Topsectoren: beeld en ontwikkeling

Transcriptie

1 Topsectoren: beeld en ontwikkeling Update augustus 2013 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, augustus 2013

2 ISBN : Rapportnummer : A Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap ( Panteia BV Panteia BV Bredewater 26 P.o. box CA Zoetermeer 2701 AA Zoetermeer The Netherlands Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 0BInleiding 7 2 1BTopsectoren totaal 9 3 2BAgro&Food BChemie BCreatieve industrie BEnergie BHightech systemen en materialen BLife sciences & health BTransport en opslag BTuinbouw en uitgangsmaterialen BWater 45 3

4 4

5 Samenvatting Aan de hand van factsheets wordt een beeld gegeven van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Bij elke factsheet is een toelichtende tekst geschreven. Het voorliggende rapport is te beschouwen als een actualisatie van het rapport dat eerder in 2013 verscheen. De cijfers in het rapport zijn in overeenstemming gebracht met de meest actuele prognose. Deze prognose is eind juni 2013 afgesloten. De veronderstellingen van het CPB uit juni zijn als uitgangspunt genomen bij het opstellen van de prognoses. De factsheets van de topsectoren bevatten informatie over: de determinanten van economische groei; de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer; de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid; de aanjagers van groei. Het voorliggende rapport is een bundeling van de verschillende factsheets met de toelichtende teksten. De factsheets van alle negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet, worden tevens ontsloten via internet 2. 1 CPB (juni 2013), Juniraming 2013: economische vooruitzichten 2013 en 2014, Den Haag. 2 Topsectoren portal via 5

6 6

7 1 0BInleiding Doel van dit rapport is een beeld te geven van de structuur en ontwikkeling van de topsectoren in Nederland. Van de negen topsectoren, die centraal staan in het bedrijvenbeleid van het kabinet 1, zijn zogeheten factsheets gemaakt, die tevens worden ontsloten via internet 2. Bij elke factsheet is een toelichtende tekst geschreven, die ingaat op zowel de structuur als de ontwikkeling van de betreffende topsector. Het voorliggende rapport is een bundeling van betreffende factsheets met de toelichtende teksten. De kerncijfers voor deze factsheets zijn afkomstig van het CBS, het Panteia topsectorenpanel of ze zijn geprognosticeerd met het PRISMA-model. Meerwaarde van de factsheets is het kernachtige karakter en het actuele beeld. Dat actuele beeld bestaat onder meer uit de huidige en verwachte ontwikkeling. Eén van de conclusies die getrokken kan worden, is dat de topsectoren per saldo belangrijk positief bijdragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie in termen van economische groei. De CBS Monitor topsectoren 3 geldt als basis voor de factsheets en de gepresenteerde gegevens in de rapportage. De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale benadering. Dit betekent dat voor de topsector logistiek is uitgegaan van een sectorale benadering transport en opslag waarbij de logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Voor de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen houdt de sectorale benadering in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Verder is voor de sector agro&food uitgegaan van de smalle definitie. Zie voor een nadere toelichting op het onderscheid tussen de sectorale en functionele benadering de CBS Monitor topsectoren. 4 De CBS-gegevens zijn aangevuld met gegevens uit het Panteia topsectorenpanel. Zie voor een uitgebreide beschrijving van het topsectorenpanel het rapport Hoevenagel (2013). 5 De samenstelling van het topsectorenpanel is vastgesteld op basis van de afbakening van de negen topsectoren door het CBS. In mei 2013 is een telefonische enquête onder de deelnemers van het topsectorenpanel uitgevoerd. Met circa ondernemers en directeuren van bedrijven uit de negen topsectoren is een gesprek gevoerd. 1 Kamerbrief Naar de top: Het bedrijvenbeleid in actie(s). 13 september Topsectoren portal via 3 CBS (2012), Monitor topsectoren, Uitkomsten eerste meting, Den Haag. 4 CBS (2012), Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset, Den Haag. 5 Ruud Hoevenagel (2013), Topsectorenpanel: methodologische verantwoording, Panteia, Zoetermeer. 7

8 De onderwerpen van de eerste meting van het topsectorenpanel zijn: het ondernemingsklimaat technisch geschoold personeel vestigingsklimaat innovatie economische prestaties De actualisatie van gegevens (2012) en de prognoses (2013 en 2014) zijn gemaakt met een topsectorenmodule die gekoppeld is aan het reguliere PRISMAmodel. Met het PRISMA-model wordt voor twintig sectoren een prognose gemaakt van de verwachte ontwikkelingen voor de korte middellange termijn. Deze prognoses worden opgesteld op basis van de macro-economische prognoses van het CPB. De topsectorenmodule die aan PRISMA is gekoppeld, is te beschouwen als een verdeelmodel. Op basis van trendmatige ontwikkelingen (deels gekalibreerd) worden de ontwikkelingen uit PRISMA doorvertaald naar de diverse topsectoren. Ook kan expertkennis worden ingebracht. Op basis hiervan kan de ontwikkeling van topsectoren bijgesteld worden, waarbij het PRISMA-model de interne consistentie tussen de verschillende sectoren garandeert. De informatie over de negen topsectoren wordt voorafgegaan door een hoofdstuk met daarin een drietal overzichten, waarin de topsectoren worden gepositioneerd binnen de Nederlandse economie en onderling, aan de hand van de toegevoegde waarde, het aantal werkenden en de uitvoer. Daarna volgt een beeld van de ontwikkeling van deze indicatoren in de periode , waarbij de topsectoren worden vergeleken met Nederland als geheel. Dit totaalbeeld voor de topsectoren wordt gevolgd door hoofdstukken voor elk van de topsectoren. Daarin geven we, na een korte schets van de sector, informatie over: de determinanten van economische groei; de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer; de verwachting van de bedrijven in de sector ten aanzien van omzet en resultaat, het oordeel over de ontwikkeling van het ondernemingsklimaat voor het bedrijf en het vertrouwen in het door de Nederlandse overheid gevoerde economische beleid; de aanjagers van groei. 8

9 2 1BTopsectoren totaal De topsectoren samen zijn goed voor meer dan een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland. Van de negen topsectoren neemt de sector hightech systemen en materialen bijna een kwart van de gezamenlijke toegevoegde waarde voor zijn rekening. Vier topsectoren zijn relatief klein: life sciences & health, tuinbouw en uitgangsmaterialen, water en creatieve industrie. Tabel 1 Toegevoegde waarde topsectoren niveau 2012, aandeel aandeel Sector mln. euro in Nederland (%) in topsectoren (%) Totaal Nederland Totaal topsectoren* Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie Hightech systemen en materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water * De onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat bedrijven tot verschillende topsectoren kunnen behoren. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale indeling. Bron: Panteia/EIM, juni Een op de vijf werkenden in Nederland werkt in een van de topsectoren. Afgezet tegen het aandeel van de topsectoren in de toegevoegde waarde, betekent dit dat de arbeidsproductiviteit in de topsectoren hoog is. Ook wat betreft het aandeel in het aantal werkenden in de topsectoren bezet de sector hightech systemen en materialen met meer dan een kwart de eerste plaats. De sector transport en opslag komt op de tweede plaats. Samen zijn deze twee sectoren goed voor de helft van het aantal werkenden in de topsectoren. De bijdrage van de sector life sciences & health is wat betreft het aantal werkenden zeer beperkt. Ook de sectoren energie, chemie en water dragen elk maar enkele procenten bij aan het aantal werkenden in de topsectoren. 9

10 Tabel 2 Aantal werkenden topsectoren Sector niveau 2012 aandeel in Nederland (%) aandeel in topsectoren (%) Totaal Nederland Totaal topsectoren Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie Hightech systemen en materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water Bron: Panteia/EIM, juni 2013 De betekenis van de topsectoren voor de goederenuitvoer van Nederland ligt op een duidelijk hoger niveau als de betekenis voor de toegevoegde waarde. En ook hierbij dragen de sector hightech systemen en materialen en de sector chemie fors bij aan de uitvoerwaarde. Samen zijn deze twee sectoren goed voor de helft van de uitvoer van de topsectoren. Binnen de topsectoren dragen de sectoren creatieve industrie, water en life sciences & health weinig bij aan de goederenexport. Tabel 3 Uitvoer van goederen topsectoren niveau 2012, aandeel aandeel Sector mln. euro in Nederland (%) in topsectoren (%) Totaal Nederland Totaal topsectoren Agro&food Chemie Creatieve industrie Energie Hightech systemen en materialen Life sciences & health Transport en opslag Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Water Bron: Panteia/EIM, juni

11 Ondanks de wereldwijde economische crisis was er in 2010 sprake van groei van de toegevoegde waarde van Nederland. De topsectoren realiseerden in dat jaar zelfs een veel grotere groei. In 2011 was de groei van de toegevoegde waarde van de topsectoren ook groter dan van Nederland, maar beide lagen op een lager niveau en de groei van de topsectoren was veel minder aanzienlijk dan het jaar daarvoor. Gelijktijdig is er sprake van een aanzienlijke terugval van de groei van de uitvoer. In 2012 neemt de toegevoegde waarde van Nederland en van de topsectoren af. In 2013 zal de toegevoegde waarde van de topsectoren verder afnemen. Met name de tegenvallende uitvoer maakt dat de ontwikkeling van de toegevoegde waarde sterk achterblijft. Nederland als geheel komt uit op een krimp van 1,0%. Topsectoren doen het met een min van 0,75% relatief beter. Pas aan het eind van 2013 wordt weer een licht herstel verwacht. Dit herstel zal zich in 2014 doorzetten. Een aantrekkende internationale economie zal de basis vormen voor dit herstel. De groei van de topsectoren zal in 2014 groter zijn dan de groei van Nederland. Dit hangt samen met de sterke uitvoeroriëntatie van de topsectoren. In de periode laat de ontwikkeling van het aantal werkenden een ander beeld zien. In 2010 daalde het aantal werkenden in Nederland licht, en sterker in de topsectoren. In 2011 kon Nederland een bescheiden groei realiseren, maar bleef het aantal werkenden in de topsectoren stabiel. In 2012 en ook in 2013 daalt het aantal werkenden weer, en wel in de topsectoren sterker dan in Nederland als geheel. In 2014 zal de werkgelegenheid in de topsectoren nog steeds blijven afnemen. Ook de werkgelegenheid in Nederland zal dan nog steeds afnemen, maar deze daling zal minder sterk zijn dan in de topsectoren. Met deze ontwikkelingen, een lagere werkgelegenheid maar een hogere toegevoegde waardeontwikkeling in vergelijking met Nederland als totaal, neemt de arbeidsproductiviteit in de topsectoren sterker toe. Figuur 1 Ontwikkeling topsectoren, , mutaties ten opzichte van voorgaand jaar in procenten 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00-2,00-4,00 n re c to s e p o T d n rla e d e N n re c to s e p o T d n rla e d e N n re c to s e p o T d n rla e d e N n re c to s e p o T d n rla e d e N n re c to s e p o T d n rla e d e N toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Panteia/EIM, juni

12 12

13 3 2BAgro&Food De sector agro&food omvat een breed scala van activiteiten lopend van producenten van agrarische producten (akkerbouw en veeteelt) tot voedingsmiddelenfabrikanten, waaronder multinationale bedrijven als FrieslandCampina (o.a. Campina, Friese Vlag, Appelsientje), Danone (o.a. Nutricia), Unilever (o.a. Unox, Ola, Calvé) en Heinz (o.a. Honig). De Nederlandse agro&food-sector speelt een grote rol in de wereldhandel van agro&food-producten. Daardoor is de sector in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen op de wereldmarkt, waar sommige grondstoffen schaars zijn geworden en de prijzen navenant oplopen. De agro&food-sector is nauw verbonden met de research op het terrein van agrarische producten als ook op het terrein van voedselproductie. De spil daarin is Wageningen Universiteit en Researchcentrum, inclusief de DLO-instituten. Maar ook grote bedrijven verrichten topresearch. Een belangrijke uitdaging voor de sector is duurzame voedselproductie. Daarnaast moet de deelsector van de agrarische productie de balans zien te vinden tussen de schaalvergroting van de productie en de maatschappelijke acceptatie daarvan. Om de sector heen heeft zich een netwerk van logistieke diensten gevormd, dat zorgt voor een efficiënte aanlevering vanuit de deelsector agrarische producten aan de voedingsmiddelfabrikanten en voor een efficiënte wereldwijde handel (import en export). Deze dienstverleners worden echter niet tot de topsector agro&food gerekend 1. Tabel 4 Determinanten van economische groei Agro&Food Agro&Food Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** n.b. n.b. Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni De agro&food-sector kan profiteren van het feit dat de vraag naar levensmiddelen minder conjunctuurgevoelig is dan voor veel andere producten. Toch ontkwam de sector er niet aan dat de toegevoegde waarde als gevolg van de wereldwijde economische crisis enigszins is teruggelopen en dat de groei van de uitvoer is vertraagd. Als gevolg daarvan zet de afname van werkgelegenheid door. De stemming onder de bedrijven in de sector ten aanzien van de verandering van het ondernemingsklimaat is redelijk positief. Dat geldt ook voor het vertrouwen in het overheidsbeleid. Ook wat betreft de verwachtingen van de ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat zijn de bedrijven betrekkelijk positief. 1 Zie voor nadere economische kerncijfers van het totale agrocomplex de publicatie Het Nederlandse agrocomplex 2012, LEI Wageningen UR, december

14 Figuur 2 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Agro&Food, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 5,00 4,00 4,00 3,00 2,75 2,50 2,00 1,00 0,50 1,00 0,50 0,75 1,25 0,00-1,00-0,25-0,75-1,00-0,25-0,75-2,00-3,00-1,75-1, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, juni Figuur 3 Verwachting van de sector Agro&Food voor 2013 (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 8,3 21,3 resultaatverwachting 7,3 15,6 verandering ondernemingsklimaat -3,2 7,1 vertrouwen in overheidsbeleid 3,9 10,2-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni De rol van de Nederlandse agro&food-sector op de wereldmarkt mag dan groot zijn, het aandeel van de exporterende bedrijven is lager dan in de meeste andere topsectoren. Veel bedrijven exporteren hun producten niet zelf rechtstreeks naar het buitenland. Vaak gaat dit indirect via groothandel of veiling. Er zijn in de agro&food-sector weliswaar meer bedrijven die positief oordelen over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen, maar dit geldt niet voor de financieringsmogelijkheden. Op termijn kan dit net als in de 14

15 andere topsectoren een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven. Binnen de agro&food-sector is het vooral de deelsector voedingsmiddelenproductie die verantwoordelijk is voor de innovatieuitgaven. Omdat de deelsector agrarische producten veel bedrijven telt, is het aandeel innoverende bedrijven in de agro&food-sector als geheel relatief laag, evenals het omzetaandeel van vernieuwde producten bij bedrijven die innoveren. Het aandeel van de bedrijven die van een investeringsregeling gebruik willen maken, ligt rond het gemiddelde van alle topsectoren. Tabel 5 Aanjagers van groei Agro&Food Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** 8 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 56 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -28 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** n.b. Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2012)* Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** 878 Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 45 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)** 15 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 72 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 22 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

16 16

17 4 3BChemie De topsector chemie is, naast de topsector energie, bij uitstek een sector van de grote multinationale bedrijven. Grote spelers op de wereldmarkt, zoals Shell, DSM en AkzoNobel hebben hun roots in Nederland. De activiteiten in de sector lopen van productie van grondstoffen (basischemie) tot kunststofproducten. De sterke integratie binnen de sector ligt aan de basis van de concurrentiekracht van de sector, waaraan verder wordt bijgedragen door de universiteiten in Eindhoven, Twente, Delft, Utrecht en Wageningen en kennisinstituut TNO. Naast de sterke integratie van de bedrijven binnen de sector zijn de bedrijven als toeleverancier ook nauw verbonden met bedrijven in andere sectoren. Eindproducten vormen maar een klein deel van de output van de chemiebedrijven. De topsector chemie is duidelijk een arbeidsextensieve sector en is sterk internationaal georiënteerd. De uitgaven aan innovatie van chemie zijn relatief hoog. Tabel 6 Determinanten van economische groei Chemie Chemie Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni De sector chemie is in hoge mate afhankelijk van de wereldmarkt. Dat geldt zowel voor de aanvoer van grondstoffen als voor de afzet van de producten. Een groot deel van de afzet vindt zijn weg op de Europese markt, maar de buiten- Europese markt is een snelgroeiende afzetmarkt. De wereldwijde economische crisis is weliswaar niet geheel voorbijgegaan aan de sector, maar de vraag naar producten van de chemische industrie is toch niet erg conjunctuurgevoelig gebleken. Mede door de groeiende uitvoer zit de toegevoegde waarde van de sector na een kleine terugval in 2011 weer in de lift. Er zijn in de sector chemie dan ook relatief veel bedrijven die positief zijn gestemd over de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat. Daarmee in contrast is dat in deze sector veel bedrijven weinig vertrouwen hebben in het overheidsbeleid. Het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat is per saldo neutraal. 17

18 Figuur 4 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Chemie, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 8,00 7,00 6,00 4,00 5,50 3,00 4,75 3,25 4,25 2,00 0,00 0,50 0,75-2,00-1,50-0,50-0,50-1,75-1,25-2,50-1,50-4, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, juni Figuur 5 Verwachting van de sector Chemie voor 2013 (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 8,3 17,1 resultaatverwachting 7,3 24,0 verandering ondernemingsklimaat -3,2-1,2 vertrouwen in overheidsbeleid -7,1 3,9-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Het hoge aandeel exporterende bedrijven geeft aan dat de wereldmarkt voor de sector als geheel zeer belangrijk is, maar bij slechts een op de twee exporterende bedrijven maakt uitvoer meer dan een kwart van de omzet uit. Het oordeel van de bedrijven in de sector chemie over de verandering van het ondernemingsklimaat in het algemeen mag dan per saldo neutraal zijn, over de financieringsmogelijkheden is het oordeel van de bedrijven negatief. Op termijn kan dit een drukkend effect hebben op zowel de investeringen als de innovatieuitgaven. 18

19 Het aandeel innoverende bedrijven in de sector chemie is hoog. Dit geldt ook voor het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een investeringsregeling. Tabel 7 Aanjagers van groei Chemie Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** 65 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 56 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -17 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** 50 Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2012)* 712 Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 73 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)** 10 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 39 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 42 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

20 20

21 5 4BCreatieve industrie Belangrijke onderdelen van de creatieve industrie zijn architectuur, mode, design, gaming en (nieuwe) media. De sector spreekt vooral tot de verbeelding door namen van wereldwijd bekende Nederlandse architecten (zoals Rem Koolhaas van bureau OMA), modeontwerpers (zoals Viktor & Rolf), designers (zoals het collectief Droog Design) en tv-programma s (zoals Big Brother). Maar ook het fashionlabel G-Star maakt deel uit van de creatieve industrie, evenals mediabedrijf Endemol. De topsector creatieve industrie is relatief arbeidsintensief. De afzet vindt vrijwel volledig in Nederland plaats. De uitgaven aan innovatie zijn relatief laag. In de creatieve sector kan een ondernemer relatief eenvoudig met een onderneming starten: het aantal starters ligt op een hoog niveau. Tabel 8 Determinanten van economische groei Creatieve industrie Creatieve industrie Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** n.b. n.b. Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni De creatieve industrie heeft eerder dan andere topsectoren de gevolgen gemerkt van de economische crisis. Terwijl de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de topsectoren tezamen in 2010 nog zeer positief en in 2011 weliswaar flink minder maar toch nog steeds positief was, verkeerde de creatieve industrie al in de krimpfase. De voor de topsectoren verwachte ommekeer in 2013 zal nog aan de creatieve industrie voorbij gaan en in 2014 blijft de ontwikkeling ook nog licht negatief. Debet daaraan is het ontbreken van de impuls van het aantrekken van de uitvoer. De activiteiten van de creatieve sector zijn meer dan in andere topsectoren mensenwerk. Door de aanhoudende afname van de toegevoegde waarde ontwikkelt ook de werkgelegenheid zich negatief. Pas in 2014 neemt de werkgelegenheid weer toe. De minder florissante vooruitzichten worden gedeeld door de bedrijven waar per saldo de stemming ten aanzien van de omzet- en resultaatverwachting slechts heel licht positief is. De bedrijven in de sector denken niet anders over de verandering van het ondernemingsklimaat dan in veel andere sectoren het geval is, maar zij hebben wel meer vertrouwen in het overheidsbeleid. 21

22 Figuur 6 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Creatieve industrie, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 3,50 3,00 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 1,50 1,50 0,50 0,00 0,25 0,25 0,00-0,50-1,00-1,50-2,00-0,25-0,25-0,25-0,50-0,75-1,00-1,00-1,00-1, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni Figuur 7 Verwachting van de sector Creatieve industrie voor 2013 (% saldo positief/ negatief) omzetverwachting 1,0 8,3 resultaatverwachting 3,1 7,3 verandering ondernemingsklimaat -3,2-3,7 vertrouwen in overheidsbeleid 3,9 6,1-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Vergeleken met andere topsectoren komt de uitvoer van de sector creatieve industrie voor rekening van een zeer beperkt deel van de bedrijven, en als bedrijven exporteren is die veelal van geringe betekenis. Belangrijk is om op te merken dat de exportcijfers voor de topsectoren (afkomstig van het CBS) alleen de goederenuitvoer betreffen. De uitvoer van diensten is buiten beschouwing gelaten, terwijl voor de creatieve industrie met name de dienstenuitvoer van belang is. 22

23 Het oordeel van de bedrijven in de creatieve industrie over de verandering van het ondernemingklimaat is weliswaar slechts licht negatief, maar wat betreft het oordeel over de verandering van de financieringsmogelijkheden komt het (negatieve) oordeel overeen met dat in verschillende andere topsectoren. Vanuit het perspectief van de bedrijvendynamiek is de creatieve industrie de meest dynamische topsector. In geen van de topsectoren is de groei van het aantal bedrijven ook als die wordt gerelateerd aan de omvang van de sector zo groot als in de creatieve industrie. Gelet op de naam van de sector mag verwacht worden dat de sector veel innovatieve bedrijven kent. Bijna twee derde van de bedrijven is als innovatief bedrijf te typeren. Van de bedrijven die in de laatste 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie, is bij twee derde van de bedrijven minstens 10% van de arbeidsinzet hierbij betrokken. Het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling is echter het laagst van alle topsectoren. Tabel 9 Aanjagers van groei Creatieve industrie Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* 695 Aantal exporteurs (%, 2011)** 8 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 23 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** n.b. Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -22 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2012)* Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** 233 Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 62 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)** 23 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 32 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 7 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

24 24

25 6 5BEnergie In de topsector energie draait het niet alleen om de traditionele energievoorziening, verzorgd door de bekende grote energiebedrijven zoals NUON (onderdeel van Vattenfall) en Essent (onderdeel van RWE), maar ook om de ontwikkeling en opwekking van nieuwe duurzame energie, door zowel de grote energiebedrijven als door meer gespecialiseerde bedrijven zoals Ecofys en Amtech Systems, ondersteund door onderzoekinstituten zoals ECN en DNV KEMA. De ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie, uit wind, zon en biomassa, vindt plaats met het oog op het realiseren van de internationale doelstellingen voor het terugdringen van de CO2-emissies 1. Ook de winning en distributie van aardgas maakt deel uit van de topsector energie. Tabel 10 Determinanten van economische groei Energie Energie Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. Euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni De ontwikkeling van de toegevoegde waarde en de uitvoer van de sector energie is in grote mate gerelateerd aan de ontwikkeling van de (internationale) vraag naar energie. De economische ontwikkeling is daarbij een van de factoren die een rol speelt, maar zeker zo belangrijk zijn klimatologische schommelingen en veranderingen in de internationale energiestromen. Daarnaast missen veranderingen in het beleid (bijvoorbeeld ten aanzien van het stimuleren van windenergie) hun uitwerking op de sector niet. Onder de bedrijven in de energiesector overheersen positieve verwachtingen ten aanzien van omzet en het bedrijfsresultaat. In tegenstelling hiermee staat dat de bedrijven per saldo een neutraal oordeel hebben over de verandering van het ondernemingsklimaat en dat het vertrouwen in het overheidsbeleid per saldo overeenkomt met het gemiddelde bij veel bedrijven. 1 Zie voor nadere economische kerncijfers van de duurzame energiesector de CBS publicatie Economic Radar of the Sustainable Energy Sector in the Netherlands (juli 2012). 25

26 Figuur 8 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Energie, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 10,00 5,00 0,00 5,75 4,50 5,00 1,75 1,75 0,00 0,25 0,25 0,75 0,00 0,00 0,00-0,50-5,00-6,25-10,00-15,00-16,00-20, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, juni Figuur 9 Verwachting van de sector Energie voor 2013 (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 8,3 25,2 resultaatverwachting 7,3 22,0 verandering ondernemingsklimaat -3,2 0,7 vertrouwen in overheidsbeleid 3,9 4,6-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Net als in veel andere topsectoren haalt de helft van de exporterende bedrijven meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Wat betreft het aandeel innovatieve bedrijven bevindt de energiesector zich in de middenmoot. Het omzetaandeel van vernieuwde producten of diensten is met 8% betrekkelijk gering. Wat betreft het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling bezet de sector energie na de sector chemie de tweede plaats. 26

27 Tabel 11 Aanjagers van groei Energie Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** n.b. Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 56 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -29 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** 40 Aantal bedrijven (2010)** Aantal zelfstandigen (2012)* 640 Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** 859 Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 49 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)** 8 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 45 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 34 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

28 28

29 7 6BHightech systemen en materialen De sector hightech systemen en materialen bestrijkt de machine- en systeemindustrie, automotive, lucht- en ruimtevaart en materialentechnologie. De sector hightech systemen en materialen is onder de topsectoren één van de grootste. De output van hightech bedrijven vormt een belangrijke pijler onder de innovaties in andere (top)sectoren, zoals life sciences, chemie, mobiliteit en energie. Belangrijke ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid vinden hun oorsprong in de sector hightech systemen en materialen. De bedrijven in deze topsector zijn in vergaande mate ruimtelijk geclusterd met een zwaartepunt rond Eindhoven (onder andere Philips en ASML), en daarnaast rond Delft (onder andere Airborne) en Twente. De universiteiten in deze regio s maken, net als TNO, deel uit van de netwerken van hightech bedrijven, waaronder spin-offs van de universiteiten. De sector hightech systemen en materialen is niet alleen zeer groot wat betreft de toegevoegde waarde en het aantal werkenden, maar vooral ook in termen van de innovatie-uitgaven en de uitvoer. De sector is goed voor ongeveer een derde van de totale innovatie-uitgaven in Nederland. Tabel 12 Determinanten van economische groei Hightech systemen en materialen Hightech systemen en materialen Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni De eerste jaren van de wereldwijde economische crisis leek de sector hightech en materialen onberoerd te laten: de toegevoegde waarde groeide veel sterker dan in veel andere sectoren en hetzelfde gold voor de uitvoer. Tot in 2012 ook hier de crisis zich deed gelden. Vooral een terugval in investeringsbereid van het bedrijfsleven heeft een negatieve invloed op de afzet van deze sector. Na de positieve jaren ervoor daalden de toegevoegde waarde en de uitvoer van het ene op het ander jaar, en sterker dan in veel andere sectoren. De kentering ten goede, die voor 2014 voor de Nederlandse economie wordt verwacht, is ook van toepassing op de sector hightech en materialen. Wat betreft de verwachte ontwikkeling van de omzet en het bedrijfsresultaat onderscheidt de sector zich niet. Optimisme is zeker aanwezig, waardoor een stijging van de omzet in 2014 een redelijke verwachting genoemd mag worden. De bedrijven zijn wel negatiever over de verandering van het ondernemingsklimaat en ook het vertrouwen in het overheidsbeleid is minder dan in de topsectoren totaal. 29

30 Figuur 10 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Hightech systemen en materialen, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 25,00 20,00 18,75 19,75 15,00 10,00 10,75 12,25 5,00 0,00-5,00 3,25 0,25 0,50-1,50-1,00-1,75-3,00-2,50-2,25-2, ,50 toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, juni Figuur 11 Verwachting van de sector Hightech systemen en materialen voor 2013 (% saldo positief/negatief) omzetverwachting 8,3 7,0 resultaatverwachting 7,3 7,6 verandering ondernemingsklimaat -9,2-3,2 vertrouwen in overheidsbeleid -3,8 3,9-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni De ontwikkeling van de uitvoer van de sector hightech en materialen is bijzonder goed, maar het aandeel exporterende bedrijven in de sector is niet hoog, en slechts een op de drie exporterende bedrijven haalt meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De toetredingsdrempel ligt in de deze sector laag, want wat betreft de groei van het aantal bedrijven komt de sector op de tweede plaats na de topsector creatieve industrie. 30

31 De sector hightech systemen en materialen kan sterk innoverend genoemd worden, gezien haar hoge aandeel innoverende bedrijven. Het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling komt niet boven het gemiddelde uit. Tabel 13 Aanjagers van groei Hightech systemen en materialen Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** 20 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 37 Investeringen Investeringen (mln. Euro, 2010)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -19 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2012)* Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 64 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)** 36 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 48 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 22 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

32 32

33 8 7BLife sciences & health De topsector life sciences & health richt zich op de gezondheid van mens en dier en bestrijkt het gebied van farmaceutische industrie, biotechnologie en materialen tot diagnostiek en medische technologie. Tot de sector behoren veel bedrijven die deel uitmaken van multinationale ondernemingen. De markt voor deze topsector groeit door de vergrijzing, door de toename van sommige ziekten en door medische innovaties. De sector life sciences & health is nauw verbonden met de topsectoren agro&food, chemie en tuinbouw en uitgangsmaterialen. De basis van de vooruitgang in de sector wordt gevormd door de grote R&Dinspanningen van de bedrijven en van de bedrijven samen met universiteiten, vooral die van Leiden, Amsterdam, Maastricht, Groningen en Wageningen en kennisinstellingen zoals het Nederlands Kanker Instituut. De topsector life sciences & health is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector zijn de hoge uitgaven aan innovatie. Tabel 14 Determinanten van economische groei Life sciences & health Life sciences & health Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni In 2010 was de sector life sciences & health nog een van de snelst groeiende sectoren wat betreft de toegevoegde waarde. Ook in 2011 scoorde de sector nog relatief goed. Sindsdien moet de sector genoegen nemen met gematigde groeicijfers. De uitvoer van de sector ontwikkelt zich gunstiger dan de toegevoegde waarde. De werkgelegenheid blijft afnemen. De omzet- en resultaatverwachting van de bedrijven in de sector life sciences & health is gematigd positief. Een beperkte krimp in 2013 van de toegevoegde waarde, maar een aantrekkende groei in 2014 past in dit beeld. Het vertrouwen in het overheidsbeleid is niet veel anders dan bij veel andere sectoren het geval is, maar wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat zijn de bedrijven pessimistischer. 33

34 Figuur 12 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Life sciences & health, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 12,00 10,00 10,25 8,00 6,00 4,50 4,50 4,00 3,25 3,25 2,00 0,00 0,25 0,25 2,00 0,75-2,00-4,00-1,25-1,00-1,00-2,00-2,75-3, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, juni Figuur 13 Verwachting van de sector Life sciences & health voor 2013 (% saldo positief/ negatief) omzetverwachting 6,3 8,3 resultaatverwachting 3,1 7,3 verandering ondernemingsklimaat -10,9-3,2 vertrouwen in overheidsbeleid 3,9 4,7-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni Voor een sector die wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van veel multinationale bedrijven valt het aandeel van een kwart exporterende bedrijven tegen. De betekenis die de uitvoer heeft voor de bedrijven die exporteren is echter aanmerkelijk: twee op de drie bedrijven halen meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. Het hoge aandeel innovatieve bedrijven in de sector life sciences & health weerspiegelt het belang dat R&D heeft in deze sector. Maar het aandeel van de be- 34

35 drijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling ligt rond het gemiddelde voor de topsectoren. Voor veel bedrijven zijn het echter toch bestaande producten waar men het wat betreft de omzet vooral van moet hebben, want met een aandeel van een op de drie bedrijven die meer dan een kwart van de omzet uit nieuwe producten halen, springt de sector er niet uit. In de sector life sciences & health is de groei van het aantal bedrijven laag. De toetredingsdrempels, waaronder de hoge kapitaalintensiteit, zijn dan ook hoog. Het zijn echter niet alleen potentiële nieuwe toetreders die financiële barrières zullen ervaren, want het oordeel van de bedrijven in de life sciences over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden is vrij negatief. Tabel 15 Aanjagers van groei Life sciences & health Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** 22 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 65 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** 245 Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -21 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** 30 Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2012)* Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 52 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010) ** 33 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 44 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 23 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

36 36

37 9 8BTransport en opslag De sector transport en opslag omvat het goederenvervoer over de weg (bijvoorbeeld Jan de Rijk Logistics) en rail, over zee (bijvoorbeeld Jumbo Shipping) en binnenwater en door de lucht en hiermee verbonden activiteiten zoals opslag en logistieke dienstverlening (bijvoorbeeld ECT) 1. De betekenis van de sector is in belangrijke mate verbonden met de positie van de haven van Rotterdam, in het bijzonder wat betreft containervervoer, en Amsterdam Schiphol Airport. Nederland speelt een belangrijke rol in de doorvoer van goederen naar en vanuit andere Europese landen. Meer dan de helft van de Europese distributiecentra van Amerikaanse en Aziatische ondernemingen is in Nederland gevestigd. Door deze schakelfunctie is de sector voor de afzet in hoge mate afhankelijk van de economische ontwikkelingen in het buitenland. De sector telt daarnaast een groot aantal kleine bedrijven die vooral actief zijn in het wegvervoer en vervoer over de binnenwateren. De sector transport en opslag is een relatief grote sector in termen van werkgelegenheid en toegevoegde waarde. De toegevoegde waarde per werkende is beperkter dan bij veel andere sectoren het geval is. De sector is vrij kapitaalintensief. Tabel 16 Determinanten van economische groei Transport en opslag Transport en opslag Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** Starters (2011)** Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni De wereldwijde economische crisis heeft zich in de sector transport en opslag duidelijk laten voelen. Waar de uitvoer van de topsectoren toen een flinke toename kende, zag de sector transport en opslag zich geconfronteerd met een afname van de uitvoer. Desondanks kon de sector een bescheiden groei van de toegevoegde waarde realiseren. Dat lukte de sector ook in 2011, toen ook de uitvoer van de sector weer groeide. In 2012 en 2013 is voor deze sector toch sprake van een kleine krimp. Vooral de sterke krimp in de bouw in 2012 en 2013, en de minder goede ontwikkeling in de haven van Rotterdam in 2013, zet de ontwikkeling in de transportsector onder druk. Het bescheiden herstel van de Nederlandse economie in 2014 zou moeten uitmonden in een aantrekken van het aantal transportbewegingen en daarmee ook de toegevoegde waarde. 1 Hierbij volgen we een sectorale benadering transport en opslag. Dit houdt in dat logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector logistiek volgens de functionele benadering de CBS-publicatie Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset, september 2012 waarvoor aanvullend onderzoek is verricht door Buck Consultants International en TNO. 37

38 Dat bescheiden aanstaande herstel ziet er nog fragiel uit, wat weerspiegeld wordt in de per saldo neutrale verwachtingen van de bedrijven wat betreft de omzet en het bedrijfsresultaat. Wat betreft het oordeel over de verandering van het ondernemingsklimaat zijn de bedrijven relatief pessimistisch. Het vertrouwen in het overheidsbeleid is onder de bedrijven in de sector transport en opslag als laag te kwalificeren. Figuur 14 Ontwikkeling toegevoegde waarde, werkgelegenheid en uitvoer in de sector Transport en opslag, , volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar, in procenten 5,00 4,00 3,75 3,00 2,00 1,00 0,00 2,25 2,00 1,00 2,00 1,00 0,75 0,00 0,00 0,00 0,00-1,00-0,50-0,75-2,00-1,75-3,00-4,00-5,00-3, toegevoegde waarde werkenden uitvoer Bron: Prognose Panteia/EIM, juni Figuur 15 Verwachting van de sector Transport en opslag voor 2013 (% saldo positief/ negatief) omzetverwachting 0,5 8,3 resultaatverwachting 1,0 7,3 verandering ondernemingsklimaat -9,4-3,2 vertrouwen in overheidsbeleid -18,3 3,9-50,0-40,0-30,0-20,0-10,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 totaal sector Bron: Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

39 De internationale rol van de sector transport en opslag is breed geworteld in de sector: een op de vijf bedrijven exporteert en van de exporterende bedrijven halen twee van de drie meer dan een kwart van de omzet uit uitvoer. De bedrijven in de sector transport en opslag zijn behoorlijk negatief over de ontwikkeling van de financieringsmogelijkheden. De innovativiteit van de sector transport en opslag is relatief gering. Niet alleen de innovatie-uitgaven zijn relatief beperkt, maar ook het aandeel innovatieve bedrijven is relatief laag. Als gevolg hiervan staat de sector wat betreft het aandeel van de bedrijven die gebruik willen maken van een innovatieregeling vrijwel onderaan; alleen de creatieve industrie scoort nog lager. Tabel 17 Aanjagers van groei Transport en opslag Aspecten Uitvoer Uitvoerwaarde (mln. euro, 2012)* Aantal exporteurs (%, 2011)** 20 Aantal (% van exporteurs) bedrijven met meer dan 25% omzet uit uitvoer*** 63 Investeringen Investeringen (mln. euro, 2010)** Financieringsmogelijkheden (% saldo verbeterd/verslechterd)*** -31 Ondernemerschap Oprichtingen en opheffingen van bedrijven (saldo, 2011)** Aantal bedrijven (2011)** Aantal zelfstandigen (2012)* Innovatie Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** 424 Aantal (%) innoverende bedrijven (2010)** 35 Omzetaandeel (%) vernieuwd product of dienst (2010)** 23 Aantal bedrijven (% van bedrijven die in afgelopen 12 maanden hebben geïnvesteerd in innovatie) met minstens 10% arbeidsinzet aan innovatie*** 58 Aantal bedrijven (%) dat gebruik wil maken van een innovatieregeling (WBSO, RDA, Innovatiebox)*** 11 Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, ***Topsectorenpanel Panteia/EIM, juni

40 40

41 10 9BTuinbouw en uitgangsmaterialen De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is zeer zichtbaar door zijn producten groenten, fruit, bomen, planten, bloembollen en bloemen. De teelt hiervan is binnen Nederland in hoge mate geconcentreerd in enkele clusters: de Greenports. Tot de sector behoren niet alleen de producenten van primaire producten, de tuinbouwbedrijven, maar ook gerelateerde bedrijven op het gebied van pootgoed en zaden, zoals Enza Zaden, en handel en distributie, zoals Bakker Barendrecht en FloraHolland 1. De sector is nauw verbonden met gespecialiseerde kenniscentra, vooral Wageningen Universiteit & Research Center met het onderzoekinstituut Plant Research International. Daarnaast heeft de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen nauwe relaties met de topsectoren agro&food en life sciences & health. Met de attracties als de bollenvelden en de Floriade is de sector ook een belangrijke peiler voor het toerisme in en naar Nederland. De topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen is een relatief kleine sector. Kenmerkend voor de sector is de sterke uitvoeroriëntatie. Ook de uitgaven aan innovatie zijn relatief hoog. Tabel 18 Determinanten van economische groei Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Tuinbouw en uitgangsmaterialen sectoraal Aandeel in Nederland (%) Toegevoegde waarde (mln. euro, 2012)* Aantal werkenden (2012)* Uitvoer (mln. euro, 2012)* Innovatie-uitgaven (mln. euro, 2010)** Investeringen (mln. euro, 2010)** n.b. n.b. Starters (2011)** n.b. n.b. Bron: *Prognose Panteia/EIM, **CBS, juni Terwijl de ontwikkeling van de toegevoegde waarde van de sector weinig schommelingen laat zien, kent de ontwikkeling van de uitvoer een grotere mate van variatie. Was de ontwikkeling in 2010 nog positief, in 2011 ontwikkelde de uitvoer zich negatief. Pas in 2013 pakt de sector de weg naar boven weer op. De negatieve ontwikkeling van de werkgelegenheid die veel sectoren kenden in 2010 ging aan de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen voorbij, maar vanaf 2011 maakt de sector wat dit betreft een inhaalslag met een relatief groot werkgelegenheidsverlies. Het minder positieve macro-economische perspectief voor de sector tuinbouw en uitgangsmaterialen wordt niet gedeeld door de verwachting van de bedrijven wat betreft de omzet en het bedrijfsresultaat. Voor beide geldt dat het saldo van po- 1 Hierbij volgen we een sectorale benadering tuinbouw en uitgangsmaterialen. Dit houdt in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de branches binnen de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Zie voor nadere economische kerncijfers van de topsector tuinbouw en uitgangsmaterialen volgens de functionele benadering de CBSpublicatie Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset, september 2012 en de publicatie Het Nederlandse agrocomplex 2012, LEI Wageningen UR, december