Regio in Beeld Drenthe

Transcriptie

1 Regio in Beeld 2014 Drenthe

2 Inleiding De invoering van de Participatiewet komt op een moment dat de arbeidsmarkt twee verschillende gezichten kent. Aan de ene kant zijn er duidelijke signalen die wijzen op economisch herstel. Dit herstel begint zich op de arbeidsmarkt te vertalen in de vorm van een toename van uitzenduren en vacatures en een afname van ontslagvergunningen en faillissementen. Het herstel heeft echter ook een keerzijde. De economische groei neemt nog niet in kracht toe en dreigt zelfs te stagneren. Daarnaast is de groei lang niet in alle sectoren zichtbaar en leidt hij nog niet tot een toename van werkgelegenheid. Het lijkt erop dat vooral marktsectoren als uitzendbureaus en groothandel aantrekken, terwijl de collectieve sectoren de negatieve gevolgen ondervinden van bezuinigingen en daarom achterblijven. Belangrijk voor Drenthe daarbij is dat zorg & welzijn, een van de grootste sectoren in Drenthe en jarenlang dé banenmotor, in 2014 en 2015 verantwoordelijk is voor bijna de helft van de banenkrimp. Met het prille en fragiele herstel van de economie staan we voor de opgave om het - in de economische recessie fors toegenomen onbenutte arbeidsaanbod weer te begeleiden naar werk. Het economische herstel is nog pril en mist nog voldoende kracht om in 2015 al te zorgen voor een substantiële daling van het aantal werkzoekenden. In 2015 profiteren als eerste werkzoekenden met een korte afstand tot de arbeidsmarkt. Zij vinden zonder al te veel ondersteuning hun weg in de aantrekkende arbeidsmarkt. Het onbenutte arbeidsaanbod bestaat echter voor een belangrijk deel uit werkzoekenden die zelf moeilijk werk kunnen vinden. Het gaat dan om mensen waarvan de richting en het niveau van de opleiding niet aansluiten bij de eisen die de moderne arbeidsmarkt stelt, maar ook om ouderen, langdurig werklozen, werkzoekenden uit krimpsectoren en mensen met een arbeidsbeperking. De uitdagingen waarvoor de arbeidsmarkt Drenthe zich in 2015 gesteld ziet, kunnen het meest effectief aangepakt worden door samen te werken in de regio. Arbeidsmarkten functioneren in belangrijke mate op regionaal niveau. Ook financiële middelen voor arbeidsmarktbeleid, zoals Techniekpact, Sectorplannen en Actieplan Jeugdwerkloosheid, kunnen het best worden ingezet door de projectplannen op regionaal niveau te coördineren. Ook voor een succesvolle uitvoering van de Participatiewet is een goed functionerende regionale arbeidsmarkt cruciaal. In het sociaal akkoord van april 2013 hebben kabinet en sociale partners afspraken gemaakt over het arbeidsmarktbeleid in de komende jaren. Daarbij is afgesproken dat sociale partners samen met gemeenten en UWV regionale werkbedrijven oprichten. Deze hebben onder meer tot doel de werkgeversdienstverlening te stroomlijnen. In 2014 zijn in Drenthe de eerste stappen hierin gezet. De inspanningen zijn er tot nu toe vooral op gericht geweest om op organische wijze toe te werken naar samenwerking op bestuurlijke en managementniveau. Begin 2015 moet de samenwerking staan. Voor succesvolle samenwerking in de regio is, rekening houdend met de couleur locale, een gezamenlijk marktbewerkingsplan vanuit een gedeelde visie op de arbeidsmarkt onontbeerlijk. Alleen wanneer de neuzen dezelfde kant op staan, kunnen de activiteiten op elkaar afgestemd worden. Regio in Beeld analyseert de Drentse arbeidsmarkt en biedt daarmee een gemeenschappelijk vertrekpunt voor regionaal arbeidsmarktbeleid. Daarmee kan Regio in Beeld dienen als startpunt in de gezamenlijke marktbewerking van UWV en de Drentse gemeenten. Om vol te profiteren van de inzichten die Regio in Beeld biedt, zijn een nadere uitwerking op subregionaal niveau en een nadere concretisering nodig in de vorm van doelstellingen en activiteitenplannen voor de marktbewerking. De arbeidsmarktregio Drenthe pakt dit met beide handen op. Namens de Arbeidsmarktregio Drenthe Bernice Ruiter, hoofd Re-integratie en Werk, gemeente Hoogeveen Gerrit van der Veen, Regiomanager UWV Drenthe Regio in Beeld 2014 Drenthe 1

3 1. Verdere krimp werkgelegenheid 1.1. Mix van seizoen, conjunctuur en zorg & welzijn Zorg & welzijn, industrie, zakelijke diensten en detailhandel zijn in Drenthe de grootste sectoren. De regio rond Emmen is gespecialiseerd in chemische, kunststof- en rubberindustrie, die vooral gericht is op de export. Ook Zuidwest-Drenthe heeft een goede uitgangspositie voor industriële export. Deze regio kenmerkt zich daarnaast ook door een sterk aanwezige voedings- en genotsmiddelenindustrie en metaalindustrie. Landbouw, horeca en bouw bepalen verder het karakter van de Drentse werkgelegenheid. Van de banen in Drenthe bevindt zich 75% ( banen) in deze sectoren. Ten opzichte van het Nederlandse beeld valt op dat vooral een aantal conjunctuur- en seizoengevoelige sectoren sterk vertegenwoordigd is. De sterk ontwikkelde sector zorg & welzijn heeft meer te maken met de dynamiek van overheidsbeleid, bezuinigingen en demografische ontwikkelingen. Afbeelding 1.1. Drenthe Werkgelegenheid per sector: omvang, aandeel en ontwikkeling Bron: UWV Arbeidsmarktprognose Bovenstaande afbeelding geeft een beeld van de omvang en ontwikkeling van de werkgelegenheid in Drenthe per sector. De afbeelding geeft drie zaken weer: Hoe groter de bol hoe hoger het aantal banen in de betreffende sector. In totaal waren er in 2013 ongeveer banen in Drenthe. Boven de horizontale as is er sprake van verwachte groei van de werkgelegenheid in 2015; onder de as is sprake van verwachte krimp. De verticale as geeft het aandeel weer van een sector in de regio in verhouding tot het aandeel van die sector in Nederland eind Links van de as is het regionale aandeel kleiner; rechts van de as is het regionale aandeel van die sector groter. Het kwadrant rechtsboven laat sectoren zien, die belangrijk zijn voor de regio (oververtegenwoordigd) en die groeien. Kortom, de meest gunstige positie voor de regio. Het kwadrant rechtsonder brengt sectoren van belang voor de regio in beeld, waar sprake is van krimp van de werkgelegenheid. De sectoren in het kwadrant linksonder krimpen en zijn ondervertegenwoordigd. Het kwadrant linksboven laat sectoren zien die groeien, maar ook ondervertegenwoordigd zijn ten opzichte van Nederland. Voor alle kwadranten Regio in Beeld 2014 Drenthe 2

4 geldt dat de grootte van de bol van belang is. Hoe groter de bol, hoe hoger het aantal banen en daarmee hoe belangrijker de sector voor de regio. Door de economische recessie daalde de werkgelegenheid met banen, vooral in bouw, industrie, financiële dienstverlening en uitzendbureaus. Economisch herstel zorgt op korte termijn niet voor een toename van de werkgelegenheid. Tegenover groei in marktsectoren als uitzendbureaus, bouw en handel, staat krimp in collectieve sectoren als zorg & welzijn en openbaar bestuur. Ook de werkgelegenheid in industrie, financiële dienstverlening en landbouw blijft krimpen Zorg en welzijn van banenmotor naar krimpsector Zorg & welzijn is met werkzame personen (22% van de beroepsbevolking) de grootste werkgever in Drenthe. Ook in vergelijking met de meeste andere regio s is de sector zeer sterk vertegenwoordigd. De sector zorg & welzijn heeft in de afgelopen jaren een tegengestelde ontwikkeling doorgemaakt in vergelijking met de meeste andere sectoren. In 2013 aan het eind van de economische recessie lag de werkgelegenheid hoger dan voor de crisis in Daarmee was zorg & welzijn de banenmotor van Drenthe. Met de vergrijzing stijgt de behoefte en daarmee ook de vraag naar zorg en ondersteuning; vooral in ouderenzorg, psychiatrische zorg, maatschappelijke dienstverlening en een deel van de gehandicaptenzorg. Ook de sector zelf kent een hoge mate van vergrijzing (zie ook 1.6), waardoor er veel vervangingsvraag ontstaat. Voor werkgevers in kinderopvang, jeugdzorg en een ander deel van de gehandicaptenzorg hebben demografische ontwikkelingen een ander effect. Het aantal kinderen tussen nul en vijftien jaar in Noord- Nederland daalt tot Als gevolg van overheidsmaatregelen om de kosten in de zorg te drukken, neemt de werkgelegenheid vanaf 2012 af. Werkgevers lopen vooruit op het ingaan van maatregelen uit het Regeerakkoord en zorgaanbieders passen het zorgaanbod aan. Daarmee verdwijnt werkgelegenheid. Door hervorming van de AWBZ komt er een grotere rol voor gemeenten in de uitvoering van functies als verzorging en begeleiding die voortaan onder de WMO gaan vallen. De organisatie van deze zorg verandert en ook de beschikbare budgetten worden verlaagd. De overheidsmaatregelen en de demografische ontwikkelingen hebben een verschillend effect op de branches. In 2015 neemt de werkgelegenheid in de totale sector zorg & welzijn af met 300 banen (-1,3%). Vooral maatschappelijk en sociaal-cultureel werk, jeugdhulpverlening, kinderopvang en thuiszorg merken de gevolgen van de overheidsmaatregelen en ontgroening. Ook in de ouderenzorg verdwijnt echter werkgelegenheid. De gevolgen voor de ziekenhuiszorg en de geestelijke gezondheidszorg sterk aanwezig in Drenthe vallen relatief mee. Voor de verschillende beroepsgroepen en niveaus hebben de overheidsmaatregelen en de demografische ontwikkelingen verschillende effecten. Het verpleegkundig, opvoedkundig en verzorgend personeel (VOV) is de grootste beroepsgroep. Tot 2017 neemt de werkgelegenheid daar af, vooral op de lagere opleidingsniveaus (helpenden en zorghulpen). Het personeelsoverschot voor kwalificaties op mboniveau 4 en hbo-niveau is in verhouding kleiner. Het arbeidsmarktperspectief voor noorderlingen met diploma pedagogiek, sociaal pedagogische hulpverlening of agogisch werk is de komende jaren ongunstig vanwege een afnemende vraag van werkgevers en een grote instroom vanuit het onderwijs. Ook hier geldt dat de perspectieven op hoger niveau beter zijn dan op lager niveau. Het aantal werknemers dat in Noord-Nederland in een sociaal-culturele of maatschappelijke dienstverlening werkt, is kleiner dan voor de andere VOV-kwalificaties. Ondanks een grote vervangingsvraag, ontstaan ook hier personeelsoverschotten Verdere krimp werkgelegenheid industrie Ondanks een structurele krimp van werkgelegenheid in de industrie is vooral Zuidoost-Drenthe nog steeds een industrieregio, zeker afgezet tegen andere arbeidsmarktregio s. De belangrijkste industriële sectoren in het Noorden zijn voedings- en genotsmiddelenindustrie, chemie, machinebouw en transportmiddelenindustrie. De industrie heeft al jarenlang te kampen met een daling van de werkgelegenheid door een toenemende groei van arbeidsproductiviteit en automatisering. Daar komt bij dat eenvoudige en grootschalige productieactiviteiten naar het buitenland worden overgebracht. Ook zet de procesindustrie (voedings- en genotsmiddelen en chemie) sterk in op innovatie, waardoor de werkgelegenheid op hogere niveaus toeneemt ten koste van de werkgelegenheid op lagere niveaus. De industrie heeft veel last gehad van de economische recessie, al verschilt de conjunctuurgevoeligheid per segment. In de periode verdwenen er banen in de Drentse industrie, vooral in de metaal-, meubel- en papierindustrie en in drukkerijen. Ook het chemiecluster in Emmen had het moeilijk. Alleen in de minder conjunctuurgevoelige - voedingsmiddelenindustrie en in de reparatie en installatie van machines nam de werkgelegenheid toe. De industrie profiteert weliswaar van een aantrekkende wereldeconomie, maar dit geldt vooral voor internationaal georiënteerde bedrijven. De metaalindustrie profiteert het sterkst van het inzettend economisch herstel. Ook de voedingsmiddelenindustrie blijft groeien. De chemische industrie profiteert enerzijds van de groei van de wereldeconomie, maar krijgt ook te maken met toenemende internationale concurrentie. De grafische en de meubelindustrie die last houden van geringe consumentenbestedingen - blijven achter. In Drenthe krimpt de industriële werkgelegenheid in 2015 per saldo met 200 banen (- 1,3%). Vergrijzing leidt de komende jaren in toenemende mate tot uitstroom van vakervaren personeel Regio in Beeld 2014 Drenthe 3

5 dat moet worden vervangen. Instroom vanuit het onderwijs kan deze uitstroom niet geheel opvangen. Vooral de voedingsindustrie, chemie en metaalindustrie houdt rekening met toenemende tekorten aan technisch-operationeel personeel, zoals procesoperators en monteurs, vooral op de hogere mbo-niveaus Groei zakelijke diensten vooral in uitzendbranche De zakelijke dienstverlening is in Drenthe de op-twee-na grootste sector. In vergelijking met andere regio s, vooral in de Randstad en Zuidoost-Brabant, is de sector in Drenthe ondervertegenwoordigd. Bovendien vormt de uitzendsector in Drenthe een belangrijk bestanddeel van de zakelijke dienstverlening, waartoe verder makelaardij, assurantietussenpersonen, advocatenkantoren en facilitaire dienstverleners behoren. De zakelijke diensten hebben het in 2014 nog niet gemakkelijk. De zakelijke markt is voor een groot deel conjunctuurgevoelig. Veel opdrachtgevers zijn terughoudend in hun uitgaven en de hele sector heeft te kampen met toenemende concurrentie en prijsdruk. De uitzendsector neemt binnen de zakelijke diensten een aparte positie in. De werkgelegenheid in de uitzendsector is sterk conjunctuurgevoelig. De uitzendsector verloor in de periode landelijk 14% van de werkgelegenheid. In Drenthe bleef de werkgelegenheid in de uitzendsector, door het hoge aandeel seizoenswerkgelegenheid in de regio, in deze periode redelijk op peil. In een zich herstellende economie is de uitzendsector doorgaans de eerste sector die tekenen van herstel vertoont. Bedrijven zijn bij het aantrekken van de markt nog terughoudend met het aannemen van vast personeel en doen eerst een beroep op tijdelijke arbeid. De uitzendsector profiteert in 2014 en 2015 dan ook stevig van het ingezette herstel met een toename van 500 banen (+3,4%). Begin 2014 werden vooral administratieve krachten (+9%) en technisch personeel (+3%) gevraagd. De vraag naar extra arbeidskrachten in de industrie leefde echter nog niet, integendeel zelfs. Er was in die sector nog sprake van een daling van het aantal gevraagde uitzenduren (-1%), aldus ING. Afbeelding 1.2. Drenthe, december 2013 Banen van werknemers naar leeftijdsklasse en sector Bron: UWV Polisadministratie 1.5. Seizoengevoelige werkgelegenheid in bouw, landbouw en horeca Een belangrijk deel van de Drentse werkgelegenheid is gevoelig voor seizoenen. Dit geldt voor landbouw en horeca, maar ook de omvang van de activiteiten in bouw en detailhandel is in Drenthe in voorjaar en zomer groter dan in het laagseizoen. Zo had het gunstige winterweer en het vroege voorjaar in 2014 een positief effect op de bouwproductie. De bouwsector stabiliseert in 2014, na de sterke krimp van de afgelopen jaren. De woningbouw staat nog onder druk, maar de eerste signalen laten weer perspectief zien. Met een voorzichtig inzettend economisch herstel, nemen ook de bedrijfsinvesteringen weer toe. Hiervan profiteert op termijn de utiliteitsbouw. Ook grond, wegen- en waterbouw laten positieve signalen zien. Hierdoor stijgt de werkgelegenheid in de bouw in 2015 met 100 banen (1,9%). De horeca is sterk afhankelijk van de conjuncturele ontwikkeling. De consumentenbestedingen staan de laatste jaren onder druk, maar lijken zich langzaam te herstellen. Dit heeft in 2015 echter nog geen positief effect op de werkgelegenheid. Het aantal bedrijven in de landbouw neemt door schaalvergroting trendmatig af. Hoewel de afzet in deze sector toeneemt, daalt ook in 2015 het aantal banen (-1,2%). Toch blijft er in Drenthe ieder voorjaar en zomer veel tijdelijk werk in de landbouw. Zelfs de werkgelegenheid in de detailhandel is in Drenthe, door de invloed van het toerisme, seizoengevoelig. Regio in Beeld 2014 Drenthe 4

6 De detailhandel ondervindt, net als de horeca, de gevolgen van de daling van de koopkracht. De aantrekkende economie maakt dat de consumentenbestedingen in 2015 minder onder druk staan. De detailhandel profiteert hiervan in 2015 licht met een toename van de werkgelegenheid met 0,2% Vergrijzing vooral in collectieve sector, bouw en vervoer Hoewel de economie zich in 2014 en 2015 verder herstelt, leidt dit nog niet tot een toename van de werkgelegenheid. Met uitzondering van de uitzendsector en de bouw is er slechts in beperkte mate sprake van uitbreidingsvraag. Naast de uitbreidingsvraag zijn er echter meer factoren van invloed op het ontstaan van wervingsbehoefte. Organisaties hebben te maken met vervangingsvraag onder hun personeel; werknemers die de organisatie verlaten door pensionering, het vinden van een andere baan, scholing, arbeidsongeschiktheid of ontslag. De vervangingsvraag zorgt ervoor dat in 2015 ondanks een afname van het aantal banen het aantal vacatures toeneemt (zie hoofdstuk 2). Vergrijzing speelt een belangrijke rol in het ontstaan van wervingsbehoefte bij werkgevers in Drenthe; een van de meest vergrijsde regio s van Nederland. In totaal telt Drenthe bijna werknemers ouder dan 55 jaar, die de komende tien jaar de arbeidsmarkt als gevolg van het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd verlaten. De mate waarin vergrijzing zich voordoet, verschilt per sector. Afbeelding 1.2 toont voor elk van de sectoren van de Drentse economie de opbouw naar leeftijdsklasse. In Drenthe zijn de collectieve sectoren sterk vergrijsd. Onderwijs en openbaar bestuur tellen beide rond 30% 55-plussers. Zorg & welzijn is relatief minder vergrijsd, maar heeft absoluut de meeste 55-plussers. In totaal telt de collectieve sector bijna mensen die de komende tien jaar met pensioen gaan. Aangezien deze sectoren de komende jaren te maken hebben met banenkrimp als gevolg van bezuinigingen, leidt de vergrijzing er op korte termijn niet tot grote knelpunten in de personeelsvoorziening. Personeelsreducties worden deels opgevangen door niet alle vertrekkend personeel te vervangen. Vergrijzing heeft zo een dempend effect op de omvang van de WW. Naast de collectieve sector, kennen ook de sectoren bouw (20%) en vervoer & opslag (22%) een groot aandeel 55-plussers. In tegenstelling tot de collectieve sectoren, profiteren deze sectoren de komende jaren van het aantrekken van de economische activiteit. De bouwsector profiteert van het aantrekken van de woningmarkt. Volgens ABN-AMRO zet ook het herstel in het internationale wegtransport door. Ook verwacht het dat het binnenlandse wegtransport en de opslag profiteren van de aantrekkende wereldhandel en de economische groei in Nederland. De combinatie van vervangingsvraag en uitbreidingsvraag in deze sectoren zorgt er voor een grote wervingsbehoefte de komende jaren. Op middellange termijn kan hierdoor krapte ontstaan voor personeel in bouw (bouwplaatspersoneel, elektriciens, installateurs, werkvoorbereiders) en transport & logistiek (medewerkers expeditie- en distributiecentra, leidinggevenden transport), al lijkt in Noord-Nederland de instroom uit het transportonderwijs voldoende om in de wervingsbehoefte te voorzien. Verder is er vooral in het internationale transport sprake van concurrentie van buitenlandse chauffeurs. Vergrijzing leidt echter vooral voor technische en voor medische beroepen tot de grootste knelpunten in personeelsvoorziening. Afbeelding 1.3. Nederland, 2011/2012 Percentage 50+ sectoren zorg (links) en bouw (rechts) Percentage 50 t/m 64 jarigen 31% of meer 29% tot 31% 27% tot 29% 25% tot 27% minder dan 25% onbekend Percentage 50 t/m 64 jarigen 31% of meer 29% tot 31% 27% tot 29% 25% tot 27% minder dan 25% onbekend Bron: ROA De volgende hoofdstukken gaan in op de positie van werkzoekenden op de Drentse arbeidsmarkt. Regio in Beeld 2014 Drenthe 5

7 ontwikkeling vacatures 2. Groei in vacatures 2.1. Ontstane vacatures afgelopen jaar toegenomen In de periode juli 2013 tot en met juni 2014 ontstonden in Drenthe vacatures, ruim 200 meer dan in de dezelfde periode vorig jaar (+5%). Deze perioden worden hierna kortweg aangeduid als 2013/2014 respectievelijk 2012/2013. De toename van ontstane vacatures is vooral gerealiseerd tijdens het economisch herstel in de eerste twee kwartalen van Afbeelding 2.1 toont de ontwikkeling van ontstane vacatures in de periode 2012 tot Afbeelding 2.1. Drenthe, Ontwikkeling ontstane vacatures Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q Bron: UWV Hoewel er op totaalniveau sprake is van vacaturegroei, geeft de vacatureontwikkeling op sectorniveau een wisselend beeld. Tegenover een sterke groei van vacatures in vervoer & opslag, landbouw, zakelijke diensten (uitzendsector), detailhandel en industrie, staan sectoren als horeca en zorg & welzijn waarin het aantal ontstane vacatures juist is afgenomen. Opvallend is dat in het openbaar bestuur, ondanks een forse reductie van de werkgelegenheid, sprake is van vacaturegroei. Afbeelding 2.2. Ontstane vacatures naar sector Drenthe, 2012/2013 in verhouding tot 2013/ % 80% Openbaar bestuur Vervoer en opslag Landbouw 60% Groei Zakelijke diensten 40% Detailhandel 20% Onderwijs 0% Groothandel ICT Financiële dvl. Industrie Bouwnijverheid -20% Krimp Overige diensten Zorg en welzijn -40% Horeca ondervertegenwoordigd oververtegenwoordigd t.o.v. Nederland t.o.v. Nederland Bron: UWV Regio in Beeld 2014 Drenthe 6

8 Afbeelding 2.2 geeft een beeld van de omvang en ontwikkeling van het aantal ontstane vacatures in Drenthe per sector in 2013/2014. De omvang van de bol geeft een beeld van het aantal vacatures in de betreffende sector. Boven de horizontale as is sprake van groei van het aantal vacatures in de afgelopen vier kwartalen ten opzichte van de voorafgaande vier kwartalen, onder de as is sprake van krimp. De positie rechts of links van de verticale as laat zien in welke mate een sector regionaal meer of minder gewicht heeft in de vacaturemarkt dan landelijk. In Drenthe ontstaan de meeste vacatures in de detailhandel. Ook in horeca, bouw en zakelijke dienstverlening ontstaan relatief veel vacatures. Dit weerspiegelt het seizoengevoelige karakter van veel werkgelegenheid in Drenthe. Horeca, bouw en landbouw kennen een toename van werkgelegenheid in het voorjaar en zomer. Bij zakelijke dienstverlening gaat het in veel gevallen om vacatures in de uitzendsector, die als eerste profiteert van het economische herstel. Bedrijven zijn in 2014 en 2015 nog terughoudend met het aantrekken van vast personeel en doen in eerste instantie een beroep op tijdelijke arbeid. Verder neemt het aandeel uitzendvacatures structureel toe door de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Het aandeel vacatures in de landbouw is in Drenthe laag. Naast een vaste kern, die veelal bestaat uit zelfstandigen, zijn er in de Drentse landbouw in het hoogseizoen veel zzp ers en uitzendkrachten werkzaam. Het aantal vacatures voor een permanente baan in de landbouw is echter klein en daalt structureel. In vergelijking met andere regio s, ontstaan in Drenthe nog steeds veel vacatures in zorg & welzijn. Aan de andere kant van de streep valt op dat er - in verhouding tot de omvang van haar werkgelegenheid - weinig vacatures in de industrie ontstaan. Ook hier geldt echter dat veel vacatures in de industrie met uitzendkrachten worden ingevuld. Een opvallend verschil met de ontwikkeling in de werkgelegenheid (afbeelding 1.1) is dat de werkgelegenheid in veel sectoren in 2015 (nog) krimpt, terwijl het aantal vacatures groei laat zien. Dit is bijvoorbeeld het geval in openbaar bestuur en industrie. Ook in sectoren waar de werkgelegenheid groeit, neemt het aantal vacatures veelal sterker toe. Hoewel de ingezette economische groei nog niet leidt tot algehele banengroei, komt er in 2015 al wel meer dynamiek op de arbeidsmarkt door een toename van de vervangingsvraag. Ook vergrijzing en pensionering spelen hierin een rol. Naar verwachting neemt het aantal ontstane vacatures in 2015 in Drenthe verder toe met 12%. Afbeelding 2.3. Ontstane vacatures naar beroepsniveau, per sector (links) en beroepsgroep (rechts) Drenthe, 2013/2014 Detailhandel Zakelijke diensten Zorg en welzijn Horeca Verzorgend en dienstverlenend Economischadministratief Technisch en industrie Industrie Bouw Transport Medisch en paramedisch Transport Groothandel Pedagogisch Onderwijs Overige diensten Sociaal-cultureel Landbouw Informatica Financiële dvl. ICT Openbaar bestuur Agrarisch Openbare orde en veiligheid Bron: UWV laag middelbaar hoog laag middelbaar hoog De vacaturemarkt ontwikkelt zich niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief. Bij het matchen van vraag en aanbod is het belangrijk hiermee rekening te houden. Bedrijven gebruiken meerdere wervingskanalen om in hun personeelsbehoefte te voorzien. De keuze voor een wervingskanaal is aan verandering onderhevig en wordt mede ingegeven door technologische ontwikkelingen als internet en social media, economische ontwikkelingen en de cultuur binnen een sector. Ook zijn niet alle wervingskanalen even succesvol. Regio in Beeld 2014 Drenthe 7

9 Bij de huidige ruime arbeidsmarkt, waar voldoende goed gekwalificeerd aanbod voorhanden is, hoeven bedrijven zich niet zoveel inspanning te getroosten om aan personeel te komen als in tijden van krappe arbeidsmarkt. Het aantal wervingskanalen dat bedrijven inschakelen is dan ook in de afgelopen jaren afgenomen. Voor de meeste sectoren geldt dat de eigen website door bedrijven het meest ingeschakeld wordt om personeel te werven, al zijn de verschillen tussen sectoren groot. Zo werd in de sectoren zorg & welzijn, vervoer & opslag en overige dienstverlening meer dan 40% van de vervulde vacatures op de eigen website gezet, tegenover slechts 5% in de sector landbouw. Vooral grote bedrijven maken gebruik van een eigen website als wervingskanaal. Meest gebruikte wervingskanaal in industrie en groothandel is het uitzendbureau. Bedrijven in bouw en horeca werven vooral personeel via relaties. Voor het openbaar bestuur zijn vacaturesites het belangrijkste wervingskanaal. Verder is het marktbereik van advertenties in alle sectoren tanende. Het relatief nieuwe wervingskanaal social media had in 2013 een marktbereik van 8%. Relaties en open sollicitaties zijn vooral van belang bij het aannemen van kwetsbare groepen, zoals ongeschoolden en ouderen. Uitzendbureaus blijken het meest effectieve wervingskanaal, ook voor ongeschoold personeel. Naast UWV is ook het uitzendbureau voor werklozen een belangrijk kanaal om werk te vinden. Uitzendbureaus zorgen in Drenthe voor de helft van de werkhervatting vanuit de WW Herstel vacaturemarkt op lager niveau in handel en transport De vacatureontwikkeling verschilt niet alleen naar sector, maar ook naar beroep en beroepsniveau. Afbeelding 2.3 toont links het aantal vacatures per sector in 2013/2014, onderverdeeld naar drie beroepsniveaus: laag (ongeschoold en vmbo), middelbaar (mbo, havo en vwo) en hoog (hbo en wo). De grafiek recht geeft inzicht in vacatures voor werkzoekenden naar beroep en -niveau. Veel vacatures in Drenthe ontstaan op laag niveau. Vooral in dienstverlenende beroepen in de detailhandel, horeca en zakelijke diensten (uitzendsector) zijn er veel vacatures voor laag opgeleiden. De afgelopen periode herstelde de vacaturemarkt zich vooral op dit lage niveau (+15%) van de krimp van het jaar ervoor. Per saldo komt de vacaturemarkt op laag niveau hiermee zelfs iets hoger uit dan het niveau 2012/2011. Er kwamen op laag niveau vooral vacatures bij voor dienstverlenende beroepen in de detailhandel en voor industriële en transportberoepen. In veel gevallen gaat het daarbij om tijdelijk werk via een uitzendbureau. Het aantal vacatures in administratie en openbare orde & veiligheid op laag niveau daalde. Voor werkzoekenden met een middelbaar beroepsniveau zijn er in Drenthe vooral kansen in administratieve en technische beroepen en in zorg & welzijn en zakelijke diensten. Op het middelbare niveau daalde het aantal vacatures (-8%). Tegenover een daling van vacatures in verzorgende en sociaalculturele beroepen in zorg & welzijn stond een toename van pedagogische vacatures. De vacaturemarkt voor hoger opgeleiden is in Drenthe klein. Vacatures voor hoog opgeleiden zijn vooral te vinden in medische, sociaal-culturele en pedagogische beroepen in zorg & welzijn en onderwijs. Voor deze beroepsgroepen steeg het aantal vacatures licht. Een afname van vacatures op hoog niveau was vooral zichtbaar in economisch-administratieve beroepen. Afbeelding 2.4. Aandeel ontstane vacatures naar beroepsniveau (in %) Drenthe, 2011/2012, 2012/2013 en 2013/ % 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2011/ / /2014 laag middelbaar hoog Bron: UWV Veel bij UWV ingeschreven werkzoekenden hebben een laag beroepsniveau (zie afbeelding 3.3 en 3.6). In Drenthe is meer dan 50% van alle vacatures op laag niveau. Twee jaar geleden was dit aandeel 2% lager (afbeelding 2.4). Van alle vacatures is 32% op middelbaar beroepsniveau. Dit aandeel is ten opzichte van 2011/2012 met 2% is gedaald. Drenthe kent relatief weinig werkzoekenden met een hoog beroepsniveau. In deze regio komen ook verhoudingsgewijs weinig vacatures (aandeel = 18%) voor hoogopgeleiden voor. Dit aandeel is in 2013/2014 iets lager geworden. Regio in Beeld 2014 Drenthe 8

10 2.3. Verdringing op laag en middelbaar niveau Hoewel de afgelopen periode vooral de vacaturemarkt op laag niveau zich herstelde, geeft de lange termijnontwikkeling aan dat er een steeds hoger opleidingsniveau gevraagd wordt in vacatures. Het belang van een goede opleiding blijkt nog eens duidelijk uit afbeelding 2.5. Die geeft een beeld van de verdeling van vervulde vacatures naar opleidingsniveau (laag, middelbaar en hoog). Als extra dimensie wordt een onderscheid gemaakt tussen het oorspronkelijk gevraagde opleidingsniveau en het opleidingsniveau van de uiteindelijk aangenomen mensen. Afbeelding 2.5. opleidingsniveau Nederland, Vervulde vacatures naar gevraagd en aangenomen 50% 40% 30% 20% 10% 0% Laag Middelbaar Hoog gevraagd aangenomen Bron: UWV (Vacatures in Nederland 2008 en 2013, Hoe Werven Bedrijven 1998 en 2003) Twee ontwikkelingen zijn duidelijk zichtbaar. Het aandeel van vacatures voor hoog opgeleiden (hbo/wo) neemt structureel toe. Hoog opgeleiden worden ook relatief vaker aangenomen dan in vacatures worden gevraagd. Een vergelijkbare ontwikkeling, maar minder sterk, is te zien op middelbaar opleidingsniveau. Tegenover deze groeiende aandelen staan de sterk dalende aandelen op het lage opleidingsniveau (basisonderwijs en vmbo). Steeds minder gevraagd en nog minder aangenomen. De dalende lijn weerspiegelt vooral de ontwikkeling bij het vmbo. Basisonderwijs wordt wel relatief vaker gevraagd, maar niet of nauwelijks meer aangenomen. Het lijkt er op dat verdringing op dit niveau het sterkst wordt gevoeld. Laagopgeleiden hebben zo dubbel nadeel: lagere opleidingsniveaus worden met de jaren steeds minder gevraagd en de kans is groter dat de vacatures op hun niveau worden vervuld door mensen met een hogere opleiding. Op middelbaar niveau speelt naast verdringing nog mee dat in verschillende vormen van dienstverlening banen verdwijnen door automatisering. Het betreft hier vooral administratieve functies op mbo-niveau. Ook outsourcing van werk naar het buitenland zorgt voor minder vraag naar personeel op mbo-niveau. Daar tegenover staat een toenemende vraag naar hoger gekwalificeerd personeel, onder andere op het terrein van de informatietechnologie en andere innovatieve sectoren. Doordat het beschikbare aanbod niet of onvoldoende aansluit op de (toekomstige) vraag, kunnen nieuwe knelpunten ontstaan. Verdergaande automatisering zorgt verder voor een structurele verandering in de vraag naar personeel. Kennis en vaardigheden op ICT-gebied is steeds vaker doorslaggevend bij de aanname van personeel. Andere competenties, die volgens werkgevers steeds belangrijker worden, zijn: adviesvaardigheden, commerciële vaardigheden, interdisciplinaire vaardigheden en het vermogen om mee te veranderen. In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op de aanbodkant van de arbeidsmarkt en de confrontatie tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Hoe goed passen vraag en aanbod bij elkaar, waar liggen kansen en knelpunten en wat is er nodig om die kansen te benutten en verschillen te overbruggen. Regio in Beeld 2014 Drenthe 9

11 3. Veel onbenut arbeidsaanbod 3.1. Onbenut arbeidsaanbod De Drentse beroepsbevolking is de afgelopen jaren gekrompen. Deze ontwikkeling zet de komende jaren door. In 2015 zijn in Drenthe personen werkzaam of beschikbaar voor de arbeidsmarkt. De toename van de participatiegraad in na een daling in de periode is onvoldoende om de verdergaande krimp van de bevolking tussen 15 en 65 jaar te compenseren. In vergelijking met de rest van Nederland heeft Drenthe een veel lager opgeleide beroepsbevolking. Twee derde van de bevolking tussen 15 en 65 jaar werkt 12 uur of meer per week; de werkzame beroepsbevolking. Bijna een kwart kan of wil niet werken. De overige 10% werkt niet of weinig, maar wil dat wel. Zij vormen het onbenutte arbeidsaanbod. Behalve uit WW ers, bestaat deze groep uit dat deel van de WWB- en Wajongpopulatie dat over arbeidscapaciteit beschikt. Ook kwam er tijdens de recessie een omvangrijke groep niet-uitkeringsgerechtigden die zich van de arbeidsmarkt afkeerde. Deze groep ziet dat er weinig kansen zijn om de arbeidsmarkt te betreden en besluit om voorlopig niet actief naar werk te zoeken. In een periode van hoogconjunctuur zijn er wel weer kansen en bieden zij zich weer aan. Het gaat daarbij vooral om vrouwen, parttimers, jongeren die al dan niet doorstuderen en mensen die vrijwilligerswerk verrichten. Met het verbeteren van de economische vooruitzichten begeeft een deel van hen zich opnieuw op de arbeidsmarkt. Dit geeft aan dat conjuncturele schommelingen dynamiek op de arbeidsmarkt veroorzaken Meer WW-uitkeringen Het aantal WW-uitkeringen in Drenthe is vooral in 2013 fors toegenomen. De economische recessie heeft er in deze periode voor een toename van WW-uitkeringen met 25% gezorgd. Dat is wel minder dan het landelijke gemiddelde van 28%. In de eerste helft van 2014 daalde de WW met 10% tot bijna WWuitkeringen eind juni; veel sterker dan de landelijke daling met 1,6%. Naast een structurele ontwikkeling van de WW als gevolg van conjuncturele ontwikkelingen, kent Drenthe veel seizoengebonden schommelingen in de WW. Afbeelding 3.1 toont per gemeente het aantal WW-uitkeringen in procenten van de beroepsbevolking (WW-percentage). Eind juni 2014 ligt dit percentage in Drenthe op 6,3%, tegen 5,4% in Nederland. Daarmee behoort Drenthe tot de arbeidsmarktregio s met het hoogste WWpercentage van Nederland. Vooral Emmen en Hoogeveen kennen relatief veel WW-uitkeringen. Alleen in De Wolden en Midden-Drenthe ligt het WW-percentage onder het landelijk gemiddelde. Afbeelding 3.1. WW-percentages per gemeente Nederland en Drenthe, juni 2014 WW-percentage juni ,5% of meer 5,5% tot 6,5% 4,5% tot 5,5% 3,5% tot 4,5% minder dan 3,5% Midden-Drenthe Borger-Odoorn De Wolden Hoogeveen Coevorden Emmen Bron: UWV Regio in Beeld 2014 Drenthe 10

12 Einde aan sterke groei WW Komende periode komt er een einde aan de sterke groei van de WW van de afgelopen jaren. In het najaar van 2014 neemt de WW in Drenthe als gevolg van het aflopen van seizoenswerkgelegenheid nog toe tot (7,3%), waarna in 2015 een daling intreedt tot WW-uitkeringen (7,0%). In heel Nederland worden eind WW-uitkeringen verwacht (5,8%). De ontwikkeling van de WW in Drenthe is gunstiger dan het landelijke beeld. Dit heeft niet zozeer te maken met een de ontwikkeling van de werkgelegenheid - deze neemt in 2014 nog af en stabiliseert in 2015 daar waar andere regio s een groei laten zien maar veel meer met de samenstelling van de WW en de demografische ontwikkeling. Het relatief grote aandeel WW-uitkeringen uit de uitzendsector en de bouw en de gunstige ontwikkeling van de werkgelegenheid in deze sectoren hebben grote invloed op het totaal aan WW-uitkeringen. Verder zorgt een relatief sterke vergrijzing voor een krimp van het arbeidsaanbod. Het economisch herstel zorgt echter pas in de loop van 2015 voor minder WW-uitkeringen. In eerste instantie leidt de aantrekkende economie tot een toename van arbeidsproductiviteit, pas later tot meer banen WW-gerechtigden hoger opgeleid en ouder De grote instroom in 2013 heeft geleid tot een groep WW-gerechtigden met een kleinere afstand tot de arbeidsmarkt; met recente werkervaring en hoger opgeleid. Aangezien vooral de groep jongeren snel de WW-uitkering verlaat door het vinden van werk of het bereiken van de maximale duur van de WW en dit voor ouderen veel minder het geval is, neemt de gemiddelde leeftijd van werkzoekenden met een WWuitkering toe. Vooral de instroom vanuit de sector zorg & welzijn is toegenomen. Ook bestaat de WW voor een groot deel uit mensen die een administratief beroep hebben uitgeoefend. Afbeelding 3.2. Drenthe, juni 2014 WW-uitkeringen naar sector van herkomst Groothandel 4% Vervoer en opslag 6% Financiële diensten 2% Onderwijs 2% Overige diensten 2% Horeca 3% Bouwnijverheid 9% Landbouw en visserij 2% Openbaar bestuur 1% ICT 0% Uitzendbedrijven 21% Industrie 15% Onderwijs Financiële diensten Landbouw en visserij Openbaar bestuur ICT Detailhandel 9% Zakelijke diensten 9% Zorg en welzijn 15% Bron: UWV Instroom in WW vooral uit uitzendsector, industrie en zorg & welzijn De meeste WW-uitkeringen worden verstrekt aan (ex-)werknemers uit de uitzendsector, gevolgd door de industrie en zorg & welzijn. Meer dan de helft van alle WW-uitkeringen in Drenthe wordt verstrekt aan werknemers uit deze sectoren. De samenstelling van de WW weerspiegelt daarmee in grote lijnen die van de werkgelegenheid in Drenthe, met veel seizoengerelateerde tijdelijke werkgelegenheid en industrie en zorg & welzijn als belangrijkste sectoren voor de werkgelegenheid. Opvallend is het grote aandeel WW-uitkeringen uit de uitzendsector; verreweg het hoogste van Nederland. De instroom in de WW vanuit de uitzendsector en de uitstroom uit de WW naar werk richting de uitzendsector is veel groter dan de omvang van de uitzendsector in de werkgelegenheid in Drenthe. De flexibiliteit op de arbeidsmarkt zien we hiermee terug in de ontwikkeling van de WW. Verder springt de sterke groei vanuit de sector zorg & welzijn in het oog. In het afgelopen jaar nam het aantal WW-uitkeringen uit zorg & welzijn met 38% toe tot De gevolgen van het overheidsbeleid gericht op het terugdringen van de zorgkosten zijn hierin duidelijk merkbaar. Van een grote instroom in de WW vanuit de andere collectieve sectoren openbaar bestuur en onderwijs is echter (nog) geen sprake. De rechtstreekse gevolgen van de economische recessie zijn vooral merkbaar in het aandeel WW-uitkeringen uit industrie, zakelijke diensten en bouw. Regio in Beeld 2014 Drenthe 11

13 Werkzoekende WW er hoger opgeleid en ouder De samenstelling van de groep werkzoekenden met een WW-uitkering is het afgelopen jaar veranderd; ouder, hoger opgeleid en langer werkloos. Hoewel het aantal WW-uitkeringen het afgelopen jaar voor alle leeftijdsgroepen toenam, was dit vooral het geval onder 50-plussers. Het aantal 50-plussers met een WW-uitkeringen steeg met 500 tot bijna 3.500, waardoor hun aandeel in de WW toenam van 41% naar 43%. Hoewel ouderen niet meer dan andere leeftijdsgroepen de WW instromen, slagen zij er moeilijk in weer werk te vinden. Ook hun gemiddeld langer uitkeringsrecht zorgt ervoor dat zij gemiddeld langer in de WW blijven. Het aandeel jongeren in het totaal aantal lopende WW-uitkeringen is beperkt: zij maken eind juni 2014 slechts 7% uit van het totaal. Jongeren beschikken vaker over een flexibel contract en een kort arbeidsverleden, waarmee hun positie in economisch slechte tijden kwetsbaar is. Jongeren stromen daarom relatief veel de WW-uitkering in, maar stromen ook snel uit door een korter uitkeringsrecht en een grotere kans op het vinden van werk. In absolute aantallen vormt de tussengroep in de leeftijd van 27 tot 50 jaar de grootste groep in de WW met een aandeel van 50%. In vergelijking met andere regio s kent Drenthe veel middelbaar opgeleide werkzoekenden (41%) en veel werkzoekenden zonder startkwalificatie (42%). Het aandeel hoger opgeleide werkzoekenden (15%) ligt ver onder het landelijk gemiddelde. Hoewel het aantal WW-uitkeringen voor alle opleidingsniveaus steeg, was dit sterker het geval op hbo- en wo-niveau. Het aantal WW-uitkeringen van werkzoekenden zonder startkwalificatie nam minder snel toe. Per saldo is het opleidingsniveau van de werkzoekenden met een WW-uitkering daardoor gestegen. Nog steeds hebben werkzoekenden met een WW-uitkering in Drenthe (42%) geen startkwalificatie. Zij komen vooral in aanmerking voor vacatures op elementair en lager niveau, veelal in detailhandel, horeca en industrie (zie afbeeldingen ). Werkzoekenden met een WW-uitkering maken in 2014 gemiddeld langer gebruik van hun WW-uitkering dan een jaar geleden. Op het hoogtepunt van de economische recessie in 2012 en 2013 stroomden veel mensen de WW in. Een deel daarvan vooral ouderen slaagt er moeilijk in opnieuw werk te vinden, waardoor vooral het aantal WW-uitkeringen met een verstreken duur tussen een en twee jaar fors is toegenomen (van 17% naar 22%). Voor de meeste WW-uitkeringen (52%) is de verstreken duur echter minder dan een half jaar. Nu de eerste tekenen van economisch herstel zich aandienen, kunnen als eerste werkzoekenden met een korte afstand tot de arbeidsmarkt hiervan profiteren. Ouderen en werkzoekenden zonder startkwalificatie hebben de moeilijkste positie bij het vinden van werk. Vaak kunnen zij niet aan de eisen voldoen die de werkgever stelt. Ook vindt verdringing plaats als de werkgever een beter gekwalificeerde aanneemt, terwijl dit niet absoluut noodzakelijk is voor het uitoefenen van de functie (zie afbeelding 2.5) WW er vooral uit industrie, bouw, administratie en verzorging In steeg de WW vooral onder productiemedewerkers, bouwvakkers en dienstverlenende beroepen. Het afgelopen jaar concentreerde de stijging zich vooral in medische en verzorgende beroepen in zorg & welzijn en administratieve beroepen. Afbeelding 3.3 geeft inzicht in het beroep en beroepsniveau van WW ers. In Drenthe zoeken de meeste WW ers werk in technische & industrieberoepen, economisch-administratieve beroepen, verzorgende & dienstverlenende beroepen en in transportberoepen. Deze beroepsgroepen maken 86% uit van alle WW-werkzoekenden. Bij technische & industrieberoepen, verzorgende & dienstverlenende beroepen en transportberoepen gaat het in veel gevallen om beroepen op laag niveau, zoals productiemedewerkers, bouwvakkers, chauffeurs, interieurverzorgers en winkelpersoneel. WW ers in economisch-administratieve beroepen zoeken vaker werk op middelbaar niveau in beroepen als administratief of commercieel medewerker. Afbeelding 3.3. Drenthe, juni 2014 WW-uitkeringen naar beroepsgroep en beroepsniveau Technisch en industrie Economisch-administratief Verzorgend en dienstverlenend Transport Sociaal-cultureel Pedagogisch Agrarisch Medisch en paramedisch Informatica Openbare orde en veiligheid laag middelbaar hoog Bron: UWV Regio in Beeld 2014 Drenthe 12

14 Afgezet tegen de ontstane vacatures per beroepsgroep naar beroepsniveau (afbeelding 2.3) valt op dat er voor de grote groep WW ers in technische & industrieberoepen op laag niveau (productiemedewerkers en bouwvakkers) momenteel weinig vacatures zijn. Voor werkzoekenden in hogere technische beroepen en in informaticaberoepen is het vacatureaanbod momenteel gunstiger Uitstroom uit de WW-uitkering: dynamiek aanwezig Hoewel de economische recessie het vinden van werk bemoeilijkt, blijft dynamiek op de arbeidsmarkt aanwezig. Dit blijkt uit de reden voor het beëindigen van de WW-uitkering. Afbeelding 3.4 geeft het verloop hiervan weer. Een groot deel (61%) van de WW-uitkeringen in Drenthe eindigt met werkhervatting. Dit onderstreept dat er nog steeds goede kansen zijn om vanuit de WW-uitkering werk te vinden. Ook in de zeer ruime arbeidsmarkt ontstaan vacatures: vooral door vervangingsvraag. Het aandeel werkhervatting als reden voor het beëindigen van de WW-uitkering is in de afgelopen jaren als gevolg van de economische recessie echter wel afgenomen. Ook het gegroeide aandeel WW-uitkeringen dat eindigt met het bereiken van de maximale duur, maakte de gevolgen van de economische recessie zichtbaar. Nu de economie zich lijkt te herstellen, neemt het aandeel werkhervattingen als reden voor het beëindigen van de WW-uitkering weer toe en neemt het aandeel beëindigingen als gevolg van het bereiken van de maximale uitkeringsduur af. In Drenthe spelen echter vooral seizoenpatronen in de werkgelegenheid een rol in de werkhervatting uit de WW, met bijna 70% werkhervatting in het voorjaar en nog geen 40% in de winter. Het aandeel werkhervattingen als reden voor beëindiging van de WW is door de hoge mate van seizoengevoeligheid van de werkgelegenheid het hoogste van Nederland. Afbeelding 3.4. Drenthe, Reden beëindiging WW-uitkering Bron: UWV Zoals eerder aangegeven verschillen de kansen op uitstroom naar werk en uitstroom vanwege het bereiken van de maximale uitkeringsduur tussen de leeftijdscategorieën. Vooral in de leeftijdscategorie jaar slagen werkzoekenden er vaak (66% van de totale uitstroom uit de WW) in om werk te vinden tijdens de uitkeringsperiode. Jongeren tot 27 jaar (53%) en 50-plussers (58%) slagen hierin minder goed. Bij jongeren heeft dit vooral te maken met een kort uitkeringsrecht. Ouderen slagen er ondanks een relatief lang uitkeringsrecht moeilijk in werk te vinden Ander onbenut arbeidsaanbod Werkzoekenden met een WW-uitkering hebben met hun relatief recent arbeidsverleden vaak een relatief korte afstand tot de arbeidsmarkt. Het onbenutte arbeidsaanbod bestaat echter ook uit andere groepen werkzoekenden die meer ondersteuning nodig hebben voor deelname aan de arbeidsmarkt. Een kort of minder recent arbeidsverleden of arbeidsbeperkingen zorgen voor een grotere afstand tot de arbeidsmarkt. Een deel van deze mensen valt vanaf 2015 onder de Participatiewet. Box 3.1. Participatiewet Met de invoering van de Participatiewet op 1 januari 2015 worden de gemeenten verantwoordelijk voor mensen met arbeidsvermogen die niet in staat zijn het wettelijk minimumloon te verdienen. Nu vallen deze mensen nog onder drie verschillende regelingen (WWB, WSW, Wajong). Doel van de Participatiewet is zoveel mogelijk mensen te laten deelnemen aan werk, ook mensen met een arbeidsbeperking. Regio in Beeld 2014 Drenthe 13

15 Werkzoekende WWB ers minder hard gestegen dan WW ers Het aantal WWB-uitkeringen in Drenthe is het afgelopen jaar met 470 (8,1%) toegenomen tot WWB-uitkeringen in december 2013 (5,2% van de beroepsbevolking). De stijging van de WWB is veel minder dan die van de WW (+25%). Het groeitempo van de WWB neemt echter toe, terwijl dat van de WW afvlakt. Naarmate de recessie langer duurt, groeit het aantal werkzoekenden waarvan de WWuitkering eindigt zonder dat er werk is gevonden. Toch is er geen sprake van een massale doorstroom naar de WWB. De omvang van de WWB in Drenthe ligt boven het landelijk gemiddelde. In heel Nederland groeide het aantal WWB-uitkeringen in deze periode met 8,6% tot (4,5% van de beroepsbevolking). Afbeelding 3.6 toont de WWB-percentages per gemeente. Het beeld in Drenthe is wisselend. Emmen en Coevorden behoren met WWB-percentages boven de 6% tot de gemeenten met een bovengemiddeld hoge WWB. Borger-Odoorn en Hoogeveen hebben een gemiddelde WWB-populatie. Midden-Drenthe en De Wolden zitten met WWB-percentages rond de 2% onder het landelijk gemiddelde. Box 3.2. Wet Werk en Bijstand en Werkloosheidswet De Wet werk en bijstand (WWB) regelt de ondersteuning naar werk en bijstand voor mensen die onvoldoende inkomen of vermogen hebben om in hun bestaan te kunnen voorzien. Daarbij telt ook het inkomen en vermogen van partners mee. Hierbij gaat werk boven uitkering: het doel is dat mensen via de kortste weg naar werk in hun eigen bestaan kunnen voorzien. De gemeente is verantwoordelijk voor ondersteuning naar werk. Tot de WWB-populatie behoren over het algemeen mensen zonder werkervaring en mensen die de maximale WW-duur hebben doorlopen. Werkloze werknemers hebben, indien zij ook aan overige voorwaarden voldoen, recht op een WW-uitkering en ondersteuning naar werk. WW ers hebben per definitie werkervaring. Bijna de helft van de WW ers hervat het werken binnen de maximale WW-duur. Afbeelding 3.5. WWB-percentages per gemeente Nederland en Drenthe, december 2013 WWB-percentage december % of meer 4% tot 5% 3% tot 4% 2% tot 3% minder dan 2% Midden-Drenthe Borger-Odoorn Coevorden Emmen Hoogeveen De Wolden Bron: CBS, bewerking UWV Over het algemeen geldt dat de afstand tot de arbeidsmarkt van het grootste deel van de WWB-populatie groter is dan die van de WW-uitkeringsgerechtigden. De WWB-werkzoekende beschikt over het algemeen over een lager opleidingsniveau, heeft een korter arbeidsverleden en oefent een beroep uit waarvoor de kansen op de arbeidsmarkt kleiner zijn. De afbeeldingen 3.6, 3.7 en 3.8 tonen de verschillen tussen de werkzoekenden met een WWB- en met een WW-indicering als het gaat om opleiding, leeftijd en beroep. Regio in Beeld 2014 Drenthe 14

16 Afbeelding 3.6. Drenthe, juni 2014 Opleidingsniveau werkzoekende WWB en WW WWB 6% WW 26% 14% 43% zonder startkwalificatie Havo/VWO 2% 66% 40% MBO (vanaf niveau 2) hoog (hbo/wo) 2% Bron: UWV Een belangrijk verschil tussen werkzoekende WWB ers en werkzoekende WW ers is het opleidingsniveau. Opvallend is het grote aandeel WWB-werkzoekenden zonder startkwalificatie; in Drenthe heeft 66% van de ingeschreven WWB ers een opleiding op maximaal mbo-1 niveau. Het opleidingsniveau van de werkzoekende WW er is veelal hoger; 54% heeft een opleiding op minimaal mbo-2 niveau. Afbeelding 3.7. Drenthe, juni 2014 Beroep werkzoekende WWB en WW Agrarisch Economisch-administratief Informatica Medisch en paramedisch WWB 30% 5% 13% 1% 1% 1% 1% WW 21% 3% 23% A Ec In M Openbare orde en veiligheid Pedagogisch Sociaal-cultureel Technisch en industrie Transport 8% 36% 3% 10% 33% 1% 2% 2% 4% 1% O P S Te Tr V Verzorgend en dienstverlenend Bron: UWV Wat verder in het oog springt, is het verschil in beroep waarvoor werkzoekende WWB ers en werkzoekende WW ers staan ingeschreven. WWB ers staan veelal ingeschreven voor industrieberoepen en verzorgende en dienstverlenende beroepen, waar de WW zich kenmerkt door veel werkzoekenden in economisch-administratieve beroepen. Afbeelding 3.8. Drenthe, juni 2014 Leeftijd werkzoekende WWB en WW WWB WW 12% 8% 37% 43% < >=50 52% 49% Bron: UWV Een ander opvallend verschil is de leeftijdsopbouw van werkzoekende WWB ers en werkzoekende WW ers. Jongeren zijn sterker vertegenwoordigd in de WWB dan in de WW. Dit heeft te maken met het relatief korte arbeidsverleden, waardoor geen of kortere WW-rechten worden opgebouwd. Het tegenovergestelde geldt voor ouderen, die daardoor sterker vertegenwoordigd zijn in de WW Vrij veel werkzoekende Wajongers in Drenthe Eind 2013 kende Drenthe mensen met een Wajong-uitkering. Met een aandeel van 2,6% van de potentiële beroepsbevolking kent Drenthe meer Wajongers dan het landelijk gemiddelde van 2,1%. Emmen heeft met bijna Wajongers (2,9%) de grootste Wajongpopulatie van Drenthe. Hoogeveen heeft met een Wajongpercentage van 3,2% het hoogste aandeel Wajongers. De andere Drentse gemeenten kennen Wajongpercentages rond het landelijk gemiddelde. Regio in Beeld 2014 Drenthe 15

17 Box 3.3 Participatiewet, Wajong en baanafspraken Na invoering van de Participatiewet krijgen mensen alleen een Wajong-uitkering wanneer zij op jonge leeftijd volledig en duurzaam arbeidsongeschikt zijn. UWV is verantwoordelijk voor de betaling van een Wajonguitkering. Wanneer iemand na 1 januari 2015 op jonge leeftijd arbeidsbeperkingen heeft en (mogelijk in de toekomst) over arbeidsvermogen beschikt, is de gemeente verantwoordelijk voor ondersteuning naar werk of studie en eventueel bijstand. UWV blijft verantwoordelijk voor ondersteuning naar werk en uitkering van iedereen die voor 1 januari 2015 Wajonger is. Wajongers en bijstandsgerechtigden met een arbeidsbeperking horen tot de doelgroep voor de extra banen voor arbeidsbeperkten. Afbeelding 3.9. Wajong-percentages per gemeente Nederland en Drenthe, eind 2013 Percentage uitkeringsgerechtigden Wajong t.o.v. inw oners jaar, eind ,6% of meer 2,8% tot 3,6% 2,2% tot 2,8% 1,6% tot 2,2% 1,0% tot 1,6% minder dan 1,0% Midden-Drenthe Borger-Odoorn Coevorden Emmen Hoogeveen De Wolden Bron: UWV Het aantal Wajongers groeit nog steeds omdat er meer Wajongers instromen dan dat er uitstromen. Het aantal Wajongers dat uitstroomt is laag, omdat bij Wajongers niet vaak sprake is van herstel. Afbeelding 3.10 geeft kenmerken van de Wajongers: veelal mannen, jong en langdurig in een uitkeringssituatie. Afbeelding Drenthe, eind 2013 Kenmerken Wajongers a a nta l a a nde e l Totaal Wajong % Wajong% 2,6% geslacht man % vrouw % leeftijd < % % % % % 65 -aow leeftijd 3 0,1% uitkeringsduur < 5 jaar % >= 5 jaar % Bron: UWV Atlas SV 2013 Afbeelding 3.11 toont voor de periode de mate waarin Wajongers aan het werk zijn. In Drenthe werkt 25% van de Wajongers, iets meer dan het landelijke beeld. Vanaf 2008 is het aantal werkende Wajongers, ondanks de economische ontwikkelingen, in vrijwel alle arbeidsmarktregio s gegroeid, ook in Drenthe. Pas in 2012 daalt het aantal werkende Wajongers; ook steeg het aantal en aandeel werkgevers met een Wajonger in dienst niet langer. De meest logische verklaring hiervoor is de Regio in Beeld 2014 Drenthe 16

18 verslechtering van de economische situatie. De dalende werkgelegenheid in deze periode maakte het voor werkgevers lastiger om Wajongers aan te nemen en in dienst te houden. Hierdoor hadden ook Wajongers te maken met minder vraag naar arbeid en meer concurrentie van andere groepen onbenut arbeidsaanbod. Afbeelding Ontwikkeling arbeidsparticipatie Wajongers Nederland en Drenthe, % 31% 30% 29% 28% 27% 26% 25% 24% 23% 22% aandeel werkende Wajongers Drenthe aantal werkende Wajongers Drenthe aandeel werkende Wajongers Nederland Bron: UWV Kenniscentrum Box 3.4 Oude en nieuwe Wajong Mensen die op jonge leeftijd door ziekte of een handicap arbeidsongeschikt zijn of worden, kunnen een beroep doen op de wet Wajong. Als zij voor 1 januari 2010 een Wajonguitkering hebben aangevraagd, vallen zij onder de oude Wajong (owajong). De nieuwe Wajong (nwajong) geldt voor jonggehandicapten die vanaf 1 januari 2010 een Wajonguitkering aanvragen. In de nwajong ligt de nadruk op wat Wajongers wél kunnen in plaats van wat zij niet kunnen. Mensen die in de nwajong komen, kunnen in drie regelingen terechtkomen: de werkregeling, de studieregeling en de uitkeringsregeling. Wajongers hebben al voordat ze de arbeidsmarkt opgaan een arbeidsbeperking. Voor sommige Wajongers is een betaalde baan nooit haalbaar vanwege de ernst van hun beperkingen, maar voor een deel is dat met de nodige inspanningen zeker wel mogelijk. De meeste werkende Wajongers verdienen minder dan het minimumloon en hebben recht op een aanvullende Wajong-uitkering. Wajongers werken zowel bij reguliere werkgevers als in of via de Sociale Werkvoorziening. Om werk bij een reguliere werkgever mogelijk te maken, zijn veel inspanningen en investeringen nodig. Werk voor Wajongers bij een reguliere werkgever is veelal geen regulier werk, maar aangepast werk in een reguliere setting met veel ondersteuning en begeleiding. Arbeidsbeperkten worden op basis van een diagnose ingedeeld in categorieën. In Drenthe heeft 66% een ontwikkelingsstoornis, 15% een psychiatrisch ziektebeeld en 20% een somatisch ziektebeeld. Daarbij dient opgemerkt te worden dat veel arbeidsbeperkten meer dan één ziektebeeld gediagnosticeerd krijgen. Ook uit onderzoek van het UMCG komt een beeld naar voren van de Wajongers als een kwetsbare groep met arbeidsmogelijkheden en een grote motivatie om te werken: lichamelijk goed gezond, maar met beperkingen op mentaal-psychisch vlak. Er is vaak sprake van een lage opleiding (45% vanuit speciaalen praktijkonderwijs), multi-problematiek, beperkt zelfinzicht en een sociale context (laag opgeleide ouders, zwak sociaal netwerk), wat arbeidsparticipatie in de weg staat. Regio in Beeld 2014 Drenthe 17

19 4. Op termijn kansen voor werkzoekenden 4.1. Zeer ruime arbeidsmarkt in Drenthe Hoewel het aantal vacatures in het eerste halfjaar van 2014 is toegenomen, blijft de arbeidsmarkt in Drenthe aan het eind van het tweede van 2014 zeer ruim. Afbeelding 4.1 geeft voor de verschillende sectoren van de economie in Drenthe een beeld van de spanning op de arbeidsmarkt; de verhouding tussen het aantal vacatures en het aantal kortdurend werkzoekenden. Afbeelding 4.1. Spanning naar beroepsgroep Nederland en Drenthe, tweede kwartaal 2014 Totaal Informatica Medisch en paramedisch Openbare orde en veiligheid Economisch-administratief Pedagogisch Verzorgend en dienstverlenend Technisch en industrie Totaal Sociaal-cultureel Transport Agrarisch 0zeer ruim 0,5ruim 1gemiddeld 1,5 krap 2 zeer krap 2,5 Bron: UWV Drenthe Nederland Uit de afbeelding blijkt dat in 2014 voor vrijwel alle beroepsgroepen in Drenthe de arbeidsmarkt zeer ruim is. Alleen voor medische en ICT-beroepen op hoog niveau is er sprake van een iets minder ruime arbeidsmarktsituatie. Deze beroepen zijn geschikt voor werkzoekenden met een opleiding op hoog niveau. Bovendien is de ICT-sector is in Drenthe geen toonaangevende sector. Voor vrijwel alle economisch-administratieve beroepen, technische & industrieberoepen en verzorgende & dienstverlenende beroepen geldt een zeer ruime arbeidsmarkt. Dit zijn de beroepen die sterk vertegenwoordigd zijn onder werkzoekenden in de WW, WWB en Wajong in Drenthe. Een ruime arbeidsmarkt beperkt de kansen voor werkzoekenden op het vinden van werk. Andere regio s kennen een minder ruime arbeidsmarkt. Zo is er in 2014 een krappe arbeidsmarkt voor ICT-beroepen in Utrecht, Haaglanden en Amsterdam Kansrijke beroepen voor werkzoekenden Ondanks de hoge werkloosheid en het geringe aantal vacatures zijn er ook bedrijven die moeite hebben om hun vacatures vervuld te krijgen. Op middelbaar niveau geldt de krappe arbeidsmarkt vrijwel uitsluitend voor technische beroepen, of beroepen met een belangrijke technische component (bijvoorbeeld verkoopberoepen in de technische groothandel). Vaak is er ook een duidelijke link met het kunnen beheersen van computergestuurde technieken. Er is krapte in enkele uitvoerende technische functies (monteurs, cnc-verspaners, lassers). Daarnaast is er krapte bij technisch kaderpersoneel ( technici ): tekenaars, calculators, werkvoorbereiders. Voor deze laatste beroepen is mbo-4 het minimumniveau, in toenemende mate wordt gezocht naar hbo ers. Ook op hoger en wetenschappelijk niveau gaat het vaak om technische functies, maar nu zijn er ook andere segmenten waarin krapte lijkt te bestaan: ICT-beroepen, wijkverpleegkundigen, bepaalde medisch specialisten en financieel specialisten. In het onderwijs lijken vooral problemen te bestaan met het aantrekken van docenten voor specifieke vakken. In het onderwijs kan het lastig zijn om eerstegraads docenten aan te trekken. Regio in Beeld 2014 Drenthe 18

20 4.3. Op termijn uitstroommogelijkheden Het prille economische herstel zorgt halverwege 2014 voor een lichte toename van de spanning op de arbeidsmarkt. Op het moment dat de economie blijvend aantrekt en de vergrijzing (uiteindelijk) leidt tot het vertrek van vakervaren personeel, kunnen knelpunten ontstaan in de beschikbaarheid van personeel. Vaak is de instroom uit het onderwijs onvoldoende om in deze vervangingsvraag te kunnen voorzien. Rekening houdend met onder andere de vergrijzing, schoolkeuze en instroom van jongeren op de arbeidsmarkt, schetst het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) de arbeidsmarktperspectieven tot 2018 per beroepsgroep. Ook conjunctuurgevoeligheid, ontwikkelingen binnen de sector en uitwijkmogelijkheden spelen hierbij een rol. Afbeelding 4.2 geeft een beeld van de kansen van werkzoekenden op de arbeidsmarkt op dit moment en op middellange termijn. De omvang van de bol geeft een beeld van het aantal WW-werkzoekenden in een bepaalde beroepsgroep. De horizontale as geeft een indicatie van de kansen van werkzoekenden op de huidige arbeidsmarkt; de as toont de spanningsindicator. Links van de as is er sprake van een ruime arbeidsmarkt; rechts van de as is de arbeidsmarkt krap. De verticale as geeft een indicatie van de kansen van werkzoekenden op middellange termijn; de as toont verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening voor werkgevers in 2018 voor de verschillende beroepsgroepen (ROA). Boven de as is er sprake van grote knelpunten voor werkgevers (en goede perspectieven voor werkzoekenden); daaronder is er sprake van geringe knelpunten voor werkgevers (en minder goede perspectieven voor werkzoekenden). Afbeelding 4.2. Kansen voor werkzoekenden Drenthe, tweede kwartaal 2014 grote verwachte knelpunten voor werkgevers Verzorgende en dienstverlenende beroepen Technische en industrieberoepen Medische en Paramedische beroepen Pedagogische beroepen ruime arbeidsmarkt Agrarische beroepen Openbare orde- en veiligheidsberoepen Sociaal-culturele beroepen Transport beroepen Economischadministratieve beroepen Informatica beroepen geringe verwachte knelpunten voor werkgevers krappe arbeidsmarkt Bron: UWV, ROA De toekomstige arbeidsmarktsituatie (2018) biedt meer kansen voor werkzoekenden. Op lager niveau komt in de metaal een behoorlijke vervangingsvraag op gang vanwege de vergrijzing, maar veel hangt hier af van het aantrekken van de economie. Elders, bijvoorbeeld in logistieke functies, is het ontstaan van knelpunten mede afhankelijk van de mate waarin werkgevers kunnen beschikken over andere groepen werknemers (bijvoorbeeld moe-landers). Op middelbaar niveau gaat het ook vaak om technische functies. Baanopeningen worden voornamelijk veroorzaakt door vervangingsvraag. Het gevraagde opleidingsniveau verschuift hier geleidelijk naar de hogere mbo-niveaus; naar mbo-niveau 3 en zelfs niveau 4 of hbo. Dat komt door de steeds verdergaande automatisering en innovatie, waardoor er minder mensen voor het gewone werk nodig zijn en juist meer mensen die hele processen kunnen overzien en die kunnen omgaan met de modernste technieken. Regio in Beeld 2014 Drenthe 19

21 Ook op hoger en wetenschappelijk niveau gaat het in veel gevallen om technische functies, maar hier ontstaat ook in andere vakgebieden de komende jaren krapte: financieel, medisch, onderwijs. Meer dan in het middelbare en lagere segment zien we hier bij sommige functies ook een behoorlijke uitbreidingsvraag. Zo groeit de vraag naar hbo ers en wo ers in sommige technische beroepen vanwege de voortgaande innovatie. Overigens gaat het bij de toekomstige krapteberoepen nog steeds om specifieke technische functies. Er lijkt dus ook de komende jaren geen sprake van een generiek tekort aan technici. Voor bovenstaande beroepen staan in Drenthe weinig werkzoekenden geregistreerd. Ook voor verzorgende & dienstverlenende, technische & industrieberoepen en pedagogische beroepen zijn de toekomstperspectieven echter vrij goed. Een groot deel van de werkzoekenden staat ingeschreven voor een van deze beroepsgroepen. Het gaat hier dan om beroepen als weg- en waterbouwkundigen, ziekenverzorgenden, monteurs, installateurs, verkopers en leraren. Van alle WW-gerechtigden staat 33% ingeschreven voor een beroep met goede toekomstperspectieven. Dit biedt kansen op het vinden van werk op middellange termijn. Geringe toekomstperspectieven bieden economisch-administratieve beroepen, zoals administratief en commercieel medewerkers, en sociaal-culturele beroepen. Afbeelding 4.3. Drenthe, Perspectief op werk naar opleiding MBO groen MBO techniek MBO sociaal-cultureel MBO gezondheidszorg MBO economie MBO totaal HBO onderwijs HBO sociaal-cultureel HBO techniek HBO paramedisch HBO economie HBO totaal WO totaal 0,0% 1,0% 2,0% 3,0% 4,0% 5,0% 6,0% verwachte baanopeningen verwachte instroom schoolverlaters Bron: ROA Naast de toekomstperspectieven per beroepsgroep, brengt het ROA eveneens de toekomstperspectieven per onderwijscategorie in kaart. Deze worden afgeleid van de confrontatie tussen de verwachte baanopeningen als gevolg van uitbreidingsvraag en vervangingsvraag en de verwachte instroom van schoolverlaters op de arbeidsmarkt. In afbeelding 4.3 zijn de verwachte baanopeningen en de verwachte instroom van schoolverlaters uitgedrukt in percentages van de werkgelegenheid in de betreffende sectoren. De perspectieven van een opleidingscategorie zijn goed als de baanopeningen groter zijn dan de instroom van schoolverlaters. De toekomstperspectieven verschillen aanzienlijk tussen de verschillende opleidingscategorieën. In Drenthe overtreffen voor de opleidingen mbo-gezondheidszorg, hbo-onderwijs, hbo-techniek en hbo-paramedisch de baanopeningen de instroom van schoolverlaters en zijn de toekomstperspectieven goed. Dit is vooral het gevolg van een grote vervangingsvraag. Voor sociaalculturele en economische studierichtingen zijn de toekomstperspectieven matig tot slecht omdat de instroom van schoolverlaters veel groter is dan de verwachte baanopeningen. De verwachte tekorten voor de technische studierichtingen lijken de komende jaren mee te vallen. De oproep om vooral technische studies te volgen lijkt zijn vruchten af te werpen in de vorm van een groeiend aantal schoolverlaters. Verder is, als gevolg van de beperkte economische groei en verdergaande automatisering, ook in de techniek van uitbreidingsvraag vrijwel geen sprake. Ten slotte is de vervangingsvraag als gevolg van vergrijzing in de techniek lager dan eerdere prognoses aangaven, door het verhogen van de pensioenleeftijd. Overigens is het beeld binnen de technische opleidingscategorieën genuanceerd. De verwachte tekorten variëren van zeer groot voor elektrotechniek en werktuigbouwkunde tot vrijwel geen voor bouwkunde en grafische techniek. Regio in Beeld 2014 Drenthe 20