Topsectoren: beeld en ontwikkeling

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Topsectoren: beeld en ontwikkeling"

Transcriptie

1 Topsectoren: beeld en ontwikkeling Update januari 2015 drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, januari 2015 drs

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding 7 2 Topsectoren totaal 9 3 Agro&Food 13 4 Chemie 17 5 Creatieve industrie 21 6 Energie 25 7 High tech systemen en materialen 29 8 Life sciences & health 33 9 Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen Water 45 3

4

5 Samenvatting Aan de hand van factsheets wordt een beeld gegeven van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Bij elke factsheet is een toelichtende tekst geschreven. Het voorliggende rapport is te beschouwen als een actualisatie van het rapport dat eerder in 2013 verscheen. De cijfers in het rapport zijn in overeenstemming gebracht met de meest actuele prognose. Deze prognose is eind december 2014 afgesloten. De veronderstellingen van het CPB uit december zijn als uitgangspunt genomen bij het opstellen van de prognoses. De factsheets van de topsectoren bevatten informatie over: de determinanten van economische groei; de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer; de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid; de aanjagers van groei. Het voorliggende rapport is een bundeling van de verschillende factsheets met de toelichtende teksten. De factsheets van alle negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet, worden tevens ontsloten via internet 2. 1 CPB (december 2014), CPB Policy Brief 2014/09. 2 Topsectoren portal via 5

6

7 1 Inleiding Doel van dit rapport is het geven van het beeld van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Van de negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet 3, zijn zogeheten factsheets gemaakt, die tevens worden ontsloten via internet 4. Bij elke factsheet is een toelichtende tekst geschreven die ingaat op zowel de structuur als de ontwikkeling van de betreffende topsector. Het voorliggende rapport is een bundeling van betreffende factsheets met de toelichtende teksten. De kerncijfers voor deze factsheets zijn afkomstig van het CBS, het Panteia topsectorenpanel of geprognosticeerd met het PRISMA-model. Meerwaarde van de factsheets is het kernachtige karakter en het actuele beeld. Dat actuele beeld bestaat ondermeer uit de huidige en verwachte ontwikkeling. Eén van de conclusies die getrokken kan worden is dat de topsectoren per saldo belangrijk positief bijdragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie in termen van economische groei. De CBS Monitor topsectoren 5 geldt als basis voor de factsheets en de gepresenteerde gegevens in de rapportage. De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt door- dat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale benadering. Dit betekent dat voor de topsector logistiek is uitgegaan van een sectorale benadering transport en opslag waarbij de logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Voor de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen houdt de sectorale benadering in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Verder is voor de sector agro&food uitgegaan van de smalle definitie. Zie voor een nadere toelichting op het onderscheid tussen de sectorale en functionele benadering de CBS Monitor topsectoren. 6 De CBS-gegevens zijn aangevuld met gegevens uit het Panteia topsectorenpanel. Zie voor een uitgebreide beschrijving van het topsectorenpanel het rapport Hoevenagel (2013). 7 De samenstelling van het topsectorenpanel is vastgesteld op basis van de afbakening van de negen topsectoren door het CBS. Voor het topsectorenpanel wordt een telefonische enquête uitgevoerd. Er wordt met circa ondernemers en directeuren van bedrijven uit de negen topsectoren een gesprek gevoerd. De actualisatie van gegevens (2013) en de prognoses (2014 en 2015) zijn gemaakt met een topsectorenmodule die gekoppeld is aan het reguliere PRISMA-model. Met het PRISMA-model wordt voor 20-sectoren een prognose gemaakt van de verwachte ontwikkelingen voor de korte middellange termijn. Deze prognoses worden opgesteld op basis van de macro-economische prognoses van het CPB. De topsectorenmodule die aan het PRISMA-model is gekoppeld is te beschouwen als een verdeelmodel. Op basis van trendmatige ontwikkelingen (deels gekalibreerd) worden de ontwikkelingen 3 Kamerbrief Naar de top: Het bedrijvenbeleid in actie(s). 13 september Topsectoren portal via 5 CBS (2014), Monitor topsectoren 2014, Methodebeschrijving en tabellenset, Den Haag. 6 CBS (2014), Monitor topsectoren 2014, Methodebeschrijving en tabellenset, Den Haag. 7 Ruud Hoevenagel (2013), Topsectorenpanel: methodologische verantwoording, Panteia, Zoetermeer. 7

8 B1 uit PRISMA doorvertaald naar de diverse topsectoren. Ook kan expertkennis worden ingebracht. Op basis hiervan kan de ontwikkeling van topsectoren bijgesteld worden, waarbij het PRISMA-model de interne consistentie tussen de verschillende sectoren garandeert. De informatie over de negen topsectoren wordt voorafgegaan door een hoofdstuk met daarin een drietal overzichten waarin de topsectoren worden gepositioneerd binnen de Nederlandse economie en onderling aan de hand van de toegevoegde waarde, het aantal werkenden en de uitvoer. Daarna volgt een beeld van de ontwikkeling van deze indicatoren in de periode waarbij de topsectoren worden vergeleken met Nederland als geheel. Dit totaalbeeld voor de topsectoren wordt gevolgd door hoofdstukken voor elk van de topsectoren. Daarin geven we, na een korte schets van de sector, informatie over: de determinanten van economische groei; de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer; de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid; de aanjagers van groei. 8

9 2 Topsectoren totaal De topsectoren samen zijn goed voor een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland. Van de negen topsectoren neemt de sector high tech systemen en materialen ruim een kwart van de gezamenlijke toegevoegde waarde voor zijn rekening. Vier topsectoren zijn relatief klein: life sciences & health, tuinbouw en uitgangsmaterialen, water en creatieve industrie. Tabel 1 Toegevoegde waarde topsectoren niveau 2013, aandeel aandeel sector mln. euro in Nederland (%) in topsectoren (%) Totaal Nederland Totaal topsectoren* Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie High tech systemen en materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water * De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale indeling. Bron: Prognose Panteia/EIM, december Een op de vijf werkenden in Nederland, werkt in een van de topsectoren. Afgezet tegen het aandeel van de topsectoren in de toegevoegde waarde, betekent dit dat de arbeidsproductiviteit in de topsectoren hoog is. Ook wat betreft het aandeel in het aantal werkenden in de topsectoren, bezet de sector high tech systemen en materialen met meer dan een kwart de eerste plaats. De sector transport en opslag komt op de tweede plaats. Samen zijn deze twee sectoren goed voor ruim de helft van het aantal werkenden in de topsectoren. De bijdrage van de sector life sciences & health is wat betreft het aantal werkenden zeer beperkt. Ook de sectoren energie, chemie en water dragen elk maar enkele procenten bij aan het aantal werkenden in de topsectoren. 9

10 Tabel 2 Aantal werkenden topsectoren niveau 2013 aandeel aandeel sector x in Nederland (%) in topsectoren (%) Totaal Nederland Totaal topsectoren Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie High tech systemen en materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water Bron: Prognose Panteia/EIM, december De betekenis van de topsectoren voor de goederenuitvoer van Nederland ligt op een duidelijk hoger niveau als de betekenis voor de toegevoegde waarde. En ook hierbij dragen de sector high tech systemen en materialen en de sector chemie fors bij aan de uitvoerwaarde. Samen zijn deze twee sectoren goed voor bijna de helft van de uitvoer van de topsectoren. Binnen de topsectoren dragen de sectoren creatieve industrie, water en life sciences & health weinig bij aan de goederenexport. Tabel 3 Uitvoer van goederen topsectoren niveau 2013, aandeel aandeel sector mln. euro in Nederland (%) in topsectoren (%) Totaal Nederland Totaal topsectoren Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie High tech systemen en materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water Bron: Prognose Panteia/EIM, december Ondanks de wereldwijde economische crisis was er in 2010 sprake van groei van de toegevoegde waarde van Nederland. De topsectoren realiseerden in dat jaar zelfs een veel grotere groei. In 2011 was de groei van de toegevoegde waarde van de 10

11 topsectoren ook groter dan van Nederland, maar beide lagen op een lager niveau en de groei van de topsectoren was veel minder aanzienlijk dan het jaar daarvoor. Gelijktijdig is er sprake van een aanzienlijke terugval van de groei van de uitvoer. In 2012 neemt de toegevoegde waarde van Nederland en van de topsectoren af. Ook 2013 liet nog geen herstel zien, met name door tegenvallende uitvoer. In de tweede helft van 2013 was weer een licht herstel zichtbaar. Dit herstel zet zich in 2014 door. Een aantrekkende internationale economie vormt de basis voor dit herstel. De groei van de topsectoren is in 2014 groter dan de groei van Nederland. Dit hangt samen met de sterke uitvoeroriëntatie van de topsectoren. In 2015 zal het voorzichtige herstel verder doorzetten. Ook dan zal de uitvoer voor de groei zorgen. Figuur 1a Ontwikkeling toegevoegde waarde topsectoren en Nederland, , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten 8,00 7,00 6,75 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00-1,00-2,00 2,00 2,50 2,25 1,75 1,50 1,25 0,75 0, , ,00-1,25 topsectoren Nederland Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 1b Ontwikkeling uitvoer topsectoren en Nederland, , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 7,75 8,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 3,25 3,00 2,75 2,00 2,25 2,00 1,50 2,00 1,00 0, topsectoren Nederland Bron: Prognose Panteia/EIM, december

12 In de periode laat de ontwikkeling van het aantal werkenden een ander beeld zien. In 2010 daalde het aantal werkenden in Nederland licht, en sterker in de topsectoren. In 2011 kon Nederland een bescheiden groei realiseren, maar bleef het aantal werkenden in de topsectoren stabiel. In 2012 en ook in 2013 daalde het aantal werkenden weer. In 2014 is de werkgelegenheid in de topsectoren weer iets toegenomen, terwijl de totale werkgelegenheid in Nederland nog licht daalde. Voor 2015 wordt weer een licht herstel van de Nederlandse werkgelegenheid voorzien. De ontwikkeling van de werkgelegenheid in de topsectoren zal hierbij iets achterblijven. Met deze ontwikkelingen, een lagere werkgelegenheid maar een hogere toegevoegde waardeontwikkeling in vergelijking met Nederland als totaal, neemt de arbeidsproductiviteit in de topsectoren sterker toe. Figuur 1c Ontwikkeling aantal werkenden topsectoren en Nederland, , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten 1,00 0,75 0,50 0,50 0,50 0,50 0,00-0,50-1,00-1,50 0, ,25-0,50-0,50-0,75-0,75-1,25-2,00-1,75 topsectoren Nederland Bron: Prognose Panteia/EIM, december

13 3 Agro&Food De sector agro&food omvat een breed scala van activiteiten lopend van producenten van agrarische producten (akkerbouw en veeteelt) tot voedingsmiddelenfabrikanten, waaronder multinationale bedrijven als FrieslandCampina (o.a. Campina, Friese Vlag, Appelsientje), Danone (o.a. Nutricia), Unilever (o.a. Unox, Ola, Calvé) en Heinz (o.a. Honig). De Nederlandse agro&food-sector speelt een grote rol in de wereldhandel van agro&food-producten. Daardoor is de sector in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen op de wereldmarkt, waar sommige grondstoffen schaars zijn geworden en de prijzen navenant oplopen. De agro&food-sector is nauw verbonden met de research op het terrein van agrarische producten als ook op het terrein van voedselproductie. De spil daarin is Wageningen Universiteit en Researchcentrum, inclusief de DLO-instituten. Maar ook grote bedrijven verrichten topresearch. Een belangrijke uitdaging voor de sector is duurzame voedselproductie. Daarnaast moet de deelsector van de agrarische productie de balans zien te vinden tussen de schaalvergroting van de productie en de maatschappelijke acceptatie daarvan. Om de sector heen heeft zich een netwerk van logistieke diensten gevormd dat zorgt voor een efficiënte aanlevering vanuit de deelsector agrarische producten aan de voedingsmiddelfabrikanten en voor een efficiënte wereldwijde handel (import en export). Deze dienstverleners worden echter niet tot de topsector agro&food gerekend 8. Tabel 4 Determinanten van economische groei Agro&Food Agro&Food Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december De agro&food-sector kan profiteren van het feit dat de vraag naar levensmiddelen minder conjunctuurgevoelig is dan voor veel andere producten. Toch ontkwam de sector er niet aan dat de toegevoegde waarde als gevolg van de wereldwijde economische crisis slechts beperkt is toegenomen en dat de groei van de uitvoer is vertraagd. Als gevolg daarvan zet de afname van werkgelegenheid door. De stemming onder de bedrijven in de sector ten aanzien van de verandering van het ondernemingsklimaat is gematigd. Dat geldt ook voor het vertrouwen in het overheidsbeleid. De sector agro&food blijft hiermee beduidend achter bij het oordeel in de andere topsectoren. Ook wat betreft de verwachtingen van de ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat zijn de bedrijven nog terughoudend. Figuur 2 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Agro&Food, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 8 Zie voor nadere economische kerncijfers van het totale agrocomplex de publicatie Het Nederlandse agrocomplex 2012, LEI Wageningen UR, december

14 5,00 4,00 3,00 4,00 3,25 3,25 3,25 2,50 2,00 1,00 0,00 0,50 0,50 0,00 0,00 0,00 0,25 1,75 1,50 1,25 1,50-1,00-2,00-3,00-0,50-1,00-4,00-5,00-4, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 3 Verwachting van de sector Agro&Food voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013)(% saldo positief/negatief) omzetverwachting 13,0 21,3 resultaatverwachting 9,1 15,6 verandering ondernemingsklimaat 6,7 7,1 vertrouwen in overheidsbeleid 10,2 20,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni De rol van de Nederlandse agro&food-sector op de wereldmarkt mag dan groot zijn, het aandeel van de exporterende bedrijven is lager dan in de meeste andere topsectoren. Veel bedrijven exporteren hun producten niet zelf rechtstreeks naar het buitenland. Vaak gaat dit indirect via groothandel of veiling. Er zijn in de agro&food-sector weliswaar meer bedrijven die positief oordelen over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen, maar dit geldt niet voor de financieringsmogelijkheden. Op termijn kan dit net als in de andere topsectoren een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven. 14

15 Binnen de agro&food-sector is het vooral de deelsector voedingsmiddelenproductie die verantwoordelijk is voor de innovatieuitgaven. Omdat de deelsector agrarische producten veel bedrijven telt, is het aandeel innoverende bedrijven in de agro&foodsector als geheel relatief laag, evenals het omzetaandeel van vernieuwde producten bij bedrijven die innoveren. Het aandeel van de bedrijven die van een investeringsregeling gebruik willen maken, is eveneens relatief laag. Tabel 5 Aanjagers van groei Agro&Food Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* Aantal exporteurs (%, 2012)** 7 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 52 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -9 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** 925 Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** 706 Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 39 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)** 13 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 68 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 8 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni B 15

16

17 4 Chemie De topsector chemie is, naast de topsector energie, bij uitstek een sector van de grote multinationale bedrijven. Grote spelers op de wereldmarkt, zoals Shell, DSM en AkzoNobel hebben hun roots in Nederland. De activiteiten in de sector lopen van productie van grondstoffen (basischemie) tot kunststofproducten. De sterke integratie binnen de sector ligt aan de basis van de concurrentiekracht van de sector, waaraan verder wordt bijgedragen door de universiteiten in Eindhoven, Twente, Delft, Utrecht en Wageningen en kennisinstituut TNO. Naast de sterke integratie van de bedrijven binnen de sector zijn de bedrijven als toeleverancier ook nauw verbonden met bedrijven in andere sectoren. Eindproducten vormen maar een klein deel van de output van de chemiebedrijven. De topsector chemie is duidelijk een arbeidsextensieve sector en is sterk internationaal georiënteerd. De uitgaven aan innovatie van chemie zijn relatief hoog. Tabel 6 Determinanten van economische groei Chemie Chemie Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* 78 1 Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december De sector chemie is in hoge mate afhankelijk van de wereldmarkt. Dat geldt zowel voor de aanvoer van grondstoffen als voor de afzet van de producten. Een groot deel van de afzet vindt zijn weg op de Europese markt, maar de buiten-europese markt is een snelgroeiende afzetmarkt. De wereldwijde economische crisis is toch niet geheel voorbij gegaan aan de sector. Mede door de groeiende uitvoer zat de toegevoegde waarde van de sector na een kleine terugval in 2011 weer in de lift. Met name door de tegenvallende eerste helft van 2013 is de toegevoegde waarde weer afgenomen. Inmiddels is als gevolg van de weer aantrekkende export een keer ten goede te signaleren waardoor in 2014 en 2015 weer een groei te zien zal zijn. Er zijn in de sector chemie dan ook relatief veel bedrijven die positief zijn gestemd over de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat. Binnen de topsectoren zijn in de sector chemie naar verhouding de meeste optimistisch gestemde bedrijven De bedrijven hebben ook weer vertrouwen in het overheidsbeleid Het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat is eveneens uitermate positief. 17

18 Figuur 4 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Chemie, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 8,00 7,00 6,00 5,50 4,00 2,00 1,50 2,50 2,00 2,75 2,75 2,50 0,00-0,50 0,25-0,25-2,00-4,00-1,50-2,25-1,75-2,00-1,75-3,00-2, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 5 Verwachting van de sector Chemie voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 17,1 78,6 resultaatverwachting 24,0 64,3 verandering ondernemingsklimaat -1,2 64,3 vertrouwen in overheidsbeleid -7,1 35,7-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Het hoge aandeel exporterende bedrijven geeft aan dat de wereldmarkt voor de sector als geheel zeer belangrijk is. Bij meer dan de helft van de exporterende bedrijven maakt uitvoer meer dan een kwart van de omzet uit. Het oordeel van de bedrijven in de sector chemie over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen mag dan positief zijn, over de financieringsmogelijkheden is het oordeel van de bedrijven negatief. Op termijn kan dit een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven. 18

19 Het aandeel innoverende bedrijven in de sector chemie is hoog. Dit geldt ook voor het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een investeringsregeling. Tabel 7 Aanjagers van groei Chemie Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* Aantal exporteurs (%, 2012)** 64 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 60 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -7 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** -10 Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** 670 Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 65 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)** 18 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 50 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 43 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni B 19

20

21 5 Creatieve industrie Belangrijke onderdelen van de creatieve industrie zijn architectuur, mode, design, gaming en (nieuwe) media. De sector spreekt vooral tot de verbeelding door namen van wereldwijd bekende Nederlandse architecten (zoals Rem Koolhaas van bureau OMA), modeontwerpers (zoals Viktor & Rolf), designers (zoals het collectief Droog Design) en tv-programma s (zoals Big Brother). Maar ook het fashionlabel G-Star maakt deel uit van de creatieve industrie, evenals mediabedrijf Endemol. De topsector creatieve industrie is relatief arbeidsintensief. De afzet vindt vrijwel volledig in Nederland plaats. De uitgaven aan innovatie zijn relatief laag. In de creatieve sector kan een ondernemer relatief eenvoudig met een onderneming starten: het aantal starters ligt op een hoog niveau. Tabel 8 Determinanten van economische groei Creatieve industrie Creatieve industrie Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** n.b. n.b. Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december De creatieve industrie heeft eerder dan andere topsectoren de gevolgen gemerkt van de economische crisis. Terwijl de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de topsectoren tezamen in 2010 nog zeer positief en in 2011 weliswaar flink minder maar toch nog steeds positief, verkeerde de creatieve industrie al in de krimpfase, die in 2013 aanhield. In 2014 is er een ommekeer te zien. Het herstel blijft echter a chter bij de andere topsectoren. Debet daaraan is het ontbreken van de impuls van het aantrekken van de uitvoer. De groei zal vooralsnog beperkt zijn. De activiteiten van de creatieve sector zijn meer dan in andere topsectoren mensenwerk. Ondanks de minder gunstige ontwikkeling van de toegevoegde waarde, blijft de werkgelegenheid vrij stabiel. Pas in 2015 zal de werkgelegenheid weer sterker toenemen. De bedrijven in de sector creatieve industrie zijn aanmerkelijk optimistischer over hun omzet- en winstverwachting vergeleken met een jaar terug. Ook is men positiever over de verandering van het ondernemingsklimaat en heeft men meer vertrouwen in het overheidsbeleid. 21

22 Figuur 6 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Creatieve industrie, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 5,00 4,00 3,25 4,00 3,00 2,00 1,25 2,00 2,50 1,25 1,75 1,75 1,50 1,50 1,00 0,00 0,00 0,50-1,00-0,75-1,00-0,50-0,75-1,00-2,00-1,75-3, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 7 Verwachting van de sector Creatieve industrie voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/ negatief) omzetverwachting 1,0 33,3 resultaatverwachting 3,1 35,9 verandering ondernemingsklimaat -3,7 39,9 vertrouwen in overheidsbeleid 6,1 23,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Vergeleken met andere topsectoren komt de uitvoer van de sector creatieve industrie voor rekening van een zeer beperkt deel van de bedrijven, en als bedrijven exporteren is die veelal van geringe betekenis. Belangrijk is om op te merken dat de exportcijfers voor de topsectoren (afkomstig van het CBS) alleen de goederenuitvoer betreffen. De uitvoer van diensten is buiten beschouwing gelaten, terwijl voor de creatieve industrie met name de dienstenuitvoer van belang is. 22

23 Het oordeel van de bedrijven in de creatieve industrie over de verandering van het ondernemingsklimaat is weliswaar positief, maar wat betreft het oordeel over de verandering van de financieringsmogelijkheden komt het (negatieve) oordeel overeen met dat in verschillende andere topsectoren. Vanuit het perspectief van de bedrijvendynamiek is de creatieve industrie de meest dynamische topsector. In geen van de topsectoren is de groei van het aantal bedrijven ook als die wordt gerelateerd aan de omvang van de sector zo groot als in de creatieve industrie. Gelet op de naam van de sector mag verwacht worden dat de sector veel innovatieve bedrijven kent. Bijna twee derde van de bedrijven is als innovatief bedrijf te typeren. Het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling is echter het laagst van alle topsectoren. Tabel 9 Aanjagers van groei Creatieve industrie Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* 920 Aantal exporteurs (%, 2012)** 8 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 21 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** n.b. Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -9 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** 175 Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 30 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)** 30 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 30 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 4 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni B 23

24

25 6 Energie In de topsector energie draait het niet alleen om de traditionele energievoorziening, verzorgd door de bekende grote energiebedrijven zoals NUON (onderdeel van Vattenfall) en Essent (onderdeel van RWE), maar ook om de ontwikkeling en opwekking van nieuwe duurzame energie, door zowel de grote energiebedrijven als door meer gespecialiseerde bedrijven zoals Ecofys en Amtech Systems, ondersteund door onderzoekinstituten zoals ECN en DNV KEMA. De ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie, uit wind, zon en biomassa, vindt plaats met het oog op het realiseren van de internationale doelstellingen voor het terugdringen van de CO2- emissies 9. Ook de winning en distributie van aardgas maakt deel uit van de topsector energie. Tabel 10 Determinanten van economische groei Energie Energie Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* 67 1 Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december De ontwikkeling van de toegevoegde waarde en de uitvoer van de sector energie is in grote mate gerelateerd aan de ontwikkeling van de (internationale) vraag naar energie. De economische ontwikkeling is daarbij een van de factoren die een rol speelt, maar zeker zo belangrijk zijn klimatologische schommelingen en veranderingen in de internationale energiestromen. Daarnaast missen veranderingen in het beleid (bijvoorbeeld ten aanzien van het stimuleren van windenergie) hun uitwerking op de sector niet. Onder de bedrijven in de energiesector overheersen positieve verwachtingen ten aanzien van de omzet en het bedrijfsresultaat. Evenals in de andere topsectoren is ook in deze sector het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat en het vertrouwen in het overheidsbeleid per saldo toegenomen. 9 Zie voor nadere economische kerncijfers van de duurzame energiesector de CBS publicatie Economic Radar of the Sustainable Energy Sector in the Netherlands (juli 2012). 25

26 Figuur 8 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Energie, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 15,00 10,00 5,00 0,00-5,00 5,75 0,00 4,50 6,50-1,50 3,00 10,25-0,25 0,00-2,75-0,50-0,25-0,75 0,25-1,00 1,50-6,25-10,00-15,00-20,00-16, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 9 Verwachting van de sector Energie voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 25,2 37,5 resultaatverwachting 22,0 33,3 verandering ondernemingsklimaat 0,7 50,0 vertrouwen in overheidsbeleid 4,6 50,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni De uitvoer speelt voor de exporterende bedrijven een belangrijke rol. Tweederde van de exporterende bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Wat betreft het aandeel innovatieve bedrijven bevindt de energiesector zich in de middenmoot. Het omzetaandeel van vernieuwde producten of diensten is met 8% betrekkelijk gering. 26

27 Tabel 11 Aanjagers van groei Energie Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* Aantal exporteurs (%, 2012)** 0 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 67 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** 13 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** 65 Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** 600 Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 70 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)** 45 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 25 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 14 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

28

29 7 High tech systemen en materialen De sector high tech systemen en materialen bestrijkt de machine- en systeemindustrie, automotive, lucht- en ruimtevaart en materialentechnologie. De sector high tech systemen en materialen is onder de topsectoren één van de grootste. De output van high tech bedrijven vormt een belangrijke pijler onder de innovaties in andere (top)sectoren, zoals life sciences, chemie, mobiliteit en energie. Belangrijke ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid vinden hun oorsprong in de sector high tech systemen en materialen. De bedrijven in deze topsector zijn in vergaande mate ruimtelijk geclusterd met een zwaartepunt rond Eindhoven (onder andere Philips en ASML), en daarnaast rond Delft (onder andere Airborne) en Twente. De universiteiten in deze regio s maken, net als TNO, deel uit van de netwerken van high tech bedrijven waaronder spin offs van de universiteiten. De sector high tech systemen en materialen is niet alleen zeer groot wat betreft de toegevoegde waarde en het aantal werkenden, maar vooral ook in termen van de innovatieuitgaven en de uitvoer. De sector is goed voor ongeveer een derde van de totale innovatieuitgaven in Nederland. Tabel 12 Determinanten van economische groei High tech systemen en materialen High tech systemen en materialen Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december De eerste jaren van de wereldwijde economische crisis leek de sector high tech en materialen onberoerd te laten: de toegevoegde waarde groeide veel sterker dan in veel andere sectoren en hetzelfde gold voor de uitvoer. Tot in 2012 ook hier de crisis zich deed gelden. Vooral een terugval in investeringsbereid van het bedrijfsleven, heeft een negatieve invloed op de afzet van deze sector. Na de positieve jaren ervoor daalden de toegevoegde waarde en de uitvoer van het ene op het ander jaar, en sterker veel andere sectoren. In de eerste helft van 2013 ontwikkelde de sector zich nog sterk negatief, waardoor de ontwikkeling in heel 2013 per saldo negatiever is dan in de topsectoren als geheel. De kentering ten goede die voor 2014 en 2015 voor de Nederlandse economie wordt verwacht, is ook van toepassing op de sector high tech en materialen. De sector high tech en materialen zal bovengemiddeld profiteren van de aantrekkende economie. Wat betreft de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat onderscheidt de sector zich niet. Er is optimisme, zowel over de omzetontwikkeling als resultaatverwachting. Ook is men positief over de verandering van het ondernemingsklimaat en hebben bedrijven meer vertrouwen in het overheidsbeleid. 29

30 Figuur 10 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector High tech systemen en materialen, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 25,00 20,00 18,75 19,75 15,00 13,00 10,00 9,75 5,00 4,75 5,25 5,25 4,00 0,00-5,00 0,50 0,75 0,00 0,25 0,00 0,00-0,50-0,50-3,25-2, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 11 Verwachting van de sector High tech systemen en materialen voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 7,0 40,5 resultaatverwachting 7,6 37,0 verandering ondernemingsklimaat -9,2 38,2 vertrouwen in overheidsbeleid -3,8 25,6-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni De ontwikkeling van de uitvoer van de sector high tech en materialen is bijzonder goed, maar het aandeel exporterende bedrijven in de sector is niet hoog. Bijna de helft van de exporterende bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De toetredingsdrempel ligt in de deze sector laag, want wat betreft de groei van het aantal bedrijven komt de sector op de tweede plaats na de topsector creatieve industrie. 30

31 De sector high tech systemen en materialen kan sterk innoverend genoemd worden gezien haar hoge aandeel innoverende bedrijven. Tabel 13 Aanjagers van groei High tech systemen en materialen Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* Aantal exporteurs (%, 2012)** 20 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 43 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -14 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 67 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)** 32 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 39 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 19 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

32

33 8 Life sciences & health De topsector life sciences & health richt zich op de gezondheid van mens en dier en bestrijkt het gebied van farmaceutische industrie, biotechnologie en materialen tot diagnostiek en medische technologie. Tot de sector behoren veel bedrijven die deel uitmaken van multinationale ondernemingen. De markt voor deze topsector groeit door de vergrijzing, door de toename van sommige ziekten en door medische innovaties. De sector life sciences & health is nauw verbonden met de topsectoren agro&food, chemie en tuinbouw en uitgangsmaterialen. De basis van de vooruitgang in de sector wordt gevormd door de grote R&D-inspanningen van de bedrijven en van de bedrijven samen met universiteiten, vooral die van Leiden, Amsterdam, Maastricht, Groningen en Wageningen en kennisinstellingen zoals het Nederlands Kanker Instituut. De topsector life sciences & health is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector zijn de hoge uitgaven aan innovatie. Tabel 14 Determinanten van economische groei Life sciences & health Life sciences & health Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* 37 0 Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december In 2010 was de sector life sciences & health nog een van de snelst groeiende sectoren wat betreft de toegevoegde waarde. Ook in 2011 scoorde de sector nog relatief goed. In 2012 en 2013 was in deze sector de economische crisis voelbaar. Voor 2014 en 2015 zijn de verwachtingen optimistisch. Er wordt een bovengemiddelde groei van de toegevoegde waarde voorzien. De uitvoer van de sector ontwikkelt zich gunstiger dan de toegevoegde waarde. De werkgelegenheid zal net verder afnemen. De omzet- en resultaatverwachting van de bedrijven in de sector life sciences & health is gematigd positief. Ook ten aanzien van de verandering van het ondernemingsklimaat en het vertrouwen in het overheidsbeleid zijn de bedrijven minder uitgesproken positief dan in de andere topsectoren. 33

34 Figuur 12 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Life sciences & health, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 13,00 11,00 9,00 7,00 9,25 11,75 5,00 3,00 3,25 3,50 2,00 3,75 3,75 3,00 3,25 1,00 0,00-1,00-3,00-5,00-7,00-0,25-0,25-0,75-1,50-1,75-2,75-2,50-5, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december Figuur 13 Verwachting van de sector Life sciences & health voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/ negatief) omzetverwachting 6,3 26,7 resultaatverwachting 3,1 13,3 verandering ondernemingsklimaat -10,9 26,7 vertrouwen in overheidsbeleid 4,7 14,3-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Voor een sector die wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel multinationale bedrijven valt het aandeel van een kwart exporterende bedrijven tegen. De betekenis die de uitvoer heeft voor de bedrijven die exporteren is echter bovengemiddeld: ruim de helft van de bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Het hoge aandeel innovatieve bedrijven in de sector life sciences & health weerspiegelt het belang dat R&D heeft in deze sector. Met het aandeel van de 34

35 bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling neemt de sector de tweede positie in. In de sector life sciences & health is de groei van het aantal bedrijven laag. De toetredingsdrempels, waaronder de hoge kapitaalintensiteit, zijn dan ook hoog. Het zijn echter niet alleen potentiële nieuwe toetreders die financiële barrières zullen ervaren, want het oordeel van de bedrijven in de life sciences over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden is vrij negatief. Tabel 15 Aanjagers van groei Life sciences & health Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* Aantal exporteurs (%, 2012)** 20 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 57 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** 220 Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -13 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** -5 Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 60 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012) ** 30 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 43 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 20 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

36

37 9 Transport en opslag De sector transport en opslag omvat het goederenvervoer over de weg (bijvoorbeeld Jan de Rijk Logistics) en rail, over zee (bijvoorbeeld Jumbo Shipping) en binnenwater en door de lucht en hiermee verbonden activiteiten zoals opslag en logistieke dienstverlening (bijvoorbeeld ECT) 1. De betekenis van de sector is in belangrijke mate verbonden met de positie van de haven van Rotterdam, in het bijzonder wat betreft containervervoer, en Amsterdam Schiphol Airport. Nederland speelt een belangrijke rol in de doorvoer van goederen naar en vanuit andere Europese landen. Meer dan de helft van de Europese distributiecentra van Amerikaanse en Aziatische ondernemingen is in Nederland gevestigd. Door deze schakelfunctie is de sector voor de afzet in hoge mate afhankelijk van de economische ontwikkelingen in het buitenland. De sector telt daarnaast en groot aantal kleine bedrijven die vooral actief zijn in het wegvervoer en vervoer over de binnenwateren. De sector transport en opslag is een relatief grote sector in termen van werkgelegenheid en toegevoegde waarde. De toegevoegde waarde per werkende is beperkter dan bij veel andere sectoren het geval is. De sector is vrij kapitaalintensief. Tabel 16 Determinanten van economische groei Transport en opslag Transport en opslag Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december De wereldwijde economische crisis heeft zich in de sector transport en opslag duidelijk laten voelen. In 2012 is voor deze sector sprake van een kleine krimp. Vooral de sterke krimp in de bouw in 2012 en 2013, en de minder goede ontwikkeling in de haven van Rotterdam in 2013, zette de ontwikkeling in de transportsector onder druk. Het bescheiden herstel van de Nederlandse economie in 2014 en 2015 zou moeten uitmonden in een aantrekken van het aantal transportbewegingen en daarmee ook de toegevoegde waarde. Met een lichte verwachte economische groei zijn de verwachtingen voor de omzet en het resultaat aanmerkelijk positiever dan een jaar geleden. Wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat zijn de bedrijven eveneens optimistisch. Het vertrouwen in het overheidsbeleid is onder de bedrijven in de sector transport en opslag als zeer negatief te kwalificeren. 1 Hierbij volgen we een sectorale benadering transport en opslag. Dit houdt in dat logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector logistiek volgens de functionele benadering de CBS-publicatie Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset, september 2012 waarvoor aanvullend onderzoek is verricht door Buck Consultants International en TNO. 37

38 Figuur 14 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Transport en opslag, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 2,25 1,50 1,50 1,25 3,50 3,00 0,00 1,50 1,25 2,50 1,75 0,50 2,25-1,00-0,25-0,50-2,00-1,50-1,25-3,00-4,00-5,00-4, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, december 2014 Figuur 15 Verwachting van de sector Transport en opslag voor 2014, vergeleken met verwachting voor 2013 (in 2013) (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 0,5 38,1 resultaatverwachting 1,0 32,5 verandering ondernemingsklimaat -9,4 39,7 vertrouwen in overheidsbeleid -18,3 1,3-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80, Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni De internationale rol van de sector transport en opslag is breed geworteld in de sector: een op de vijf bedrijven exporteert en van de exporterende bedrijven haalt twee op de drie meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De bedrijven in de sector transport en opslag zijn behoorlijk negatief over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden. 38

39 De innovativiteit van de sector transport en opslag is relatief gering. Niet alleen de innovatieuitgaven zijn relatief beperkt, maar ook het aandeel innovatieve bedrijven is relatief laag. Als gevolg hiervan staat de sector wat betreft het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling betrekkelijk laag. Tabel 17 Aanjagers van groei Transport en opslag Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2013)* Aantal exporteurs (%, 2012)** 20 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 60 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2012)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -21 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2012)** 725 Aantal bedrijven (2012)** Aantal zelfstandigen (2012)** Innovatie Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** 605 Aantal (%) innoverende bedrijven (2012)** 31 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2012)** 13 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 57 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 9 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

40

41 10 Tuinbouw en uitgangsmaterialen De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is zeer zichtbaar door zijn producten groenten, fruit, bomen, planten, bloembollen en bloemen. De teelt hiervan is binnen Nederland in hoge mate geconcentreerd in enkele clusters: de Greenports. Tot de sector behoren niet alleen de producenten van primaire producten, de tuinbouwbedrijven, maar ook gerelateerde bedrijven op het gebied van pootgoed en zaden, zoals Enza Zaden, en handel en distributie, zoals Bakker Barendrecht en FloraHolland 1. De sector is nauw verbonden met gespecialiseerde kenniscentra, vooral Wageningen Universiteit & Research Center met het onderzoekinstituut Plant Research International. Daarnaast heeft de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen nauwe relaties met de topsectoren agro&food en life sciences & health. Met de attracties als de bollenvelden en de Floriade is de sector ook een belangrijke peiler voor het toerisme in en naar Nederland. De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector is de sterke uitvoeroriëntatie. Ook de uitgaven aan innovatie zijn relatief hoog. Tabel 18 Determinanten van economische groei Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Tuinbouw en uitgangs- materialen sectoraal Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2013)* Aantal werkenden (aantal x 1.000, 2013)* Uitvoer (mln. euro, 2013)* Innovatieuitgaven (mln. euro, 2012)** Investeringen (mln. euro, 2012)** n.b. n.b. Starters (2012)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, december Evenals de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de sector weinig schommelingen laat zien, laat ook de ontwikkeling van de uitvoer en de werkegelegenheid een matige variatie zien in de periode In 2014 groeide de toegevoegde waarde en uitvoer, stevig, evenals de werkgelegenheen. Voor wordt een gematigde ontwikkeling voorzien. Het gematigd macro-economische perspectief voor de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen komt ook tot uitdrukking in de verwachting van de bedrijven wat betreft de omzetontwikkeling. Het saldo van positief en negatief gestemde bedrijven is vergelijkbaar met de verwachting van de bedrijven een jaar geleden. Wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat is het 1 Hierbij volgen we een sectorale benadering tuinbouw en uitgangsmaterialen. Dit houdt in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen volgens de functionele benadering de CBS-publicatie Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset, september 2012 en de publicatie Het Nederlandse agrocomplex 2012, LEI Wageningen UR, december

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

Topsectoren: beeld en ontwikkeling Topsectoren: beeld en ontwikkeling Update augustus 2013 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, augustus 2013 ISBN : 978-90-371-1078-4 Rapportnummer : A201339 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel Topsectoren: beeld en ontwikkeling drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, april 2013 ISBN: 978-90-371-1060-9 Rapportnummer: A201319 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, 5 juli 2013 Rapportnummer : A201337 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

MKB-index april 2017

MKB-index april 2017 MKB-index april 2017 Zoetermeer, 4 mei 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en

Nadere informatie

Stemming onder ondernemers in het MKB

Stemming onder ondernemers in het MKB Stemming onder ondernemers in het MKB ISBN : 978-90-371-1130-9 Rapportnummer : A201424 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) prognose 2006 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2007 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

De Watersector Exportindex (WEX)

De Watersector Exportindex (WEX) De Watersector Exportindex (WEX) Prognose 2005 drs. P. Gibcus drs. W.H.J. Verhoeven Zoetermeer, februari 2006 Dit onderzoek is gefinancierd door het programma Partners voor Water. De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

BNA Conjunctuurmeting

BNA Conjunctuurmeting BNA Conjunctuurmeting September 2011 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Fryslân Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zeeland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Gelderland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Drenthe Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Zuid-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Limburg Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Flevoland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland

Personeelsmonitor Provincies. Benchmarkrapport Provincie Noord-Holland Personeelsmonitor Provincies Benchmarkrapport Zoetermeer, oktober 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren

Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren Topsectoren in beeld Ontwikkelingen van de innovativiteit van de topsectoren 2012-2014 ISBN : 978-90-371-1135-4 Rapportnummer : A201430 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en

Nadere informatie

De stand van Mediation in Nederland

De stand van Mediation in Nederland De stand van Mediation in Nederland drs. R.J.M. Vogels Zoetermeer, 17 november 2011 In opdracht van het Nederlands Mediation Instituut (NMI). De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus.

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015

Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2015 Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar René Vogels Zoetermeer, 10 april De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,

Nadere informatie

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB. drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB drs. A. Bruins T. Span MSc drs. P. Gibcus Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1096-8 Rapportnummer : A201363 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage

Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage Ergernissen van ondernemers in het MKB Minirapportage drs. C.M. Wiggers Zoetermeer, augustus 2003 Nummer: M200304 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Universiteit van Amsterdam, INTT Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Universiteit van Amsterdam, INTT De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Naar Werk Meetjaar 2017/2018 Zoetermeer, 4-5-2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Bouwers en hun gemeente

Bouwers en hun gemeente Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 1 2 Bouwers en hun gemeente E e n pe iling in de aanloop naar de Gemeenteraadsverkiezinge n 2014 drs. Pim van

Nadere informatie

Exportontwikkeling van het industriële MKB

Exportontwikkeling van het industriële MKB Exportontwikkeling van het industriële MKB Ro Braaksma Zoetermeer, 3 september 2003 Bestelnummer: M200305 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Kengetallen ondernemerschap

Kengetallen ondernemerschap Kengetallen ondernemerschap Tabellenboek drs. N.G.L. Timmermans R. in 't Hout K. Bakker drs. W. H.J. Verhoeven Zoetermeer, 14 augustus 2009 Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Economische

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Accessio Inburgering Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Accessio Inburgering Zoetermeer, woensdag 5 augustus 2015 In opdracht van Accessio Inburgering De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Financieringsproblemen in de binnenvaart

Financieringsproblemen in de binnenvaart Financieringsproblemen in de binnenvaart Drs. M.J. Overweel Drs. P.Th. van der Zeijden Zoetermeer, 26 maart 2014 ISBN : 978-90-371-1120-0 Rapportnummer : A201414 Dit onderzoek is gefinancierd door het

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Hogeschool Inholland Amsterdam/Diemen De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv

Tevredenheidsonderzoek 2011. Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Studiecentrum Talen Eindhoven bv Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Studiecentrum Talen Eindhoven bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Zoetermeer, 28 februari 2018

Zoetermeer, 28 februari 2018 Cliëntenaudit BWRI Zoetermeer, 28 februari 2018 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Innovatie in het MKB in Noord-Nederland

Innovatie in het MKB in Noord-Nederland Innovatie in het MKB in C10978 Petra Gibcus en Yvonne Prince Zoetermeer, 16 juli 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of

Nadere informatie

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen

Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Vertrouwen in eigen bedrijf keldert Ondernemersvertrouwen door de jaren heen Bram van der Linden Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1107-1 Rapportnummer : A201373 Dit onderzoek is gefinancierd

Nadere informatie

De oudere starter in Nederland Quick Service

De oudere starter in Nederland Quick Service De oudere starter in Nederland Quick Service Heleen Stigter Zoetermeer, januari 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Cliëntenaudit Bureau ABC

Cliëntenaudit Bureau ABC Cliëntenaudit Bureau ABC 2014 Zoetermeer 17 april 2015 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties

Nadere informatie

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting

Aanscherpingen glijdende schaal. Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen. Samenvatting Aanscherpingen glijdende schaal Geschatte resultaten van recente en voorgenomen aanscherpingen Samenvatting WODC, Ministerie van Veiligheid en Justitie 2014 Drs. Zosja Berdowski; Ir. Alexandra Vennekens

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport

Tevredenheidsonderzoek. ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport Tevredenheidsonderzoek ROC Drenthe College meetperiode: 1 januari 2018 tot en met 31 december 2018 Definitief rapport In opdracht van ROC Drenthe College Zoetermeer, donderdag 22 maart 2018 De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016

Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Kostenontwikkeling binnenvaart 2015 en raming 2016 Uitgave januari 2016 Rapport uitgebracht aan: Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart W. van der Geest C11540/2016/0188 Zoetermeer, 29 januari 2016

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB

Tevredenheidsonderzoek Fox AOB Tevredenheidsonderzoek 2015 Fox AOB Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Fox AOB De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Topsectoren in beeld Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013

Topsectoren in beeld Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 Topsectoren in beeld Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 S.T. Doove MSc en dr. Y.M. Prince Zoetermeer, januari 2014 Dit onderzoek is gefinancierd door het

Nadere informatie

M201218. Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland

M201218. Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland M201218 Meer snelgroeiende bedrijven en meer krimpende bedrijven in Nederland drs. D. Snel drs. N. Timmermans Zoetermeer, november 2012 Relatief veel snelgroeiende bedrijven in Nederland In deze rapportage

Nadere informatie

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies

Uitgevoerd in opdracht van. Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Uitgevoerd in opdracht van Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2013 Provincies Zoetermeer, 17 september 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Heliomare

Tevredenheidsonderzoek Heliomare Tevredenheidsonderzoek Heliomare Werkfit maken Meetjaar 207/208 Zoetermeer, 4-5-208 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht

Tevredenheidsonderzoek 2012. Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Tevredenheidsonderzoek 2012 Jobcoach organisatie Trace Daelzicht Zoetermeer, maandag 4 februari 2013 In opdracht van Jobcoach organisatie Trace Daelzicht De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurmeting oktober 2012. Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66

Nadere informatie

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid

Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Kunnen MKB-ondernemers de weg nog vinden? Veranderingen in de sociale zekerheid Peter Brouwer Zoetermeer, april 2003 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Hogeschool van Amsterdam Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Hogeschool van Amsterdam Zoetermeer, woensdag 9 november 2016 In opdracht van Hogeschool van Amsterdam De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het

Nadere informatie

Benchmark klanten Qredits

Benchmark klanten Qredits Benchmark klanten Qredits Lia Smit Zoetermeer, maart 2013 Rapportnummer: A201308 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl). Voor alle

Nadere informatie

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels

Conjunctuurpeiling BNA. Voorjaar René Vogels Conjunctuurpeiling BNA Voorjaar 2014 René Vogels Zoetermeer, 22 april 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning

Nadere informatie

MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven

MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven MKB Rating: smaakt naar meer Onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Lia Smit, Ro Braaksma, Pieter Fris Zoetermeer, december 2013 ISBN : 978-90-371-1108-8 Rapportnummer : A201374

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl

Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015. Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl Zoetermeer, vrijdag 13 november 2015 In opdracht van Regionaal Autisme Centrum onderdeel Autismewerk.nl De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok

Tevredenheidsonderzoek De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Tevredenheidsonderzoek 2014-2015 De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok Zoetermeer, maandag 3 augustus 2015 In opdracht van De Opstap, Leerwerktraject van De Kapstok De verantwoordelijkheid voor de

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Fontys Hogescholen - Talencentrum Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners

Tevredenheidsonderzoek 2012 / A&P Partners Tevredenheidsonderzoek 2012 / 2013 A&P Partners Zoetermeer, zaterdag 3 augustus 2013 In opdracht van A&P Partners De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever

Tevredenheidsonderzoek 2014 / De Nieuwe Werkgever Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 De Nieuwe Werkgever Zoetermeer, dinsdag 4 augustus 2015 In opdracht van De Nieuwe Werkgever De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

M Starters en de markt. drs. A. Bruins drs. D. Snel

M Starters en de markt. drs. A. Bruins drs. D. Snel M201010 Starters en de markt drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2010 Starters en de markt Ondernemers die met een bedrijf zijn begonnen in de maanden voordat de economie in 2008 van groei omsloeg

Nadere informatie

Topsectoren in beeld. De innovativiteit van de topsectoren in 2012. dr. Y.M. Prince

Topsectoren in beeld. De innovativiteit van de topsectoren in 2012. dr. Y.M. Prince Topsectoren in beeld De innovativiteit van de topsectoren in 2012 dr. Y.M. Prince Zoetermeer, april 2013 ISBN: 978-90-371-1057-9 Rapportnummer: A201314 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

ISBN :

ISBN : MKB regionaal bekeken 2014 ISBN : 978-90-371-1137-8 Rapportnummer : A201432 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV Panteia

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in 2015

Algemeen beeld van het MKB in 2015 Algemeen beeld van het MKB in 2015 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Drs. K.L. Bangma Drs. D. Snel Zoetermeer, 9 februari 2015 De

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf

Tevredenheidsonderzoek ROC De Leijgraaf Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC De Leijgraaf Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC De Leijgraaf De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds

Van goede naar betere dienstverlening. Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Van goede naar betere dienstverlening Tevredenheids- en behoefteonderzoek voor het Vervangingsfonds en Participatiefonds Inge van den Ende, Mandy Goes en Roxanne de Vreede Zoetermeer, 26 april 2018 De

Nadere informatie

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten

Brancheonderzoek BNA. Conjunctuurpeiling voorjaar Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Brancheonderzoek BNA Conjunctuurpeiling voorjaar 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36

Nadere informatie

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012

Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 Gebruik van datasets programmaonderzoek in 2012 S.P. Meppelink Zoetermeer, april 2013 Rapportnummer: R201302 Dit onderzoek is mede gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl).

Nadere informatie

Global Entrepreneurship Monitor 2002

Global Entrepreneurship Monitor 2002 Global Entrepreneurship Monitor 2002 Niels Bosma Zoetermeer, 14 november 2002 Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie

Nadere informatie

Starters zien door de wolken toch de zon

Starters zien door de wolken toch de zon M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV

Tevredenheidsonderzoek 2015. AM Werk Reïntegratie BV Tevredenheidsonderzoek 2015 AM Werk Reïntegratie BV Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van AM Werk Reïntegratie BV De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Navigatie topsectoren

Navigatie topsectoren Navigatie topsectoren Beleidsthema s en - doelen Beleid in cijfers Beleidsinstrumentarium 1 Versie oktober 215 Beleidsthema s en doelen topsectoren Specifiek beleid, ondersteunend aan doelen Bedrijvenbeleid:

Nadere informatie

Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren

Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren dr. Y.M. Prince Zoetermeer, februari 2014 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) ISBN 978-90-371-1112-5

Nadere informatie

Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren

Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren Omvang en prestaties van het MKB in de topsectoren drs. P. Fris Zoetermeer, april 2014 ISBN : 978-90-371-1122-4 Rapportnummer : A201416 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V.

Tevredenheidsonderzoek Wajong Talenten B.V. Tevredenheidsonderzoek 2015 Wajong Talenten B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Wajong Talenten B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

VBO Woonindex. Tweede kwartaal drs. P. Rosenboom

VBO Woonindex. Tweede kwartaal drs. P. Rosenboom VBO Woonindex Tweede 2008 drs. P. Rosenboom Zoetermeer, 10 juli 2008 In opdracht van VBO Makelaars. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Stratus. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Effecten BTW-verandering op het. gedrag van consumenten in de. Schilders- en stukadoorsbranche. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel

Effecten BTW-verandering op het. gedrag van consumenten in de. Schilders- en stukadoorsbranche. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Effecten BTW-verandering op het gedrag van consumenten in de Schilders- en stukadoorsbranche drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, 23 maart 2012 Dit onderzoek is gefinancierd door CNV Vakmensen, FNV

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12

Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12 Tevredenheidsonderzoek 2015 ROC A12 Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van ROC A12 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Pappenheim Re-integratie en Outplacement

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Pappenheim Re-integratie en Outplacement Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Pappenheim Re-integratie en Outplacement Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Pappenheim Re-integratie en Outplacement De verantwoordelijkheid voor de inhoud

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL

Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 BABEL Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van BABEL De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Nieuwland Opleidingen B.V.

Tevredenheidsonderzoek Nieuwland Opleidingen B.V. Tevredenheidsonderzoek 2015 Nieuwland Opleidingen B.V. Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van Nieuwland Opleidingen B.V. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Twintaal Trainingen

Tevredenheidsonderzoek Twintaal Trainingen Tevredenheidsonderzoek 2015 Twintaal Trainingen Zoetermeer, woensdag 17 februari 2016 In opdracht van Twintaal Trainingen De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2010 / Olympia uitzendbureau

Tevredenheidsonderzoek 2010 / Olympia uitzendbureau Tevredenheidsonderzoek 2010 / 2011 Olympia uitzendbureau Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2011 In opdracht van Olympia uitzendbureau De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. Rijn IJssel, Educatie & Integratie

Tevredenheidsonderzoek 2015. Rijn IJssel, Educatie & Integratie Tevredenheidsonderzoek 2015 Rijn IJssel, Educatie & Integratie Zoetermeer, zaterdag 27 februari 2016 In opdracht van Rijn IJssel, Educatie & Integratie De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek totaal inburgering bv

Tevredenheidsonderzoek totaal inburgering bv Tevredenheidsonderzoek 2015 totaal inburgering bv Zoetermeer, zondag 14 februari 2016 In opdracht van totaal inburgering bv De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland

Tevredenheidsonderzoek 2014 / Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland Tevredenheidsonderzoek 2014 / 2015 Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland Zoetermeer, donderdag 13 augustus 2015 In opdracht van Stichting VluchtelingenWerk Zuidwest Nederland De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / TAMA TalentCentrum

Tevredenheidsonderzoek 2015 / TAMA TalentCentrum Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 TAMA TalentCentrum Zoetermeer, donderdag 4 augustus 2016 In opdracht van TAMA TalentCentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Jobcoach Company

Tevredenheidsonderzoek Jobcoach Company Tevredenheidsonderzoek 2014 Jobcoach Company Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Jobcoach Company De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Fontys Hogescholen - Talencentrum

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Fontys Hogescholen - Talencentrum Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Fontys Hogescholen - Talencentrum Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Fontys Hogescholen - Talencentrum De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen

Tevredenheidsonderzoek ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen Tevredenheidsonderzoek 2013 ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen Zoetermeer, dinsdag 4 februari 2014 In opdracht van ROC Kop van Noord-Holland bedrijfsopleidingen De verantwoordelijkheid voor

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Landstede

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren Landstede Tevredenheidsonderzoek 2011 Dienst inburgeren Landstede Zoetermeer, zaterdag 4 februari 2012 In opdracht van Landstede De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers

Nadere informatie

Cliëntenaudit Stichting SEIN

Cliëntenaudit Stichting SEIN Cliëntenaudit Stichting SEIN Zoetermeer, 17 februari 2017 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen,

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Piblw-Reïntegratie BV.

Tevredenheidsonderzoek 2015 / Piblw-Reïntegratie BV. Tevredenheidsonderzoek 2015 / 2016 Piblw-Reïntegratie BV. Zoetermeer, dinsdag 19 juli 2016 In opdracht van Piblw-Reïntegratie BV. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek ROC Alfa-college, unit Educatie

Tevredenheidsonderzoek ROC Alfa-college, unit Educatie Tevredenheidsonderzoek 2014 ROC Alfa-college, unit Educatie Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van ROC Alfa-college, unit Educatie De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia.

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie

Tevredenheidsonderzoek Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie Tevredenheidsonderzoek 2014 Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van Friesland College, FC-Extra,School voor Volwasseneneducatie

Nadere informatie

Algemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel

Algemeen beeld van het MKB in de. marktsector in 2013 en Update juni. drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni drs. K.L. Bangma drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2013 Rapportnummer : A201335 Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2015. Stap.nu Reïntegratie & Counseling

Tevredenheidsonderzoek 2015. Stap.nu Reïntegratie & Counseling Tevredenheidsonderzoek 2015 Stap.nu Reïntegratie & Counseling Zoetermeer, zaterdag 27 februari 2016 In opdracht van Stap.nu Reïntegratie & Counseling De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia.

Nadere informatie

Administratieve lasten Regeling invoer, uitvoer en verkeer van planten Nulmeting 2002

Administratieve lasten Regeling invoer, uitvoer en verkeer van planten Nulmeting 2002 Administratieve lasten Regeling invoer, uitvoer en verkeer van planten Nulmeting 2002 Frits Suyver Zoetermeer, 17 februari 2004 Dit onderzoek is gefinancierd door het Ministerie van Landbouw, Natuur en

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Mondriaan

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Mondriaan Tevredenheidsonderzoek 2010 Dienst inburgeren ROC Mondriaan Zoetermeer, vrijdag 4 februari 2011 In opdracht van ROC Mondriaan De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek 2014. STE Languages

Tevredenheidsonderzoek 2014. STE Languages Tevredenheidsonderzoek 2014 STE Languages Zoetermeer, vrijdag 13 februari 2015 In opdracht van STE Languages De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Midden Nederland Participatieopleidingen

Tevredenheidsonderzoek Dienst inburgeren ROC Midden Nederland Participatieopleidingen Tevredenheidsonderzoek 2010 Dienst inburgeren ROC Midden Nederland Participatieopleidingen Zoetermeer, vrijdag 4 februari 2011 In opdracht van ROC Midden Nederland Participatieopleidingen De verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren. drs. Bram van der Linden drs. Nicolette Tiggeloove drs. Paul van der Zeijden

Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren. drs. Bram van der Linden drs. Nicolette Tiggeloove drs. Paul van der Zeijden Topsectoren in beeld Internationale oriëntatie topsectoren drs. Bram van der Linden drs. Nicolette Tiggeloove drs. Paul van der Zeijden Zoetermeer, juli 2013 ISBN : 978-90-371-1074-6 Rapportnummer : A201333

Nadere informatie

Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse

Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Belasting over de winst verdeeld naar sector en grootteklasse Minirapportage ir. C.C. van de Graaff drs. W.H.J. Verhoeven drs. P. Vroonhof K. Bakker Zoetermeer, 18 september 2002 Dit onderzoek is uitgevoerd

Nadere informatie

Evaluatie campagne Doe meer met Afval. mening betrokken gemeenten

Evaluatie campagne Doe meer met Afval. mening betrokken gemeenten Evaluatie campagne Doe meer met Afval mening betrokken gemeenten Zoetermeer, 10 maart 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting

Nadere informatie