kijvelanden-conferentie gewelddadige jongeren: diagnostiek, behandeling en preventie

Transcriptie

1 kijvelanden-conferentie gewelddadige jongeren: diagnostiek, behandeling en preventie theo doreleijers vumc - de bascule amsterdam faculteit rechten/universiteit leiden

2

3 definities / criteria voor classificatie

4 definities / criteria voor classificatie prevalenties / comorbiditeit

5 definities / criteria voor classificatie prevalenties / comorbiditeit etiologie en pathogenese

6 definities / criteria voor classificatie prevalenties / comorbiditeit etiologie en pathogenese de praktijk: preventie en behandelen

7 definities / criteria voor classificatie prevalenties/comorbiditeit etiologie en pathogenese de praktijk: preventie en behandelen aanbevelingen

8 definities / criteria voor classificatie

9 definities

10 definities agressie / geweld delinquentie / criminaliteit antisociaal gedrag gedragsstoornis

11 definities agressie / geweld delinquentie / criminaliteit antisociaal gedrag gedragsstoornis

12 definities agressie / geweld delinquentie / criminaliteit antisociaal gedrag gedragsstoornis

13 definities agressie / geweld delinquentie / criminaliteit antisociaal gedrag gedragsstoornis:dsm

14 ontwikkeling van ADHD/gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

15 Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

16 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

17 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

18 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

19 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

20 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

21 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen o m g e v i n g s i n v l o e d e n neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

22 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen o m g e v i n g s i n v l o e d e n Michael Meany neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

23 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n neuronale modules epigenetica biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

24 cognitieve achteruitgang negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen endofenotypen omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n neuronale modules epigenetica biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

25 impulsiviteit omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n serotonine negatieve symptomen positieve symptomen stemmings symptomen Klinische syndromen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

26 impulsiviteit omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n serotonine negatieve symptomen positieve symptomen stemmings symptomen Klinische syndromen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

27 impulsiviteit gebrek aan empathie negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n serotonine amygdala neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

28 impulsiviteit gebrek aan empathie negatieve symptomen Klinische syndromen positieve symptomen stemmings symptomen psychopathologische domeinen omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n serotonine amygdala neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

29 omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n negatieve symptomen fearlessness impulsiviteit gebrek aan empathie positieve symptomen stress as stemmings symptomen serotonine cortisol huishouding amygdala Klinische syndromen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

30 omgevingsinvloeden o m g e v i n g s i n v l o e d e n negatieve symptomen fearlessness impulsiviteit gebrek aan empathie positieve symptomen stress as stemmings symptomen serotonine cortisol huishouding amygdala Klinische syndromen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

31 omgevingsinvloeden gedragsstoornis fearlessness impulsiviteit gebrek aan empathie negatieve symptomen o m g e v i n g s i n v l o e d e n positieve symptomen stress as stemmings symptomen serotonine cortisol huishouding amygdala Klinische syndromen psychopathologische domeinen neuronale modules biologische systemen dna struktuur varianten genetische variatie Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

32 stoornissen: liever endofenotypes impulsiviteit ~ serotoninespiegel fearlessness ~ stress-as ~ cortisol gebrek aan empathie ~ amygdalae callousness ~ amygdala-hippocampus kracht en lichaamsoppervlak ~ genetica etc.

33 psychiatrische stoornissen: -meisjes met justit. maatregel -marokk. kk & adolescenten -kk met politiecontacten<12jr -jeugdige zedendelinquenten Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

34 psychiatrische stoornissen: -meisjes met justit. maatregel -marokk. kk & adolescenten -kk met politiecontacten<12jr -jeugdige zedendelinquenten endofenotypen: -invloed ANS/stress-as op gedrag -behandelingseffect op stress-as -punishment / reward (fmri) Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

35 psychiatrische stoornissen: -meisjes met justit. maatregel -marokk. kk & adolescenten -kk met politiecontacten<12jr -jeugdige zedendelinquenten endofenotypen: -invloed ANS/stress-as op gedrag -behandelingseffect op stress-as -punishment reward (fmri) (epi)genetica/neurobiologie: -kk van angstige en depr. volw. -abcd onderzoek Craddock, N. et al. The British Journal of Psychiatry 2010;196:92-95

36 etiologie en pathogenese: bijv ADHD

37 ADHD vroege neurofysiologische stoornis met forse impact - emotionele, gedrags en cognitieve problemen - in verschillende settings: thuis, op school/werk, vrije tijd (met overigens andere scores op verschillende leeftijden en voor verschillende settings) - beginnend voor het 7e jaar

38 ADHD vroege neurofysiologische stoornis met forse impact - genetisch defect - veel genen betrokken (sommige loci ook bekend voor autisme) - epigenetica belangrijk voor phenotype - gen-omgevings interacties van belang

39 ADHD vroege neurofysiologische stoornis met forse impact - genetisch defect - frontostriatale / executieve functies-stoornis - volume onderzoek - fmri, PET, SPECT onderzoek - maar ook andere kernen en circuits aangedaan

40 ADHD vroege neurofysiologische stoornis met forse impact - genetisch defect - frontostriatale/executieve functies-stoornis - catecholaminestoornis - dopamine- en norepinefr.antagon. verlagen sympt. - PET/SPECT: verh. dopamine-binding bij adhd-ers

41 ADHD differentiaal diagnose,

42 ADHD differentiaal diagnose, veel genen betrokken - bipolaire stoornis (euforie, grootheidsideeën, cyclisch beeld) - autismespectrumstoornis - odd / cd - verstandelijke beperking

43 ADHD comorbiditeit

44 ADHD comorbiditeit - ass (nb: er zijn drukke autisten en geïsoleerde adhd-ers) - odd/cd (is adhd een risicofactor/voorloper van odd/cd?) - nb criminaliteit geen psychiatrische stoornis - mentale retardatie - middelen misbruik - tourette

45 CHILD AND ADOLESCENT PSYCHIATRY VUmc / de Bascule Amsterdam ADHD comorbiditeit Benecke Marakesh september 2010 OCD ASS ADHD - ass (nb: er zijn drukke autisten en geïsoleerde adhd-ers) - odd/cd (is adhd een risicofactor/voorloper van odd/cd?) - nb criminaliteit geen psychiatrische mentale stoornis retardatie - mentale retardatie - middelen misbruik - tourette tourette

46 CHILD AND ADOLESCENT PSYCHIATRY VUmc / de Bascule Amsterdam ADHD comorbiditeit Benecke Marakesh september 2010 ASS ADHD - ass (nb: er zijn drukke autisten en geïsoleerde adhd-ers) - odd/cd (is adhd een risicofactor/voorloper van odd/cd?) - nb criminaliteit geen psychiatrische stoornis - mentale retardatie Angold, A. and Costello, E.J. (2009). Nosology and measurement in - middelen misbruik child and adolescent psychiatry. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 50: tourette

47 ADHD behandeling

48 ADHD behandeling - psychoeducatie - cognitieve gedragstherapie - psychofarmaca: stimulantie, atomoxetine - combi

49 ADHD beloop

50 ADHD beloop - bij 50% subjectieve vermindering klachten - maar objectief wel symptomen bij 10-40% - in ieder geval cross-sect. 4% adhd bij volw.

51 ADHD beloop - gepast werk, partner - gemaskeerd door midd. ge/misbruik - gemaskeerd door comorbiditeit - bij 50% subjectieve vermindering klachten - maar objectief wel symptomen bij 10-40% - in ieder geval cross-sect. 4% adhd bij volw.

52 ADHD beloop - bij 50% subjectieve vermindering klachten - maar objectief wel symptomen bij 10-40% - in ieder geval cross-sect. 4% adhd bij volw.

53 ADHD beloop - gebrekkig plannen, taken afwerken - afspraken vergeten, ongeduld - onverstandige besluiten nemen - brokken maken - bij 50% subjectieve vermindering klachten - maar objectief wel symptomen bij 10-40% - in ieder geval cross-sect. 4% adhd bij volw.

54 ADHD beloop - bij 50% subjectieve vermindering klachten - maar objectief wel symptomen bij 10-40% - in ieder geval cross-sect. 4% adhd bij volw.

55 ADHD beloop differentiaal diagnose: - persoonlijkheidsstoornissen - middelen misbruik/afhh/versl. - affectieve stoornissen - bij 50% subjectieve vermindering klachten - maar objectief wel symptomen bij 10-40% - in ieder geval cross-sect. 4% adhd bij volw.

56 prevalenties/comorbiditeit/-occurance

57 prevalenties

58 prevalenties adhd odd cd asp

59 prevalenties adhd, odd/cd, asp algemene bevolking kinderen ADHD: 3-7% ( > ) ODD : 3% ( = ) CD: 2% ( > ) adolescenten ADHD: 2-5% ( > ) CD : 2,8%, 5,5% volwassenen ADHD: 1-4% ASP: 2% klinische/delinquente samples twaalfminners (kk bij politie) ADHD: 25% DBD : 20% adolescenten met politiecontact ernstige gedragsproblemen 33% adolescenten bij justitie ADHD: 8-14% CD: 60-75% volwassenen ADHD 4% (lifetime 38%)-30% ASP 44% psychopathie 15-30%

60 prevalenties adhd, odd/cd, asp algemene bevolking kinderen ADHD: 3-7% ( > ) ODD : 3% ( = ) CD: 2% ( > ) adolescenten ADHD: 2-5% ( > ) CD : 2,8%, 5,5% volwassenen ADHD: 1-4% ASP: 2% klinische/delinquente samples twaalfminners (kk bij politie) ADHD: 25% DBD : 20% adolescenten met politiecontact ernstige gedragsproblemen 33% adolescenten bij justitie ADHD: 8-14% CD: 60-75% volwassenen ADHD 4% (lifetime 38%)-30% ASP 44% psychopathie 15-30%

61 prevalenties adhd, odd/cd, asp algemene bevolking kinderen ADHD: 3-7% ( > ) ODD : 3% ( = ) CD: 2% ( > ) adolescenten ADHD: 2-5% ( > ) CD : 2,8%, 5,5% volwassenen ADHD: 1-4% ASP: 2% klinische/delinquente samples twaalfminners (kk bij politie) ADHD: 25% DBD : 20% adolescenten met politiecontact ernstige gedragsproblemen 33% adolescenten bij justitie ADHD: 8-14% CD: 60-75% volwassenen ADHD 4% (lifetime 38%)-30% ASP 44% psychopathie 15-30%

62 prevalenties adhd, odd/cd, asp algemene bevolking kinderen ADHD: 3-7% ( > ) ODD : 3% ( = ) CD: 2% ( > ) adolescenten ADHD: 2-5% ( > ) CD : 2,8%, 5,5% volwassenen ADHD: 1-4% ASP: 2% klinische/delinquente samples twaalfminners (kk bij politie) ADHD: 25% DBD : 20% adolescenten met politiecontact ernstige gedragsproblemen 33% adolescenten bij justitie ADHD: 8-14% CD: 60-75% volwassenen ADHD 4% (lifetime 38%)-30% ASP 44% psychopathie 15-30%

63 prevalenties/comorbiditeit/-occurance adhd met: odd, cd, tics, middelen misbruik, a.s.s., verstand.beperking, coord.stoorn., dyslexie odd/cd met: adhd, middelenmisbruik, depressie, p.t.s.s., hechtingsstoornissen

64 prevalenties/comorbiditco-occurance adhd én odd/cd gaan vaak samen met: verminderde executieve functies lage zelfcontrole lage arousal spiegels moeilijkheden met peers schools onderpresteren risicogedrag / accident proneness crimineel gedrag

65 ADHD en criminaliteit beloop beloops onderzoek let op: sample op t0: alg.bevolk; klinisch; politie; justitie lage respons op t1 leeftijd t0: kinderen, adolescenten, jong-volw. follow up: enkele/zeer veel jaren psychiatrische stoornissen ±comorbiditeit criminele recidive instrumenten: selfreport/collateraal; registraties etc.

66 ADHD en criminaliteit beloop - Manuzza 2008: 8-jarige poli-adhd-jongens (excl CD) - 22 jr: opgepakt 39% ADHD-ers en 20% controles - 38 jr: opgepakt 47% ADHD-ers en 22% controles - Mordre 2011: <12-jarige sample uit kjpsa centrum - 38 jr: CD-ers: 56% veroordeeld; ADHD-ers: 27% - Gudjonsson 2009: volwassen gevangenen - (retrospectief 52% kinder-adhd; 62% nog steeds - Young 2010; Drost 2004: vergelijkbare resultaten

67 ADHD en criminaliteit beloop - Manuzza 2008: 8-jarige poli-adhd-jongens (excl CD) - 22 jr: opgepakt 39% ADHD-ers en 20% controles - 38 jr: opgepakt 47% ADHD-ers en 22% controles - Mordre 2011: sample <12-jarigen uit kjpsa centrum - 38 jr: CD-ers: 56% veroordeeld; ADHD-ers: 27% - Gudjonsson 2009: volwassen gevangenen - (retrospectief 52% kinder-adhd; 62% nog steeds - Young 2010; Drost 2004: vergelijkbare resultaten

68 ADHD en criminaliteit beloop - Manuzza 2008: 8-jarige poli-adhd-jongens (excl CD) - 22 jr: opgepakt 39% ADHD-ers en 20% controles - 38 jr: opgepakt 47% ADHD-ers en 22% controles - Mordre 2011: <12-jarige sample uit kjpsa centrum - 38 jr: CD-ers: 56% veroordeeld; ADHD-ers: 27% - Gudjonsson 2009: volwassen gevangenen - (retrospectief 52% kinder-adhd); 62% nog steeds - Young 2010; Drost 2004: vergelijkbare resultaten

69 ADHD en criminaliteit beloop - Manuzza 2008: 8-jarige poli-adhd-jongens (excl CD) - 22 jr: opgepakt 39% ADHD-ers en 20% controles - 38 jr: opgepakt 47% ADHD-ers en 22% controles - Mordre 2011: <12-jarige sample uit kjpsa centrum - 38 jr: CD-ers: 56% veroordeeld; ADHD-ers: 27% - Gudjonsson 2009: volwassen gevangenen - (retrospectief 52% kinder-adhd; 62% nog steeds - Vreugdenhil 2003/Colins 2012: - comorbide ADHD ttv veroordeling voorspelt recidive

70 de praktijk: preventie en behandelen

71 preventie:

72 preventie: - metingen tijdens zwangersch - goede voeding pre/postnataal - leren moederen - behandelen moeders conditie - vroege signalering symptomen - coaching school - zinvolle vrijetijds besteding - gezonde peers - evt armoede bestrijding - buurtvoorzieningen - etc. etc.

73 behandelen: de praktijk: preventie en behandelen

74 behandelen: - adequate diagnostiek/indicatie de praktijk: preventie en behandelen

75 behandelen: - adequate diagnostiek/indicatie - volg de what works principes de praktijk: preventie en behandelen

76 behandelen: - adequate diagnostiek/indicatie - volg de what works principes - gezin betrekken - adequate scholing/opleiding de praktijk: preventie en behandelen

77 behandelen: - adequate diagnostiek/indicatie - volg de what works principes - gezin betrekken - adequate scholing/opleiding de praktijk: preventie en behandelen - op indicatie medicatie - beleid t.a.v. middelen misbruik

78 behandelen: - adequate diagnostiek/indicatie - volg de what works principes - gezin betrekken - adequate scholing/opleiding de praktijk: preventie en behandelen - op indicatie medicatie - beleid t.a.v. middelen misbruik - dagbehandeling ipv detentie

79 behandelen: - adequate diagnostiek/indicatie - volg de what works principes - gezin betrekken - adequate scholing/opleiding de praktijk: preventie en behandelen - op indicatie medicatie - beleid t.a.v. middelen misbruik - dagbehandeling ipv detentie - residentieel bij gevaarlijkheid

80 visie van de jeugdpsychiatrie op (justitieel) interventiebeleid in nederland: - er wordt veel te weinig in preventie geïnvesteerd - primair, secundair, tertiair - onderliggende stoornissen worden onvoldoende opgemerkt - te weinig diagnostiek en van onvoldoende kwaliteit >> - >> strafrechtelijke interventie te weinig op individu gericht - te weinig evidence based interventies, staf te weinig opgeleid - te ver van huis, te weinig betrokkenheid ouders - onderbroken schoolcarriere >> minder arbeidsmarktkansen - onvoldoende nazorg

81 visie van de jeugdpsychiatrie op (justitieel) interventiebeleid in nederland: - er wordt veel te weinig in preventie geïnvesteerd - primair, secundair, tertiair - onderliggende stoornissen worden onvoldoende opgemerkt - te weinig diagnostiek en van onvoldoende kwaliteit >> - >> strafrechtelijke interventie te weinig op individu gericht - interventies te weinig evidence based, staf te weinig opgeleid - te ver van huis, te weinig betrokkenheid ouders - onderbroken schoolcarriere >> minder arbeidsmarktkansen - onvoldoende nazorg

82

83 wat doen we er aan? justitie - investeer in jeugdzorg ipv in justitie - beperk jeugdstrafrecht tot heel ernstige gevallen - kinderrechters om instellingen bij te staan - sluit gevaarlijke jongeren goed/humaan op - sluit lichte gevallen kort op, en dicht bij huis jeugdzorg / jeugdpsychiatrie - behandel gestoorde jeugd in forensische setting - hanteer evidence based behandelprogramma s - betrek ouders, gezinnen, school, buurt, clubs investeer in wetenschappelijk onderzoek

84 wat doen we er aan? justitie - investeer in jeugdzorg/reclassering ipv in justitie - beperk jeugdstrafrecht tot ernstige gevallen - sluit gevaarlijke jongeren goed/humaan op - sluit lichtere gevallen kort op, en dicht bij huis jeugdzorg / jeugdpsychiatrie - behandel gestoorde jeugd in forensische setting - hanteer evidence based behandelprogramma s - betrek ouders, gezinnen, school, buurt, clubs investeer in wetenschappelijk onderzoek

85 wat doen we er aan? justitie - investeer in jeugdzorg/reclassering ipv in justitie - beperk jeugdstrafrecht tot ernstige gevallen - sluit gevaarlijke jongeren goed/humaan op - sluit lichte gevallen kort op, en dicht bij huis jeugdzorg / jeugdpsychiatrie - behandel gestoorde jeugd in forensische setting - hanteer evidence based behandelprogramma s - betrek ouders, gezinnen, school, buurt, clubs investeer in wetenschappelijk onderzoek

86 wat doen we er aan? justitie - investeer in jeugdzorg ipv in justitie - beperk jeugdstrafrecht tot heel ernstige gevallen - kinderrechters om instellingen bij te staan - sluit lichte gevallen kort op, en dicht bij huis jeugdzorg / jeugdpsychiatrie - behandel gestoorde jeugd in forensische setting - hanteer evidence based behandelprogramma s - betrek ouders, gezinnen, school, buurt, clubs investeer in wetenschappelijk onderzoek

87 wat doen we er aan? zuiver wetenschappelijk onderzoek justitie o hersenfuncties/reacties op interventies - investeer o gen-omgevingsinteracties jeugdzorg ipv in justitie - beperk o intermediaire jeugdstrafrecht rol epigenetica tot heel ernstige gevallen - sluit gevaarlijke o maar ook: jongeren functie van goed/humaan straffen op - sluit lichte gevallen het kort strafproces op, en dicht bij huis praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek o neurobiology based predictie / risicotaxatie jeugdzorg o effectiviteit / jeugdpsychiatrie vroege interventies - behandel o alternatieven gestoorde voor jeugd traditionele in forensische interventies setting - hanteer o etc. evidence based behandelprogramma s - betrek ouders, gezinnen, school, buurt, clubs investeer in wetenschappelijk onderzoek

88 EFCAP congres Berlijn 7-9 maart

89 de jeugdpsychiater merkt bovendien op: lichamelijke ontwikkeling (lengte, conditie) gaat door tot 23 jaar hersenen: een kinderstrafrecht is niet geschikt voor kinderen tot 15 jr. grijze stof neemt af: pruning - ouders spelen een te grote rol in hun leven myelinisatie neemt toe tot 25e jaar - deze kinderen snappen essentie niet van het strafrecht/proces eigen - druist vermogen in tegen risicovolle afspraken beslissingen IVRK te nemen meer zicht op lange termijn consequenties ten aanzien van het adolescentenstrafrecht:: tegenwoordig meer ruimte voor latere rijping - adolescente hersenen zijn pas rijp rond het 25e jaar onafhankelijke beslissingen, financ. onafhankelijk, woning, langdurige relatie volwassen - het relationele gewetensfunctie, leven is adolescenterig onafhankelijk tot van 25 jaar leeftijdgenoten maatschappelijke - hun verdere sociale context: leven onderwijs, is adolescenterig behuizing, tot verzekeringen 25 jaar - de maatschappij is daarop ingericht: scholing, huisvesting - alc/drugsgebruik èn criminaliteit wijzigen van karakter v.a.24

90 cortisol (nmol/l) KINDERPSYCHIATRIE VUmc / de Bascule Amsterdam FORENSISCHE PSYCHIATRIE Law School Leiden resultaten cortisol dagcurve (popma 2006) NC (n = 32) 10 8 DP- (n = 61) DP+ (n = 20) :00 08:00 09:00 10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00 17:00 18:00 19:00 20:00 21:00 time

91 cortisol (nmol/l) KINDERPSYCHIATRIE VUmc / de Bascule Amsterdam FORENSISCHE PSYCHIATRIE Law School Leiden resultaten cortisol stressrespons (popma 2006) 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 prepare speaking NC (n = 30) DP- (n = 45) DP+ (n = 21) time

92 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

93 gene/environment interaction decreased autonomic nervous system in combination with neglect leads to more aggressive behavior at 10 yrs Raine, Mednick, Brennan en Venables ea (1994, 1996, 1997) combinatie van passieve variant van het MoA-gen en kindermishandeling leidt tot meer gewelddadigheid Caspi A, McClay J, Moffitt TE, et al. (2002) Science 297 (8): samenhang verwaarlozing, reparatief gedrag moederdier en (ir)reversibel agressief gedrag M Schmidt, MS Oitzl, S Levine, ER de Kloet (2002) Dev. Brain Research 139, 39-49

94 gene / environment interaction decreased autonomic nervous system in combination with neglect leads to more aggressive behavior at 10 yrs Raine, Mednick, Brennan en Venables ea (1994, 1996, 1997) combination of passive form of the MoA-gen and child abuse leads to more violence in later life Caspi A, McClay J, Moffitt TE, et al. (2002) Science 297 (8): samenhang verwaarlozing, reparatief gedrag moederdier en (ir)reversibel agressief gedrag M Schmidt, MS Oitzl, S Levine, ER de Kloet (2002) Dev. Brain Research 139, 39-49

95 Composite index of antisocial behavior (z-scores) KINDERPSYCHIATRIE VUmc / de Bascule Amsterdam FORENSISCHE PSYCHIATRIE Law School Leiden 1,25 1 0,75 0,5 0,25 0-0,25-0,5 Low MAOA activity, passief MAO n = 163 High MAOA activity, n actief = 279 MAO none probable severe Childhood maltreatment Caspi A et al. : Role of genotype in the cycle of violence in maltreated children. Science. 2002;297:

96 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

97 development aggression / antisoc behavior >> early pregnancy (in)direct somatic toxic influences with later harm to psychic functionning - chemicals - hormones: DES, oestrogens, corticosteroids - neurotransmitters - other pharmacons: amfetamines, barbiturates, diazepam, oxytocine - nicotin, alcohol, opiates, marihuana, coke swaab et al. 2001

98 development aggression / antisoc behavior >> early pregnancy psychic toxic influences: later harm to psychic functions - pregnancy-specific fears - general anxiety experienced stress

99 development aggression / antisoc behavior >> early pregnancy psychic toxic influences: later harm to psychic functions mothers who experience a lot of stress during their (early) pregnancy bear a foetus which is characterized by more fysical movements, a higher hart rate variability, shorter episodes of sleep and more episodes of being awake huizink e.a., 2001; robles de medina, 2004; van den berg e.a. 2005

100 development aggression / antisoc behavior >> early pregnancy psychic toxic influences: later harm to psychic functions they risk a child that will adapt less to the new environment, which will show more difficult behavior and which will have a retarded psychomotor development huizink e.a., 2001; robles de medina, 2004; van den berg e.a. 2005

101 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

102 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

103 gene / environment interaction decreased autonomic nervous system in combination with neglect leads to more aggressive behavior at 10 yrs Raine, Mednick, Brennan en Venables ea (1994, 1996, 1997) combination of passive form of the MoA-gen and child abuse leads to more violence in later life Caspi A, McClay J, Moffitt TE, et al. (2002) Science 297 (8): relationship between neglect/reparative behavior of the mother rat and (ir)reversible aggressive behavior M Schmidt, MS Oitzl, S Levine, ER de Kloet (2002) Dev. Brain Research 139, 39-49

104 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

105 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

106 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

107 ontwikkeling van gedragsstoornissen: van gen tot schoolkind gedragsgestoord schoolkind: agress, jengelen, ongehoorz. moeder: stelt geen eisen overresponsief emot. moeilijke p/kleuter: lage frustr. tolerantie, overactief moeder: overstimulatie kan cues niet lezen geboorte complicaties zwangsch: intox / stress prikkelbare baby: huilen, kan zz niet troosten genetica

108 development of aggression (tremblay e.a.) level of aggression 5% % ++ 35% + 50% yrs age

109 course of behavioral disorders if not treated behavioral disorders have a bad outcome in 80% of the cases: antisocial personality disorders depression borderline personality disorder addiction