SER magazine. Zeven bouwstenen tegen discriminatie. Arbeidsmarktoplossingen. Drie nominaties voor SER-scriptieprijs

Transcriptie

1 SER magazine MEI e JAARGANG - NR.5 Arbeidsmarktoplossingen Sociale partners in gesprek met regio s Drie nominaties voor SER-scriptieprijs Vervoer, outplacement en groen management Kroonlid Grapperhaus over SER-advies: Zeven bouwstenen tegen discriminatie

2 FOTO Christiaan Krouwels SERmagazine is een maandelijkse uitgave met nieuws en informatie over de Sociaal- Economische Raad en de Stichting van de Arbeid. Met dit blad wil de SER de overlegeconomie en de sociale dialoog bevorderen. Een jaarabonnement is gratis. Opgave jaarabonnementen en adreswijzigingen via Redactie Jolanda Maas (hoofdredactie), Mariek de Valk, Berber Bijma en Corien Lambregtse (eindredactie) T (0) F (0) E sermagazine@ser.nl Aan dit nummer werkten mee Ton Bennink, Felix de Fijter, Michiel Hietkamp, Dirk Hol, Pieter-Paul Jansen, Christiaan Krouwels, Loek Kusiak, Elke van Riel, Arjan Visser, Yvonne Zonderop Redactieraad Michaela Drahos, Tyche Riemens, Eric Knopper Ontwerp 2D3D Opmaak Riccardo van der Does, Michel Velgersdijk Productie SER huisdrukkerij Internet Europa De verkiezingen voor het Europese Parlement, op donderdag 22 mei, hebben in Nederland te kampen met weinig interesse van de kiezer. Dat is jammer, want Europa is van groot belang voor ons land. Europese samenwerking is essentieel voor het realiseren van onze sociaal-economische doelstellingen op het gebied van duurzame groei en werkgelegenheid. Versterking van de economische groei in Europa is in het belang van Nederland. Onze economie is sterk vervlochten met de economieën van de andere EU-lidstaten. Dankzij de Europese integratie heeft Nederland zich kunnen ontwikkelen tot een belangrijke toegangspoort van het Europese continent voor de rest van de wereld. In dit nummer geven we aandacht aan de wensen van de sociale partners voor een Europese agenda. Zij vinden dat Europa de hindernissen voor economische groei uit de weg moet ruimen en de werkgelegenheid moet stimuleren. Voor veel mensen wordt het beeld van de EU bepaald door de komst van arbeidsmigranten. Dit beeld is vaak negatief vanwege sociale misstanden en angst voor verdringing. Denk aan schijnzelfstandigheid, ontduiking van het wettelijk minimumloon en ontwijking van sociale premies en cao s. Mensen die zich hier vestigen en bij een Nederlands bedrijf aan de slag gaan, moeten dit doen tegen de hier geldende wetten en regels, om concurrentie op arbeidsvoorwaarden te voorkomen. Handhaving is hierbij een belangrijk instrument. Hierover gaat het advies Arbeidsmigratie dat de SER op dit moment voorbereidt. Voorop blijft staan dat een goed functionerende Europese markt voor goederen, kapitaal, diensten en arbeid een belangrijk doel is dat ons land en de wereld dient. De Europese verkiezingen gaan daar ook over. Dat maakt 22 mei tot een belangrijke dag. Wiebe Draijer Voorzitter Sociaal-Economische Raad 2 MEI NR.5

3 Wensen voor Europa 4 Welke onderwerpen moeten hoog op de Europese agenda? In de aanloop naar de Europese verkiezingen benoemen sociale partners en lijsttrekkers van grote partijen de meest urgente thema s. Op bezoek in de regio 7 De sociale partners hielden dit voorjaar een regiotour, waarbij ze in gesprek gingen met regionale arbeidsmarktpartijen. Wat zijn oplossingen voor problemen op de arbeidsmarkt? Op de eerste bijeenkomst in Den Bosch vlogen de ideeën over tafel. Tegen discriminatie 10 Homo, zwanger of allochtoon het zou op de werkvloer niet uit mogen maken. Veel discriminatie gebeurt onbewust. Ferdinand Grapperhaus over het net verschenen SER-advies Discriminatie bij arbeid. Open huis bij de SER 14 Hoe debatteren werkgevers, werknemers en kroonleden in de SER met elkaar? Tijdens het Grondwetfestival, eind maart, konden bezoekers het zelf zien. Een fotoverslag van het open huis bij de SER. SER-scriptieprijs 16 De SER reikt volgende maand de scriptieprijs 2014 uit. De genomineerde scripties gaan over vervoersproblemen van werknemers, de effectiviteit van outplacement en het nut van groen management. Superslim vervoer 20 Vervoersmiddelen worden in de nabije toekomst superslim, voorspelt kennistechnoloog Marie-Pauline van Voorst tot Voorst. Deel 5 in de serie Verrekijkers. Verder in dit nummer 9 Zeepkist: Michiel Hietkamp, Ongeremd verbinden 19 Column: Yvonne Zonderop, Twitter-hersens 22 SER Kort SERmagazine 3

4 Sociale partners en EP-lijsttrekkers over de rol van Europa Wensen voor de EU- 4 Europa moet hindernissen voor economische groei uit de weg ruimen en werkgelegenheid stimuleren. Dat is een van de punten die sociale partners naar voren brengen in de aanloop naar de EU-verkiezingen op 22 mei. De lijsttrekkers van enkele partijen sluiten zich daarbij aan. De belangrijkste wensen voor een Europese agenda op een rij. TEKST Berber Bijma FOTO Hollandse Hoogte MEI NR.5 Betere financiering van het midden- en kleinbedrijf, een solide bankenunie, minder belemmeringen voor de interne markt, strengere regels tegen uitbuiting en verdringing, en verdieping van de sociale dimensie van Europa. Dat zijn de punten die de sociale partners hoog op de lijst plaatsen als het gaat om de rol die Europa moet spelen op sociaal-economisch gebied. Ze spraken er in maart over in een consultatief overleg met minister Henk Kamp van Economische Zaken, samen met de kroonleden. De FNV vindt dat de sociale dimensie van Europa moet worden verdiept. De vakbond wil dat werkloosheid, armoede en sociale uitbuiting intensiever worden bestreden en dat de sociale partners op Europees niveau meer worden betrokken bij beleidstrajecten. PVV en SP De meeste politieke partijen staan positief tegenover Europa (zie kaders). Bij PVV en SP ligt dat anders. De PVV is tegen iedere vorm van Europese samenwerking en wil dat Nederland uit de EU treedt. De SP wijst Europese samenwerking niet af, maar vindt dat grote landen en bedrijven te veel macht hebben. De SP wil dat Nederland weer meer baas wordt in eigen land. Zij is daarom tegen een bankenunie en tegen het vrij verkeer van werknemers uit Roemenië en Bulgarije.

5 Europa voor goede publiek-private samenwerking, nu de productschappen worden afgeschaft. De SER-kroonleden pleiten voor open grenzen op het gebied van financiële dienstverlening. Het moet bijvoorbeeld makkelijker worden om over de grens een verzekering of hypotheek af te sluiten. agenda Vakcentrale MHP vindt dat laatste ook, met het oog op de steeds grotere rol die Europa speelt in het budgettair en economisch beleid van de lidstaten. De MHP wil verder dat buitenlandse kenniswerkers welkom zijn in Nederland, om te voorkomen dat de sectoren die om die kenniswerkers zitten te springen, hun productie naar het buitenland verplaatsen. Het CNV wil een stevige aanpak van uitwassen op het gebied van arbeidsmigratie, zoals uitbuiting, verdringing en ontduiking van het cao-minimumloon. Financiering mkb De werkgevers vragen meer aandacht voor betere financieringsmogelijkheden voor het midden- en kleinbedrijf. Want daar schort het nu aan, vinden ze. Ook kan de werking van de interne markt worden verbeterd, door de huidige belemmeringen weg te nemen. MKB Nederland en VNO-NCW zijn beide voor een solide bankenunie. Een onderwerp dat volgens de werkgevers ook hoog op de Europese agenda hoort te staan, is het energiebeleid. Energie-intensieve bedrijven zitten te springen om een effectief systeem voor emissiehandel. In het Energieakkoord dat vorig jaar onder leiding van de SER is gesloten, werd daar ook al voor gepleit. LTO wil meer ruimte van de Nederlandse werknemers Open grenzen en valt goede onder regels een Sophie in cao, t Veld, terwijl lijsttrekker D66: Politici scheppen 20% geen banen, maar Europa FOTO Sebastiaan ter Burg schept wel het kader waarbinnen we economische groei kunnen stimuleren. Een van de eerste dingen die daarvoor nodig zijn, is herstel van vertrouwen. Pas als Europa een stormvast financieel stelsel heeft, kan de interne markt tot bloei komen. Om het potentieel op die markt te benutten, moeten we geen beperkingen opleggen, maar juist de grenzen openstellen; bijvoorbeeld met het oog op het toekomstige tekort aan personeel in de zorgsector. Duitsland doet dat al goed door zorgpersoneel in andere EU-landen te werven en die werknemers intensief te begeleiden. Een andere sector met groeipotentieel is e-commerce: aankopen uit andere landen via internet. Europa moet wel zorgen voor goede consumentenbescherming en voor een goede markt voor intern betalingsverkeer. Hetzelfde geldt voor financiële producten als hypotheken en leningen. Daarvoor hebben we nu vrijwel alleen nationale markten, terwijl meer concurrentie interessant zou zijn. We moeten ons realiseren dat Europa niet alleen een interne markt voor diensten en producten betekent, maar ook voor personen. We hébben allang een internationale arbeidsmarkt, en de problemen die dat met zich meebrengt, zijn niet nieuw. Dat neemt niet weg dat we moeten zorgen voor goede regels en effectieve inspectie op de naleving, maar het heeft geen zin om de grenzen dicht te gooien. Integendeel: laten we ons realiseren hoeveel baat we al jarenlang hebben bij die open grenzen. SERmagazine 5

6 Vrije markt is banenmotor Hans van Baalen, lijsttrekker VVD: De interne markt moet worden voltooid om ondernemers en bedrijven in staat te stellen makkelijk zaken te doen in Europa. Dat bevordert de economische groei. Het sluiten van handelsakkoorden met de Verenigde Staten en Japan heeft grote prioriteit, omdat hierdoor de afzetmarkt voor Europese, en dus Nederlandse producten en diensten enorm wordt vergroot. Zo n handelsakkoord lijkt een ver-van-mijnbed-show, maar zorgt uiteindelijk wel voor banen in de buurt. Als handelsland verdienen wij veel van ons geld over de grens. In Nederland worden hoogwaardige producten ontworpen en innovatieve diensten gecreëerd, die binnen en buiten Europa worden aangeboden. We exporteren veel naar Zuid-Europa. Daarom zijn de interne markt en een stabiele euro van cruciaal belang. Grote Europese banenplannen klinken sympathiek, maar leiden niet tot structurele werkgelegenheid. De enige banenmotor is de vrije markt, die zo goed mogelijk moet functioneren. Wat de VVD betreft, gaat Europa niet over arbeidsmarktbeleid. Wij willen niet dat in Brussel wordt besloten over ontslag, het minimumloon en pensioenen in Nederland. Daar gaan we zelf over. Europa moet zorgen dat de interne markt goed functioneert. Dat is de basis voor structurele economische groei en werkgelegenheid in Europa én in Nederland. Banenplannen voor de lange termijn Paul Tang, lijsttrekker PvdA: Europa hoopt op economische groei, maar vergeet te investeren. Banken moeten weer gezond en dienstbaar worden, met name aan het mkb. Als zij nieuw krediet verlenen, kunnen bedrijven weer investeren. Daarnaast moeten overheden zich niet alleen aan de begrotingsnorm van 3 procent houden, maar ook een werkloosheidsnorm van maximaal 5 procent hanteren. Daarmee dwing je lidstaten te kijken naar investeringen, want die dringen de werkloosheid naar beneden. Lidstaten zullen met plannen moeten komen om de werkgelegen- heid te behouden en te bevorderen, nu en later. Neem de Nederlandse sectorplannen, waar bedrijven en overheid samen aan meebetalen, als voorbeeld. Nederlandse werkgevers en werknemers hebben te maken met oneerlijke concurrentie, door uitbuiting van migranten en allerhande constructies als schijn-bv s, schijnzelfstandigen en malafide uitzendbureaus. Die zetten in Nederland de instituties van de verzorgingsstaat onder druk. Deze constructies zijn te makkelijk op papier te maken en nog te moeilijk te traceren. Een sterkere Europese inzet bij de aanpak van deze problemen kan veel verschil maken. Tegelijk is het voordeel voor duurzame bedrijven nog niet groot genoeg. Investeringen op het gebied van duurzaamheid worden geremd door een te lage emissieprijs, een versnipperd elektriciteitsnetwerk en onderling verschillende subsidiestelsels. Afspraak moet weer afspraak worden Esther de Lange, lijsttrekker CDA: Schulden omlaag brengen, regeldruk verminderen en ons houden aan afspraken. Die drie punten springen er voor mij uit als het gaat om het bevorderen van economische groei. De lidstaten zelf moeten er alles aan doen om te zorgen dat de schuldenlast wordt teruggedrongen en de concurrentiekracht van ieder land verbetert. Het belangrijkste wat Europa kan doen, is strikt toezien op de hervormingen. De inkt van nieuwe begrotingsregels is nog niet droog, of de EU laat de teugels alweer vieren. Om het vertrouwen van burgers terug te winnen, is nodig dat afspraak weer afspraak wordt in Europa. De nieuwe regels voor het economisch bestuur van de Eurozone zijn een belangrijke stap vooruit, zeker voor Nederland. Met die nieuwe regels voorkomen we dat een paar landen het voor het zeggen hebben en de rest dit maar moet accepteren. Nederland exporteert ieder jaar voor 120 miljard euro naar Europa. Dat schept 1,5 miljoen banen, vooral bij kleine en middelgrote bedrijven. Nederland profiteert dus enorm van de Europese interne markt. Het is in het Nederlandse belang om zorg te dragen voor eerlijke concurrentie in Europa. Daarom hebben we goede regels nodig voor het vrij verkeer van personen, goederen en kapitaal, en toezicht op de handhaving. 6 MEI NR.5

7 Arbeidsmarktpartijen in gesprek met sociale partners Waardevolle ideeën uit de regio s Beter beroepsonderwijs, invoering van een basisloon, lagere arbeidskosten. Vele goede arbeidsmarktideeën vlogen tijdens de SERregiobijeenkomsten over tafel. Sociale partners zochten de regionale arbeidsmarktpartijen op om van gedachten te wisselen. TEKST Ton Bennink FOTO Dirk Hol De voormalige koekjesfabriek van Verkade in Den Bosch is op 20 maart het decor voor de eerste bijeenkomst in het kader van de SER-regiotour. Sociale partners zoeken de regionale arbeidsmarktpartijen op om over de toekomstige arbeidsmarktinfrastructuur te praten. De SER werkt momenteel aan een advies over dat onderwerp (zie kader) en verzamelt daarom ideeën en ervaringen uit het land. De vraag naar een goede organisatie van de toekomstige arbeidsmarkt is in feite een vraag naar een kasteel met veel kamers en hoekjes, zegt SERvoorzitter Wiebe Draijer. Zo n honderd mensen zijn gekomen om met Bernard Wientjes, voorzitter van VNO-NCW, FNV-voorzitter Ton Heerts en de SER-voorzitter van gedachten te wisselen. In tafels van acht gaan ervaringsdeskundigen uit het veld met elkaar in gesprek. Re-integratiedeskundigen, vakbondsmensen, werkzoekenden, HR-managers, werkgevers, zzp ers en politici buigen zich over vraagstukken als: hoe blijven we concurrerend? De een ziet een oplossing in het herverdelen van werk en het invoeren van een basisloon, de ander ziet meer in het verlagen van de te hoge arbeidskosten. Het onderwijs, vooral het mbo, moet beter, wordt gezegd. De positie van zzp ers moet minder kwetsbaar. Maar ook minder regels, meer ruimte voor kleinschaligheid, vertrouwen en innovatie worden genoemd. Draijer is blij met de veelheid aan ideeën. Ze worden allemaal verzameld; de input uit de regio is luid en duidelijk gehoord. Draijer: De werkloosheid kruipt weliswaar nog steeds omhoog, maar de economie trekt voorzichtig aan. We moeten ervoor zorgen dat de infrastructuur van de arbeidsmarkt op orde is. Daar helpen uw adviezen zeer bij. Ik sluit SERmagazine 7

8 arbeidsmarkt niet uit dat we op een of twee van uw ideeën terugkomen. Ze zijn zeer waardevol. Tweedeling Heerts en Wientjes stellen het beiden ook op prijs de meningen uit het land te horen. En al delen beide heren voor de bühne wat plaagstootjes uit, in feite ze zijn eensgezind. De laatste jaren durven werkgevers door de crisis geen vaste contracten meer aan te gaan, zegt Wientjes. Dus hebben we een grote flexibele schil. Dat was nodig voor de economie, maar het zorgt voor tweedeling. Daarnaast stevenden we volgens de voorspellingen af op tot Wajongers. Vanwege dit soort problemen hebben we met de FNV en het kabinet een compromis gesloten in het sociaal akkoord. De flex-uitersten worden afgeschaft, de vaste contracten worden simpeler. Regiobijeenkomsten De sociale partners hebben dit voorjaar samen met SER-voorzitter Wiebe Draijer een regiotour gemaakt. Tijdens drie bijeenkomsten staken Bernard Wientjes (VNO-NCW), Ton Heerts (FNV) en SER-voorzitter Wiebe Draijer hun licht op in het land. De bijeenkomsten leveren input op voor het advies over de arbeidsmarktinfrastructuur waar de SER mee bezig is. De tour startte in Den Bosch, op 20 maart. Op 26 maart was er een bijeenkomst in Zwolle, op 16 april in Utrecht. In het SER-gebouw in Den Haag vond op 9 april een bijeenkomst plaats voor de sectoren zorg, ICT en bouw. Met dit akkoord zijn we af van de dreigende quotering voor medewerkers met een beperking. We hebben beloofd van deze werknemers aan te nemen; natuurlijk ook vanuit onze maatschappelijke verantwoordelijkheid. Heerts benadrukt het belang van de werknemersverzekeringen. Het idee ligt inmiddels ver achter ons, maar de WW zou het eerste jaar naar het UWV gaan en het tweede jaar een voorziening worden van de gemeente. Dat wilden wij niet. De werknemersverzekeringen moesten overeind blijven. Nog ernstiger was dat we geen antwoord hadden op die doorgeschoten flex. Bedrijven handelden steeds vaker buiten de cao. Werkgevers en werknemers hebben in het sociaal akkoord afgesproken weer op een normale manier met elkaar om te gaan Voorzitters Wientjes (VNO-NCW) en Heerts (FNV) tonen zich eensgezind tijdens de regiobijeenkomst 8 MEI NR.5

9 zeepkist en samen zaken aan te pakken. Er is sprake van grote politieke instabiliteit. Daarom is het belangrijk dat wij vragen over de arbeidsmarkt samen regelen. Uw bijdrage daaraan is zeer gewenst. Ik vind het geweldig dat we het land ingaan. Vernieuwing Senior projectleider Joanne Kuipers van het in 2004 opgerichte Platform Bèta Techniek heeft er wel fiducie in. Zij constateert dat het onderwijs en het bedrijfsleven hard werken aan het terugdringen van tekorten in de techniek, maar dat het nog beter kan. Aan het eind van de middag roemt ze het initiatief. Opvallend was de vernieuwingsbereidheid bij iedereen. Een hands on-mentaliteit. Veel partijen vragen om een meer gerichte benadering vanuit de overheid waarbij regio s zelf aan zet zijn. Maatwerk is nodig. Landelijk en ook in de regionale uitvoering. Peter Thijssen, directeur van PT Resultancy, keert razend enthousiast terug van zijn dialoogtafel. Thijssen is interim-directeur, onder andere voor een Frans telecombedrijf. Mijn hart ligt eigenlijk bij een 50-plusconcept. Ik had eerder een uitzendbureau voor oudere werknemers. Het loon was de subsidie die het UWV gaf voor re-integratie. Toen sloeg de crisis toe en werd het budget gehalveerd. Zojuist kwam ik aan de dialoogtafel in contact met iemand die ook uit de regio Eindhoven komt. Wij hebben bedacht om samen een werkbedrijf op te richten dat mensen naar werk bemiddelt. We raken uit de crisis en moeten nu de kans grijpen. Natuurlijk moeten we er nog een verdienmodel onder leggen, maar we zijn er beiden van overtuigd dat re-integratie rendabel te maken is. Ongeremd verbinden De laatste keer dat ik op een zeepkist stond, was om mijn leeftijdsgenoten aan te sporen met nieuwe plannen en alternatieven voor de arbeidsmarkt te komen. De jury met onder andere Eddy Terstall vond me goed genoeg voor de masterclass Nieuwe Top. De Nieuwe Top nam me mee in de wereld van de polder en bracht me in gesprek met mensen als Jaap Smit, Bibi de Vries en Wim Kok. De Nieuwe Top gaf ons jongeren de gelegenheid om ongeremd na te denken over de arbeidsmarkt van nu en van de toekomst. Heerlijk vond ik dat. Toen ik onlangs vier jonge VNO-NCW ers hoorde zeggen dat ze graag lid zouden willen worden van CNV Jongeren, moest ik hier weer aan denken. Laat jongeren nadenken over de arbeidsmarkt en je krijgt ideeën die volledig vrij zijn van gestaalde kaders. Ik hoop dat de nieuwe voorzitter van de SER jong is. Iemand die boven de kaders uit kan kijken en ziet waar de collectiviteiten liggen waar niemand van had durven dromen. Iemand die lid zou kunnen zijn van werknemerén werkgeversorganisaties. De SER heeft hierin een eerste stap gezet met het Energieakkoord. Hierin gaf de raad vorm aan zo n nieuwe collectiviteit. Door op een proactieve manier verbinding te zoeken kwamen partijen bijeen die op het eerste oog niet bij elkaar passen. Collectiviteiten zullen altijd blijven bestaan, soms moeten we alleen even goed zoeken om ze te vinden. De Nieuwe Top was een collectiviteit waarbij een totaal onsamenhangende bende jongeren bijeenkwam om over de arbeidsmarkt te praten. Gefaciliteerd door de vakbond kwamen er tijdens Nieuwe Top ideeën los waar ik inmiddels hard mijn best voor doe om ze werkelijkheid te maken. En zo sta je weer op een zeepkist Michiel Hietkamp Voorzitter van de Nederlandse Voorzitter CNV Jongeren FOTO Christiaan Krouwels SERmagazine 9

10 TEKST Elke van Riel FOTO Christaan Krouwelsl Ferdinand Grapperhaus over SER-advies Discriminatie op de werkvloer te lijf 10 MEI NR.5

11 coverstory Of iemand Marokkaan, gekleurd of homo is, maakt voor zijn werk niet uit. Toch wordt er juist op de werkvloer veel gediscrimineerd en lijden veel werknemers onder vooroordelen. Het SER-advies Discriminatie bij werk geeft concrete aanbevelingen om discriminatie tegen te gaan. Voor iedereen. Want volgens commissievoorzitter Ferdinand Grapperhaus heeft iedereen vooroordelen. Bewust of onbewust. Sinds staatssecretaris Jetta Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) de SER vorig jaar om advies vroeg over discriminatie bij arbeid, is het onderwerp alleen maar urgenter gebleken. De werkloosheid onder niet-westerse allochtonen is maar liefst drie keer zo hoog als onder autochtone Nederlanders, zo meldde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) eind januari in Ervaren discriminatie in Nederland. Naast factoren als een lager opleidingsniveau speelt discriminatie hierbij een grote rol. Discriminatie op het werk is een groot probleem, stelt ook het College voor de Rechten van de Mens in zijn jaarverslag over Minister Asscher (SZW) wil snel met een plan van aanpak komen. Afgelopen maart nam hij het discriminatiedossier over van Klijnsma. Dat geeft aan hoeveel belang er aan het onderwerp gehecht wordt, zegt SER-kroonlid Ferdinand Grapperhaus, advocaat bij Allen & Overy LLP en voorzitter van de SER-commissie Arbeidsmarkt- en onderwijsvraagstukken (AMV), die het eind april verschenen advies voorbereidde. Het advies gaat niet alleen over discriminatie van nietwesterse allochtonen, maar ook over discriminatie vanwege leeftijd, seksuele voorkeur, geslacht en zwangerschap en over beloningsverschillen en doorstroming van vrouwen naar topfuncties. Het advies benadrukt het belang van meer aandacht voor het onderwerp, zodat het melden van discriminatie gemakkelijker wordt en vaker gebeurt. Nu vormen de meldingen die binnenkomen bij het College voor de Rechten van de Mens slechts het topje van de ijsberg. Het advies zou eerst Gelijke behandeling heten, maar het werd Discriminatie bij de arbeid. Waarom? Dat is een bewuste keuze. Wij hebben gaandeweg geconstateerd dat het vooral ging om discriminatieproblematiek en dan moet je dat ook zo benoemen. Welke aanbeveling in het advies springt er uit voor u? Dat is de aandacht die de raad vraagt voor onbewuste, onbedoelde discriminatie. Bewuste discriminatie is in Nederland van overzichtelijke, bescheiden omvang. Wat veel meer voorkomt zijn zogeheten mindbugs, onbewuste vooroordelen en stereotyperingen. Dan heb je het over onbewuste discriminatie. Maar je moet iemand afrekenen op z n gedrag, niet op de associaties die hij bij je oproept. Het is niet relevant of iemand Marokkaan, gekleurd, of homo is. Kunt u voorbeelden noemen van onopzettelijke, onbewuste, onbedoelde discriminatie bij werk? Een veel voorkomende vorm van discriminatie is: ik moet zo iemand niet aannemen, want dat vinden mijn klanten niet prettig. Er is een beroemde zaak van het Hof van de Europese Gemeenschappen over een Belgische energiemaatschappij die aangaf dat gasmeteropnemers in de joodse wijk van Antwerpen geen moslim mochten zijn. Daar is door dat Hof terecht korte metten mee gemaakt. Religie of etnische afkomst is niet relevant bij het noteren van meterstanden. Hoe kun je veranderen wat onbewust en onopzettelijk gebeurt? Niet door erop te hameren dat het slecht is om te discrimineren, maar door uit te leggen dat bepaalde zaken niet van belang zijn. Als hoogleraar Europees Arbeidsrecht aan de Universiteit Maastricht leg ik dat in colleges gelijke behandeling altijd in twee stappen uit aan studenten. Ten eerste: schakel je mindbugs uit en treedt iedereen open tegemoet. Ten tweede: vraag je altijd af of een eigenschap of kenmerk van een persoon relevant is voor werk en deelname aan de maatschappij. Die mindbugs zijn hardnekkig, maar er zijn ook allerlei methoden om mensen ermee te confronteren en ze vervolgens uit te schakelen. SERmagazine 11

12 We wilden niet alleen morele verontwaardiging uitspreken, maar ons concentreren op: wat zijn goede methoden om discriminatie te verminderen? Zo kun je niet alleen de sollicitatie anoniem maken, maar, belangrijker: je kunt mensen leren om neutraal te interviewen bij sollicitatiegesprekken. Dat is niet alleen eerlijker, het levert ook nog eens de beste mensen op. Denkt u dat iedereen zich schuldig maakt aan discriminatie? Ja, iedereen heeft vooroordelen. Een voorbeeld is dat je denkt: deze jongeman komt in het sollicitatiegesprek nogal verwijfd over, dus die is vast homo, terwijl dit echt een mannenberoep is. Het is ook discriminatie als je bij iemand een eigenschap veronderstelt die er niet is. Je moet mensen geen etiket opplakken. Natuurlijk heb je vaak bij de eerste handdruk al een beeld van iemand. Maar je moet vervolgens wel met een open blik het cv doornemen en kijken naar sterke punten. Bent u zich tijdens de voorbereiding van dit advies bewuster geworden van uw eigen mindbugs? Ik had een Iraanse medewerkster die plat Rotterdams en een Egyptische medewerkster die plat Haags sprak. Ik realiseerde me dat zij gewoon waren opgegroeid in Nederland, maar thuis geen ABN-sprekend voorbeeld hadden. Die mindbug heb ik voor mezelf al in de jaren 90 afgeschaft. Want dat accent zegt niets over hun geschiktheid voor het werk. Ze waren allebei uitstekende juristen. Wat vindt u de ergste vorm van discriminatie? Achterbakse. Daarom ben ik eigenlijk wel blij dat Geert Wilders nu duidelijk is geweest met zijn uitspraak dat hij minder Marokkanen gaat regelen, want nu weten we dat hij Marokkanen discrimineert. Het ergst vind ik verhullende discriminatie. Bijvoorbeeld door het te omgeven met onderzoekscijfers die zeggen: in die etnische groep zijn de meeste criminele jongeren. Dan verhul je dat criminaliteit te maken heeft met sociaal-economische problemen. Maatregelen tegen discriminatie op de arbeidsmarkt Het SER-advies Discriminatie bij arbeid noemt zeven bouwstenen om discriminatie tegen te gaan: Vergroten van kennis en bewustzijn Rol stereotypering verkleinen door voorlichting en training Diversiteitsbeleid stimuleren met onder meer Diversiteitscharter Vergroten van de rol van de ondernemingsraad/personeelsvertegenwoordiging Betere melding, registratie en afhandeling van klachten Verbeteren handhaving Meer onderzoek. Het advies bevat ook aanbevelingen gericht op specifieke groepen en thema s: (jonge) niet-westerse allochtonen, LHTB ers (lesbiennes, homo s, transgenders en biseksuelen), mensen met beperkingen, doorstroom vrouwen in topfuncties, zwangeren en jonge moeders, beloningsverschillen en ouderen. Bij het advies hoort een digitale toolbox met voorbeelden van goede praktijken om discriminatie tegen te gaan en gelijke behandeling en diversiteit te bevorderen. De overheid lanceert dit jaar een landelijke antidiscriminatiecampagne om de bewustwording en de aangifte- en meldingsbereidheid te vergroten. Het College voor de Rechten van de Mens startte 8 april de campagne Op je werk mag je een hoofddoek dragen. In mei overleggen de betrokken bewindslieden met de Tweede Kamer, ook over het SERadvies en SCP-onderzoek. Het complete SER-advies en de toolbox staan op 12 MEI NR.5

13 De meldingen die binnenkomen bij het College voor de Rechten van de Mens vormen slechts het topje van de ijsberg coverstory Ik heb begrip voor mensen die zelf economisch en sociaal zitten in de hoek waar de klappen vallen. Als zij discrimineren komt dat voort uit bitterheid en zich buitengesloten voelen. Je moet daar aandacht voor hebben en uitleggen waarom dat anders moet en niet alleen maar roepen: discriminatie is slecht. Hoe optimistisch bent u over de mogelijkheden om discriminatie te verminderen? Het kan zeker veranderen. Ik herinner me van de jaren zeventig een heel lullig, discriminatoir liedje in de top 40 over Surinamers: Wij willen WW en dat ze daarom naar Nederland kwamen. Nu, veertig jaar later, zou niemand meer op het idee komen. Surinamers maken gewoon deel uit van de samenleving. Het advies pleit voor een Diversiteitscharter. Wat zou dat helpen? Dat stelt regels en doelen op waar bedrijven en organisaties actief mee aan de slag gaan en waar ze ook op kunnen worden afgerekend. Tussen aanhalingstekens, want het is vanuit een positieve benadering. Het Charter Talent naar de Top voor meer vrouwen in topfuncties is een enorm succes gebleken. Zoiets willen we breder uitrollen. Bent u niet bang dat dit te vrijblijvend is? Nee, we vinden het goed als organisaties dit zelf oppakken. We zoeken het niet in een zwartboek bij de vakbond, of een meldpunt. Als een bedrijf bewust discrimineert, vind ik het prima als het vervolgd wordt. En als een bedrijf onbewust discrimineert, kan iemand een schadeclaim indienen. Naming and shaming is een extra straf. Dat staat me als jurist en als persoon tegen. We willen discriminatie benoemen, maar vervolgens willen we dat met goede methodes te lijf gaan. Het moet constructief? Ja, daar is de SER ook voor. De SER is niet de Hoge Raad. We hebben bewust gezegd: laten we nou niet alleen morele verontwaardiging uitspreken, maar ons concentreren op: wat zijn goede methoden om ervoor te zorgen dat discriminatie minder voorkomt? Die schetsen we, dat is een groot deel van het advies. Ten aanzien van zwangere vrouwen staat in het advies bijvoorbeeld een concreet doe-lijstje met aanbevelingen voor werkgevers én werknemers. Is er voldoende wetgeving? Ja, het gaat nu om bewustwording. Als er nog steeds een beloningsverschil is tussen mannen en vrouwen, moeten mensen gaan inzien dat het verschil tussen man en vrouw niet relevant is. Diversiteit is economisch bovendien vaak een pre. Niet omdat vrouwen beter zijn in bepaalde dingen, maar omdat een gemengd team beter functioneert. De commissie pleit niet voor een quotum om te zorgen voor betere doorstroming van vrouwen naar topfuncties. Waarom niet? Positieve discriminatie kan gerechtvaardigd zijn, dus we zijn er niet principieel tegen omdat het discriminerend voor mannen zou zijn. Maar de ervaringen met quota zijn vrij wisselend. Ik vind: in dubio abstine, bij twijfel niet doen. Vrouwen aan de top in de rechterlijke macht en de advocatuur zijn er niet gekomen door een quotum, maar doordat men inzag dat het een verrijking was. Denkt u dat anoniem solliciteren helpt? Het is een van de methoden, maar ik vond dat bij vorige adviezen over allochtone jongeren daar erg sterk de nadruk op is gelegd, terwijl het slechts een van de vele dingen is die je kunt doen. Met anoniem solliciteren schakel je de effecten van vooroordelen bij de eerste selectie wel uit, maar dan komt het eerste gesprek en kunnen mensen toch nog volharden in hun stereotyperingen. SERmagazine 13

14 Koffiedame Elsa verwelkomt de bezoekers van het Open Huis Werknemersvertegenwoordiger Doornebal: Dit voorstel is onverteerbaar. On-ver-teer-baar! Open huis bij de SER De deuren van het SER-gebouw stonden zaterdag 29 maart wijd open voor iedereen die achter de schermen van de overlegeconomie wilde kijken. Bezoekers maakten een fictief overleg mee tussen werkgevers, vakbonden en kroonleden, onder leiding van SER-voorzitter Wiebe Draijer. Het publiek ging in gesprek met de raadsleden (SER-medewerkers). Meer foto s en een video op In een nagespeelde raadsvergadering wordt gestemd over verlaging van het minimumloon FOTO S Dirk Hol Kostganger Wim leidt samen met zijn hospita Elsa het publiek door 60 jaar SER 14 MEI NR.5 De zaal fungeert als achterban en mag zijn reactie geven

15 SER-voorzitter Wiebe Draijer speelt zichzelf; hij schorst de vergadering om de gemoederen wat te laten bedaren Werkgeversvertegenwoordiger Van Bonzel: De loonkosten moeten echt omlaag Jong publiek Wiebe Draijer legt een bezoeker uit hoe het adviesproces verloopt Ook kinderen doen mee aan het achterbanberaad SERmagazine 15

16 Drie genomineerden voor de SER-scriptieprijs 2014 Vervoer, outplacement en groen management Jeroen Bastiaanssen: Ruim de helft van de laaggeschoolde werkzoekenden moest werk afwijzen, simpelweg omdat ze er niet, of niet op tijd kunnen komen De SER reikt volgende maand de tweejaarlijkse scriptieprijs uit voor de beste masterscriptie die verband houdt met het werkterrein van de SER. De drie genomineerde scripties gaan over vervoersproblemen, het nut van groen management en het effect van outplacement. TEKST Felix de Fijter FOTO Christiaan Krouwels Jeroen Bastiaanssen (26): Bereikbaarheid van werk Veel werkgelegenheid, met name voor laaggeschoolden, is de laatste decennia van de binnensteden naar de periferie verschoven. Jeroen Bastiaanssen onderzocht wat dat betekent voor de bereikbaarheid van die banen. Kunnen mensen er wel komen? Bastiaanssen studeerde als planoloog af aan de Radboud Universiteit SER-scriptieprijs Nijmegen met een scriptie getiteld Vervoersarmoede op Zuid. Vooral bedrijfstakken met een groot ruimtebeslag, zoals de industrie, groothandel en logistiek, hebben zich op bedrijventerreinen aan stadsranden en langs snelwegen gevestigd. De Rotterdamse haven is bijvoorbeeld westwaarts opgeschoven en ook veel outlet stores en shopping malls bevinden zich inmiddels aan de randen van de stad. Het positieve effect ervan is dat steden zijn verlost van al die foren- Elke twee jaar reikt de SER de scriptieprijs uit voor de beste masterscriptie in het wetenschappelijk onderwijs. De scriptie moet gaan over een sociaal-economisch onderwerp of een van de andere werkterreinen van de SER. De hoofdprijs bestaat uit 2000 euro. Ook mag de prijswinnaar de openbare raadsvergadering toespreken en een dagje meelopen met de voorzitter van de SER. De overige genomineerden krijgen elk 500 euro. De winnaar van de scriptieprijs 2014 wordt bekendgemaakt in de raadsvergadering van 20 juni. 16 MEI NR.5

17 scriptieprijs zen en het vrachtverkeer, maar er is volgens Bastiaanssen ook een andere kant. Hij stelde zich de vraag welk effect die beweging van werkgelegenheid heeft op de bereikbaarheid van die banen. En dan vooral voor de laaggeschoolde niet-autobezitters. Hij richtte zich in zijn onderzoek primair op Rotterdam-Zuid, een stadsdeel waar relatief veel laagopgeleide werkzoekenden wonen. Vervoersproblemen Bastiaanssen hield interviews met laaggeschoolde werkzoekenden. Stuk voor stuk liepen ze tegen vervoersproblemen aan. Buslijnen rijden bijvoorbeeld vaak niet tot aan de afgelegen bedrijventerreinen of niet op de gewenste tijden. Sterker nog, er wordt bezuinigd op openbaar vervoer. De consequentie is dat ruim de helft van de werkzoekenden werk moest afwijzen. Simpelweg omdat ze er niet, of niet op tijd kunnen komen. Ik sprak een alleenstaande moeder in Rotterdam-Zuid. Ze vond werk in Rotterdam-Noord. Dat is relatief dichtbij, maar in combinatie met schoolgaande kinderen is dat met het openbaar vervoer eigenlijk niet te doen. Zeker omdat de werkdag voor laagopgeleiden niet keurig om acht uur, maar eerder tussen zes en zeven uur begint. Buslijnen reiken vaak niet tot aan de afgelegen bedrijventerreinen Aan oplossingen heeft Bastiaanssen ook gedacht. De eerste stap is een bereikbaarheidstoets voor de bedrijventerreinen. Zijn deze ook vroeg of laat op de dag bereikbaar met openbaar vervoer? Ook medewerkers die nu nog met de auto reizen, kunnen hiervan profiteren. Een tweede stap is onderzoek naar de investeringen die nodig zijn om de bereikbaarheid te verhogen. Waarom zouden we bedrijven zelf niet verantwoordelijk maken voor hun bereikbaarheid? Bastiaanssen kijkt met plezier terug op zijn onderzoek. Het was bijzonder hoe mensen bereid waren een blik in hun leven te geven. De gemeente Rotterdam, die Bastiaanssen faciliteerde in zijn onderzoek, heeft de scriptie zeker niet in een laatje verstopt. De afdelingen Sociale Zaken en Verkeer & Vervoer, die normaal gesproken zelden onderling communiceren, hebben vervolgonderzoek uitgezet en houden bij de aanbesteding van vervoerdiensten nu ook specifiek rekening met deze doelgroep. Wiljan van den Berge (27): Het nut van outplacement In het sociaal akkoord van vorig jaar spraken kabinet en sociale partners af dat de ontslagvergoeding wordt vervangen door een transitiebudget. Deze vergoeding, waarmee deels ook begeleiding wordt betaald, vangt de eerste klap op voor werknemers die op zoek moeten naar nieuw werk. Wiljan van den Berge vroeg zich af in hoeverre die begeleiding nu werkelijk zoden aan de dijk zet. Met zijn scriptie Ontslagen werknemers en het effect van outplacement en ontslagvergoeding studeerde hij als econoom af aan de Universiteit van Tilburg. Van den Berge kreeg een werkplek bij het Centraal Planbureau (CPB), waar al een onderzoek liep naar de gevolgen van massaontslag voor met name oudere werknemers: kunnen zij nog aan het werk komen? En helpt begeleiding daarbij? Outplacement blijkt met name effectief voor ouderen Met name voor oudere werknemers is contractbeëindiging vaak een bittere pil. Ze hebben er niet zelden een dienstverband van vijftien of twintig jaar op zitten. Als dat ophoudt, is dat een hele schok. In een outplacementtraject gaan ze op zoek naar antwoorden op de nieuwe vragen die zich ineens aandienen. Wat kan je nog? Waar kun je naartoe? Netto-effectiviteit Om de effectiviteit van outplacement goed te kunnen bepalen, is het belangrijk om te kijken naar de netto-effectiviteit. Wie zich alleen afvraagt of mensen na outplacement snel een baan vinden de zogenaamde bruto-effectiviteit houdt er geen rekening mee dat ze deze baan ook hadden kunnen vinden zonder begeleiding. Door de groep mét begeleiding naast een vergelijkbare groep zónder begeleiding te zetten, kan de nettoeffectiviteit worden bepaald. Outplacement blijkt met name SERmagazine 17

18 effectief voor ouderen: werknemers ouder dan 55 jaar. De kans dat een oudere een nieuwe baan vindt tijdens het outplacementtraject dus nog tijdens het oude dienstverband is ruim twee keer zo groot bij outplacement dan wanneer er geen ontslagbegeleiding plaatsvindt. Het gaat echter om een percentage van 3,5 ten opzichte van 1,5 procent. Dat blijft erg laag, vindt Van den Berge. Bovendien is het percentage lastig op waarde te schatten, omdat een deel van de mensen kiest voor een vervroegd pensioen. Dan word je niet als werkloze aangemerkt. Van den Berge nam de periode van 2003 tot en met 2007 onder de loep. Wiljan van den Berge: Ik had verwacht dat de groep rond de veertig jaar meer baat zou hebben bij outplacement Hij is verbaasd over het grote verschil tussen jonge en oudere werknemers. Ik had verwacht dat met name de groep rond de veertig jaar meer baat zou hebben bij outplacement. Over zijn eigen werkgelegenheid Luc Henstra (23): Groene managers Veel bedrijven hebben in hun boardroom een plaatsje vrij gemaakt voor een sustainability manager of een chief sustainability officier (CSO). Dat klinkt aardig, maar betaalt zo n investering zich ook uit, vroeg Luc Henstra zich af in zijn scriptie Loont een investering in groen management. Anders gezegd: resulteren meer groene executives ook in een beter en duurzamer presterend bedrijf? Henstra, die aan de Maastricht University afstudeerde in de richting International Business, kreeg van organisatieadviesbureau Hay Group een database tot z n beschikking, waarmee hij data over het aantal groene bestuurders of managers in een bedrijf kon koppelen aan de prestaties van de organisatie. Op basis van literatuurstudie kon ik concluderen dat er inderdaad een positieve relatie bestaat tussen de environmental en de financial performance. Efficiencyslag Waar zit die relatie in? Het kost bijvoorbeeld veel geld om CO 2 -uitstoot af te voeren. Breng je die uitstoot terug, dan sla je dus een efficiencyslag. Ook kan een groene focus onverwachte businessmogelijkheden opleveren. Neem een ict-bedrijf dat de warmte van computerservers aanwendt voor de verwarming van de start- en landingsbanen van een nabijgelegen vliegveld in de winter; een win-winsituatie. Het bedrijf hergebruikt z n energie en heeft daar bovendien financieel profijt van. Volgens Henstra doen grote bedrijven het gemiddeld beter dan kleine. Het is voor grote bedrijven de afgelopen decennia veel belangrijker geworden serieus werk te maken van de verduurzaming van hun business. Als er iets fout gaat denk aan Luc Henstra: Een grote duurzame bezetting in de top leidt tot een breder draagvlak in de rest van de organisatie 18 MEI NR.5

19 column Als een dienstverband van vijftien of twintig jaar ophoudt, is dat een hele schok hoeft Van den Berge niet te vrezen. Hij mocht na zijn afstudeeronderzoek bij het CPB blijven. Een mooier resultaat kon ik me niet wensen. de olieramp bij BP dan sta je direct in de schijnwerpers. Ook heeft een groot bedrijf logischerwijs meer invloed op het milieu. Een groene focus kan onverwachte businessmogelijkheden opleveren Hoe meer mensen zich er in de bovenlaag van een organisatie mee bezighouden, hoe beter de resultaten, is Henstra s conclusie. Een grote duurzame bezetting in de top leidt tot een breder draagvlak in de rest van de organisatie. Er is uiteraard een bovengrens waarbij een hoger aantal geen verschil meer maakt, maar dat is per organisatie verschillend. Henstra, inmiddels consultant bij IBC Consulting Group, vond het erg leuk met deze thematiek aan de slag te gaan. Mijn vooronderstellingen klonken erg logisch, maar er was nog nooit onderzoek naar gedaan. Twitter-hersens De kans is klein dat u deze column woord voor woord zult lezen. Onze hersens hebben steeds meer moeite met feitelijk lezen, zo blijkt uit onderzoek. U heeft het ongetwijfeld voorbij zien komen op social media: de mensheid ontwikkelt Twitter-hersens. Het hoort bij de nieuwe tijd. Ons brein heeft zichzelf een methode aangeleerd om de stortvloed aan digitale informatie snel te kunnen verwerken. We scannen woorden in plaats van te lezen, en pikken er eyebites uit. In een oogwenk bouwen we een context. Zo weten we: relevant of niet, doorlezen of niet. Het is allemaal zeer vernuftig. Maar het heeft ook een verontrustend bijeffect: mensen hebben steeds meer moeite met teksten die zich niet lenen voor eyebites. Wereldliteratuur bijvoorbeeld. De onderzoekster die de Twitter-hersens ontdekte, vertelde hoe ze zichzelf moest dwingen een roman van Herman Hesse uit te lezen. Herman Hesse, idool uit mijn tienerjaren, inmiddels te moeilijk voor een taalwetenschapper! Betekent dit het vaarwel aan serieuze literatuur? Nee toch? Het lezen van romans maakt ons tot rijkere mensen. Het technologisch vooraanstaande Zuid-Korea is daarvan doordrongen. Het lezen wordt er van overheidswege krachtig gestimuleerd. Er komen jaarlijks tientallen openbare bibliotheken bij. Als kinderen fictie lezen, hoeven ze minder huiswerk te doen. Wij mogen taarten bakken, in Zuid-Korea pakken kinderen steeds vaker een boek. Met economisch succes, zeggen de Koreanen. Ze noemen het een investering in verbeelding. Romans lezen is de beste manier om creativiteit te stimuleren. En daar draait het om, nu robots steeds meer mechanisch werk voor ons gaan doen. Niet toevallig kiest juist Zuid-Korea voor deze koers. Siddharta of Narziss en Goldmund hoeven het dus niet af te leggen tegen eyebites. Als we het Zuid-Koreaanse voorbeeld ter harte nemen, blijft er plaats voor beide. Yvonne Zonderop Journalist, gespreksleider, auteur en blogger op onsdigitaleleven.nl FOTO Christiaan Krouwels SERmagazine 19

20 Onderzoekster Marie-Pauline van Voorst tot Voorst over de toekomst van mobiliteit Superintelligent vervoer voor bewuste reizigers In 2030 hebben we superintelligent vervoer. Willen we vanuit huis een virtuele ontmoeting? Of stappen we in een zelfrijdende auto? Een digitale assistent helpt ons bij de vervoerskeuze, verwacht kennistechnoloog Marie-Pauline van Voorst tot Voorst. TEKST Loek Kusiak FOTO Dirk Hol Een rijdende auto zonder bestuurder zal in 2030 geen opzien baren. Dat kan een taxidienst zijn, maar ook een privé-auto. Camera s, sensoren en ingebouwde navigatie nemen de zintuigen van de bestuurder over. Dergelijke autonome voertuigen rijden al rond in twee Amerikaanse staten. De eerste testrit op de Nederlandse openbare weg heeft ook al plaatsgevonden. Experts verwachten dat zelfrijdende auto s meer verkeersveiligheid brengen en extra reismogelijkheden bieden voor minder mobiele groepen in de samenleving. Wat drie jaar geleden nog als science fiction werd gezien, is inmiddels realiteit. We staan aan de vooravond van een systeemsprong naar superintelligent vervoer. Naar vervoer dat zichzelf kan reguleren en de gebruiker met integrale oplossingen ontzorgt, zegt Marie-Pauline van Voorst tot Voorst, kennistechnoloog en projectleider bij de Stichting Toekomstbeeld der Techniek. Voor wie zich wil verplaatsen, zal het steeds eenvoudiger worden om van A naar B te komen. De reiziger hoeft er niet meer over te piekeren, want hij krijgt via zijn personal digital agent op zijn telefoon een advies over een vervoermiddel op maat, dat hem het snelst en meest comfortabel naar zijn bestemming brengt. Een robuuste ICT-infrastructuur wordt de motor achter onze keuze voor een fysieke reis of een ontmoeting in de virtuele werkelijkheid. Vervoer naar wens De stichting schetst in het rapport Het vervoer van morgen begint vandaag drie concepten van het personenvervoer in de komende 25 jaar. Over duurzame brandstoffen of elektrisch rijden doet deze toekomstverkenning geen uitspraken. Wel presenteert het rapport een palet aan technologische 20 MEI NR.5