Vergelijking tussen decentrale klimaatinstallatie systemen

Transcriptie

1 Vergelijking tussen decentrale klimaatinstallatie systemen Onderzoeksrapport Climate design research lab Building Technology Faculteit Bouwkunde TU DELFT Bert van Diepen Hoofdbegeleider: Dr. Ir. Arjan van Timmeren 2 e begeleider: Ir. Bas Hasselaar Lab coördinator: Dr. Ir. Regina Bokel 1

2 Samenvatting Klimaatinstallaties regelen het binnenklimaat van gebruiksruimtes. Gebruiksruimtes moeten een aangename temperatuur en voldoende ventilatie hebben. Er zijn twee type systemen namelijk decentraal en centraal en wanneer ze beiden gebruikt worden, dan heet dit een hybride concept. Centrale installaties worden meestal bovenop het gebouw geplaatst, van waar uit ventilatieleidingen door het gehele gebouw lopen, zodat deze alle ruimtes kan ventileren en klimatiseren. Decentrale installaties worden lokaal in de ruimte toegepast en zijn meestal geïntegreerd in de gevel. Decentrale klimaatinstallaties systemen bieden grote voordelen ten op zichtte van de centrale systemen, vooral op het gebied van gebruik en bedieningsgemak scoren decentrale systemen beter. Het binnenklimaat is per ruimte en per gebruiker te regelen. Ruimtes zijn flexibeler voor functie verandering, doordat de verwarm, ventilatie en koelcapaciteit in te stellen zijn en daarbij kan er gemakkelijker extra installaties geplaatst worden om de capaciteit te vergroten. De flexibiliteit hangt wel af van de geveldoorvoer. Ook kunnen decentrale installaties aanzienlijk in de bouwkosten van het gebouw besparen. Het grootste nadeel is dat decentrale installaties een niet al te grote worp hebben en dat ze in contact moeten staan met de buitenlucht. Ruimtes middenin het gebouw kunnen niet direct geventileerd worden. Het gebruik van dunne ventilatieleidingen die direct naar de buitengevel lopen, zou dit kunnen oplossen. Decentrale systemen bieden niet alleen in de nieuwbouw grote kansen. Ze zijn ook interessant voor renovatieprojecten doordat de systemen eenvoudig geplaatst kunnen worden zonder dat er extra leidingen geplaatst hoeven worden. Dit hangt echter af van het type systeem en van het renovatieproject. Bij renovatie van huizen wordt de schil beter geïsoleerd en worden kieren beter gedicht. Hierdoor is het gebouw luchtdichter en gaat er minder warmte verloren. Dan zal er ook minder vers lucht de ruimte infiltreren. Het gevolg is dat er meer verse lucht geventileerd moet worden. Veel gebruikers laten de ramen in de winter dicht en zetten de roosters dicht, omdat ze het vinden tochten. Hierdoor wordt er onvoldoende geventileerd, waardoor gezondheidsklachten kunnen optreden. Decentrale systemen spelen hierop in doordat ze tochtvrij en vraaggestuurd ventileren. In Nederland wordt nu de centrale installaties veel toegepast, mede doordat de mogelijkheden van decentrale installaties niet bekend zijn en deze nog volop in ontwikkeling zijn. Er zijn verschillende type decentrale klimaatinstallatie systemen met verschillende manieren van koelen en verwarmen en ventileren. Een aantal systemen ventileren volgens een hybride concept en andere volledig decentraal. Er zijn systemen die afhankelijk zijn van een centrale verwarming en/of koelsysteem. Sommigen zijn onafhankelijk van andere installaties en zijn overal in het gebouw decentraal toe te passen. De systemen zijn in dit onderzoek toegepast op en case studie, waarna ze met elkaar vergeleken zijn. Uit het onderzoek komt naar voren hoe belangrijk de toepassing van warmteterugwinning(wtw) bij het ventileren is. Dit bespaart niet alleen energie, maar het bespaard ook in de benodigde verwarmcapaciteit, omdat er minder warmte verloren gaat. Ook het gebruik van nachtventilatie is energiezuinig. Door de gehele nacht door te ventileren, wordt de warmte uit de ruimte en vooral constructie onttrokken. De constructie kan gedurende de dag de warmte uit de ruimte ontrekken, zodat de constructie opwarmt en deze vervolgens in de nacht weer kan afkoelen. De belangrijkste factor waarop een keuze tussen decentrale systemen gebaseerd kan worden is de capaciteit op het gebied van ventilatie, verwarming en koeling met daarbij de percentage WTW. Uit het onderzoek blijkt dat de bestaande decentrale systemen een te kleine ventilatiecapaciteit hebben om grote kantoorruimtes en vergaderruimtes, welke hogere ventilatie-eisen hebben, te ventileren. Daarbij zou de percentage van de WTW en het koelvermogen verhoogd kunnen worden. De Smartbox is een systeem die hier op een energie zuinige manier mee om gaat, echter is deze nog niet in productie en is er alleen nog een prototype van gemaakt, maar het bied wel perspectief voor de toekomst. 2

3 Voorwoord Zal de decentrale klimaatinstallatie de markt van de centrale klimaatinstallatie overnemen? Dit onderzoeksrapport geeft de onderlinge verschillen en de architectonische consequentie die erbij komt kijken weer. Daarbij worden er tien decentrale systemen besproken, welke met elkaar worden vergeleken. Dit onderzoek laat de mogelijkheden van decentrale systemen inzichtelijk maken voor architecten, opdrachtgevers, ontwikkelaars en de consumenten. Zodat zij geprikkeld worden om decentrale systemen te gaan gebruiken. Het onderzoek is uitgevoerd ter afsluiting van de studie Climate Design wat een onderdeel is van Building Technology aan de faculteit van Bouwkunde aan de Technische Universiteit Delft. Mijn dank gaat uit naar Dr. Ir. Ajan van Timmeren en Ir. Bas Hasselaar, van de faculteit Bouwkunde van de Universiteit Delft, voor de begeleiding tijdens het onderzoek. Mijn speciale dank gaat ook uit naar mijn studiegenoten, waarmee ik tijdens het proces van het onderzoek veel contact mee heb gehad en die gediend hebben ter inspiratie. Ook wil ik mijn naaste familie en vrienden bedanken die me tijdens het proces gesteund hebben. Hiernaast wil ik uiteraard alle geïnterviewde bedrijven bedanken, die mij veel leerzame informatie hebben verschaft over dit zeer interessante onderwerp. Zonder de informatie van deze personen zou dit onderzoek zeer beperkt zijn geweest. Bert van Diepen 29 juni

4 Inhoudsopgave Samenvatting... 2 Voorwoord Inleiding Probleem analyse Hoofdvraag: Subvragen: Achtergrond vragen: Doelstelling Literatuurstudie Inleiding Binnenklimaat Inleiding Thermisch comfort Olfactief comfort Visueel comfort De consequenties van architectonische keuzes op het binnenklimaat Klimaatinstallaties Inleiding Klimaatinstallatie concepten Ventilatie Inleiding Natuurlijke luchtverversing Mechanische ventilatie Warmteterugwinning uit ventilatielucht Inleiding Regeneratief warmtewiel Platen- of buizenwarmtewisselaar, in kruis- of tegenstroom Heatpipe Twin coil Recirculatie Eindapparaten verwarming Radiatoren Convectoren en ribbenbuizen Vloerverwarming en betonkernactivering Wandverwarming Plafondverwarming Luchtverwarming Eindapparaten koeling Natuurlijke koeling Mechanische koeling Koelplafond / klimaatplafond Koelconvectoren Nachtkoeling Kantoren Inleiding Kantoorautomatisering Ontwikkeling van het kantoorlandschap Conclusie Specifieke kenmerken van type kantoren uit de jaren tachtig Inleiding Plattegrond Doorsnede Trappen, liften, schachten en sanitaire voorzieningen Constructie Gevels Binnenafbouw Installaties De factoren die de keuze zouden kunnen bepalen Capaciteit Bediening Kosten

5 3.1.4 Omvang van de renovatie Architectonische factor Onderzoek naar de 10 onderzochte decentrale systemen Inleiding Decentraal of hybride ventilatiesysteem Conclusie: De 10 systemen Climasmart Heycop Systemen BV Ademend Raam Brink Climate systems BV Oxygen Jaga NV ClimaRad ClimaRad BV FSL-B-ZAB - Trox Technik BV FSL-U-ZAB Trox Technik BV PCM module EMCO BV/ Trox Technik BV Schûco IFV systeem - Schûco BV PCMeco EMCO BV / CAS Bas Hasselaar Smartbox ECN/TNO/Cepezed Overzicht met voor en nadelen van de systemen Hoe gaan de klimaatinstallatie systemen om bij renovatie Algemene aandachtspunten Climasmart Jaga Oxygen Brink Ademend Raam ClimaRad Trox FSL-B-ZAB Trox FSL-U-ZAB PCM- module Schûco IFV Smartbox PCMeco/CAS Functie geschiktheidbepaling Inleiding Ventilatie Berekening op benodigde koel en verwarmvermogen Koellast berekening Warmtebehoefte berekening Warmteterugwinning Grootte van de ruimte Uitkomsten Bepaling op geschiktheid per functie De overige systemen worden toespitst op de case studie: Case Studie: Transformatie van het RDM kantoorgebouw Inleiding Het RDM kantoorgebouw Functie verandering Belangrijkste bouwkundige veranderingen bij de transformatie Constructie De gevel Verdiepingen en de ruimtes : -1 verdieping : Beganegrond : 1 e verdieping : 2 e verdieping : 3 e verdieping : 4 e verdieping : 5 e verdieping : 6 e verdieping De decentrale klimaatsystemen toepassen op het RDM gebouw Inleiding Kantoorruimte Beganegrond Kantoorruimte 2 e verdieping Woonruimte type Woonruimte type Energieberekening met CAPSOL Details van de types geveldoorvoeren Flexibiliteit

6 6 Conclusie Inleiding Centraal, decentraal of hybride Factoren en consequenties van centrale installaties Factoren van decentrale installaties Factoren van hybride concept Keuze voor het RDM gebouw; decentrale installaties ClimaRad voor de woonruimtes Trox Schoolair voor kantoorruimtes Geveldoorvoer Optimalisatie van de decentrale klimaatinstallatie Aanbevelingen voor verder onderzoek Referenties Bijlagen

7 1 Inleiding Het is van belang dat een werkruimte een goed binnenklimaat heeft. Een goed binnenklimaat betekent dat een ruimte behaaglijk is. Waarbij een ruimte voldoende temperatuur, ventilatie, (dag)licht, heeft. De benodigde temperatuur, ventilatie en (dag)licht verschilt per type ruimte en functie. We spreken van een klimaatinstallatie als deze het binnenklimaat of een deel hiervan kan regelen. Klimaatinstallaties zijn over het algemeen centrale installaties die leidingnetwerken door het gehele gebouw hebben lopen, welke voor een aangename temperatuur en voor voldoende ventilatie zorgt. Vaak is de temperatuur bij gebruik van centrale installaties niet per ruimte individueel te regelen. Dit geeft veel klachten bij de gebruiker dat leidt tot minder productiviteit. Uit het oogpunt van betere regelbare installaties zijn de decentrale systemen ontworpen. Deze systemen worden lokaal in de ruimte geplaatst en die kunnen het binnenklimaat per ruimte regelen. Waardoor de gebruiker ter plaatse de installatie kan besturen en zodoende meer invloed heeft op het binnenklimaat. Een bijkomend voordeel is, dat ruimtes die niet gebruikt worden niet geklimatiseerd hoeven te worden. De installatie kan op nachtstand gezet worden, wat weer energie bespaard. Een ander groot voordeel van gebruik van decentrale systemen is dat de installatieruimte boven het verlaagd plafond verkleind kan worden. Hierdoor kan er een lagere verdiepingshoogte gerealiseerd worden en kan er aanzienlijk aan bouwkosten bespaard worden. 1.1 Probleem analyse In de bouw wordt op dit moment voornamelijk de centraal geregelde systemen toegepast. Het blijkt dat er in de bouwwereld de mogelijkheden van de klimaatinstallaties niet altijd duidelijk zijn en de verschillen tussen centrale en decentrale klimaatinstallaties, met hun typerende eigenschappen, niet bekend zijn. Daarbij zijn de decentrale systemen nog vol in ontwikkeling. Een overzicht met de beschikbare decentrale systemen is er niet. Vergelijkingen aan de hand van een (bestaand) gebouw zijn er nog niet. Een vergelijking tussen twee verschillende gebouwen met elk een ander klimaatinstallatie is appels met peren vergelijken. Een vergelijking zal moeten plaats vinden tussen meerdere decentrale klimaatinstallaties op één gebouw. Op dit moment staat landelijk 12% van de kantoren leeg en in Amsterdam is de leegstand zelfs 15% terwijl de vraag naar woonruimte groot is. De kans dat een pand wordt verhuurd neemt sterk af naarmate de leegstand langer duurt. Er is een groei van panden met leegstand die voor 1981 gebouwd zijn. De ingebruikname van panden uit de periode tussen 1991 en 2000 blijft achter op de rest95[25]. Gebouwen van voor 2000 bezitten minder voorzieningen voor de media en ICT en met de verouderde klimaatinstallaties kunnen deze minder inspelen op de wensen van de gebruiker. Met een renovatie zal het kantoorgebouw aantrekkelijker zijn voor huurders en kan het gebouw van functie veranderen. Als case studie wordt het renovatieproject van het RDM kantoorgebouw gebouw gebruikt om hier centrale en decentrale systemen op te toetsen en te vergelijken. 7

8 1.2 Hoofdvraag: Wat zijn de factoren, met de bijbehorende eigenschappen, die de keuze tussen een centraal, decentraal of hybride systeem bepalen, bij renovatie/transformatie van het RDM kantoorgebouw? 1.3 Subvragen: - Aan welke eisen op het gebied van het binnenklimaat moet een gebruiksfunctie voldoen? - Wat zijn de eigenschappen van de decentrale klimaatinstallaties? - Wat zijn de algemene verschillen tussen centrale, decentrale en hybride systemen? - Wat zijn de voor en nadelen van de decentrale systemen, indien deze worden toegepast bij renovatie van een gebouw? - Wat zijn de voor en nadelen van centrale en hybride systemen, indien deze worden toegepast bij renovatie van een kantoorgebouw? - Wat zijn de voor en nadelen van decentrale systemen, indien deze worden toegepast bij renovatie/transformatie van het RDM kantoorgebouw? - Vanuit welke afwegingen kunnen indicatoren steunend zijn bij het maken van een - Wat is op jaarbasis de energievraag voor het klimatiseren van het gerenoveerde/getransformeerde RDM gebouw. - Voor de oude situatie, nieuwe situatie en de nieuwe situatie met het decentraal systeem. 1.4 Achtergrond vragen: - Wat zijn de meest voorkomende types kantoorgebouwen? - Wat zijn specifieke kenmerken van het type kantoor uit de jaren tachtig? - Wat kan renovatie van kantoorgebouwen betekenen voor de kantorenmarkt? - Wat kan transformatie van kantoorgebouwen betekenen voor de kantoren en huizenmarkt? 1.5 Doelstelling In dit onderzoek worden de verschillen tussen decentrale en centrale klimaatinstallaties beschreven. Ook wordt de architectonische consequentie bij toepassing inzichtelijk gemaakt. Daarbij wordt er gekeken welke type decentrale klimaatinstallatie systemen er op dit moment op de markt zijn en welke bijna op de markt verschijnen. De systemen worden vervolgens met elkaar vergeleken en getest of ze geschikt zijn voor kantoor en/of woonfuncties. De betere systemen worden vervolgens ingepast op een case studie. Waarna de systemen worden vergeleken en op basis van een aantal factoren wordt de beste keus voor de case studie bepaald. 8

9 2 Literatuurstudie 2.1 Inleiding Om meer te weten over het onderwerp is er een literatuurstudie gedaan naar klimaatinstallaties. Er zijn vele verschillende type klimaatinstallaties en het is belangrijk wat deze voor functie hebben en hoe ze die functie uitvoeren. Klimaatinstallaties regelen het binnenklimaat, zodoende is het handig om meer over de theorie van het binnenklimaat te weten. Een belangrijk functie van de installaties is de luchtverversing (ventilatie). In de literatuurstudie hier naar wordt er meer duidelijk naar de mogelijkheden. Andere functies als koelen en verwarmen worden ook in de literatuurstudie besproken. Om decentrale installaties te kunnen vergelijken, moeten deze worden toegepast aan de hand van een zelfde kantoorruimte, aangezien klimaatinstallaties voornamelijk bij kantoren worden toegepast. De literatuurstudie naar kantoren laat zien hoe kantoren worden gebruikt en wat het meest voorkomende type ruimtes zijn. De literatuurstudie naar de kantorenmarkt laat zien dat renovatie van kantoren het percentage leegstand kan beperken en dat men met een functieverandering kan inspelen op het woningtekort in de grote steden. Doordat bij het toepassen van decentrale klimaatinstallaties er relatief weinig bouwkundige ingrijpende acties nodig zijn, zou deze interessant kunnen zijn bij renovatie. 2.2 Binnenklimaat Inleiding Het is belangrijk dat het binnenklimaat te allen tijde voldoende is. Dit is vooral voor kantoren belangrijk. Een goed binnenklimaat verbetert het productieniveau van de werknemers. Mensen klagen minder en er is kleiner ziekteverzuim. Het binnenklimaat moet voldoen aan; Thermisch comfort - Het klimaat is voor mensen thermisch comfortabel als ze geen behoefte hebben aan een hogere of lagere temperatuur. Olfactief comfort (luchtreinigheid) - Het klimaat is voor mensen olfactief comfortabel als de lucht niet verontreinigd is en geen ritaties opwekt bij de gebruiker. Visueel comfort - Het klimaat is voor mensen visueel comfortabel, indien de verlichtingsterkte sterk genoeg is om een taak uit te voeren. Auditief comfort -Het klimaat is voor mensen auditief comfortabel, indien er geen sprake is van een geluidsoverlast Thermisch comfort Inleiding Thermisch comfort wordt gedefinieerd als Die toestand waarin de mens tevreden is over zijn thermische omgeving en geen behoefte heeft aan een warmere of koudere omgeving [1]. Deze toestand verschilt van persoon tot persoon. In een ruimte met een goed thermisch comfort zullen er altijd mensen zijn die het te koud en/of te warm hebben. Ieder mens heeft een warmteproductie, welke bij ieder mens andere waardes heeft, deze waardes worden sterk beïnvloed door de activiteit van een persoon. Een ruimte waar de mens veel in beweging is, dus een hoge warmteproductie heeft, mag dan koeler zijn dan een ruimte waarbij de mens stil zit of ligt en een lage warmteproductie heeft Bouwbesluit In het bouwbesluit staan geen directe eisen ten aanzien van het thermisch comfort, zoals maximaal toelaatbare temperaturen of zonwerende voorzieningen. Wel worden er eisen gesteld die indirect de temperatuur in gebouwen bepalen. Zoals de eisen ten aanzien van de luchtdichtheid en thermische isolatie en de verplichte hoeveelheid ventilatie 9

10 Arbo-wet De wetswijziging van I januari 2007 heeft ertoe geleid dat de Arbo-wet geen eisen meer stelt aan de "behaaglijkheid" van het binnenklimaat. De wet beperkt zich tot de eis dat de temperatuur niet schadelijk mag zijn voor de gezondheid. Volgens FNV Bondgenoten hoort het overigens net zo goed tot de norm van "goed werkgeverschap" om bij temperaturen die niet direct schadelijk voor de gezondheid zijn, de nodige maatregelen te treffen om de werkomstandigheden draaglijk te houden. Eisen die vast staan in de Arbo-wet voor een werkplek: - Het temperatuursverschil tussen 10 cm en 110 cm boven de grond mag niet meer zijn dan 3 graden. - De luchtsnelheid moet kleiner zijn dan 0,25mlsec. - De vochtigheidsgraad moet liggen tussen de 30 en70%. - De lucht- en straling temperatuur in de zomer moet liggen tussen de 23 en 26 graden en in de winter tussen de 20 en 23 graden. Wanneer het gaat over binnenklimaat heeft men te maken met veel verschillende onderzoeken, eisen en normen, zoals NEN-EN-lSO Deze stellen comforteisen op een hoger niveau, afgeleid van verschillende onderzoeken en zijn in de praktijk goed bruikbaar Het PMV Model van Fanger De grondlegger van behaaglijkheidstudies is P. Ole Fanger. Hij gaat uit van een balans tussen de in het lichaam opgewekte energie en de afgevoerde energie. De mate waarin van de evenwichtssituatie wordt afgeweken (het verschil tussen de interne warmteproductie en de warmteverliezen van het lichaam) is een maat voor de thermische behaaglijkheid. Het model van Fanger stelt de energiebalans van een mens in stationaire situatie. Comfort is als deze balans niet teveel wordt verstoord. Hij introduceerde de PMV, Predicted Mean Vote: voorspelde waardering van binnenklimaat. Binnenklimaat wordt gewaardeerd op een schaal van -5 tot +5 (zeer koud tot zeer warm) waarbij behaaglijkheid tussen -2 en +2 gebied is. De PMV is opgebouwd uit verschillende elementen welke het comfort van de mens beïnvloeden. Fanger maakte een formule voor de PMV: Met daarin: M = metabolisme [W/m2]of [met] (activiteitenniveau van de mens) W = verrichte uitwendige arbeid [W/m2] ta = de luchttemperatuur ['C] = gemiddelde stralingstemperatuur ["C] pa = partiële waterdampdruk van de lucht [Pa] tcl = oppervlaktetemperatuur van de kleding ["C] fcl = verhouding tussen geklede oppervlakte en de oppervlakte van het ongeklede lichaam [-] hc = warmte-overdrachtscoefficient voor convectie [W/(m2 K)] Metabolisme Het metabolisme is bij ieder persoon anders, aangezien het lichaamsoppervlakte en het mechanisch rendement bij ieder persoon verschilt. Mannen hebben gemiddeld een lichaamsoppervlakte van 1,80 m² en vrouwen van 1,60 m². Figuur 2-2-1: Metabolisme per activiteit Kledingweerstand Itotaal = lclo,i + loi/ fkl Itotaal= de totale warmteweerstand, tussen huid en omgeving, gemiddeld over het lichaam, betrokken op de oppervlakte van het ongeklede lichaam, uitgedrukt in clo lcio,i = de feitelijke warmteweerstand van de kledinglaag, gemiddeld over het lichaam, uitgedrukt in clo lo = de warmteovergangsweerstand (convectie en straling) tussen het ongeklede lichaam en de omgevingslucht en omwandingen, uitgedrukt in clo Figuur 2.2-1: waardes van de kledingweerstand 10

11 fkl = de kleding factor; verhouding tussen de oppervlakte van het geklede en het ongeklede lichaam. Mannen hebben gemiddeld 0,5 clo in de zomer en 0,9 clo in de winter. Vrouwen hebben gemiddeld 0,3 clo in de zomer en 0,8 clo in de winter Stralingstemperatuur Ts De stralingstemperatuur kan worden benaderd door de temperatuur van alle omringende wanden gewogen te middelen. ln een ruimte waarin de wandtemperaturen niet zoveel verschillen, of voor personen midden in een ruimte, kan men ook wel volstaan met het eenvoudig naar oppervlakte middelen van de wandtemperaturen. De fout die men dan maakt zal hooguit enkele tienden van een graad bedragen. Als een persoon zich dicht bij een vlak met een duidelijk afwijkende temperatuur bevindt (koud glasvlak, warme radiator), wordt de fout vanzelfsprekend groter. Deze kan oplopen tot 0,5 à 1,0 oc bij afstanden kleiner dan ca.1,5 meter. In het algemeen treden er geen problemen op als tegenover elkaar liggende vlakken in een vertrek niet meer dan ca. 10 C verschillen in gemiddelde oppervlaktetemperatuur. Globaal kan worden aangehouden dat, als het verschil tussen de gemiddelde stralingstemperatuur en de oppervlaktetemperatuur van het glas niet meer is dan ca. 8 C, er geen probleem is. Bij grotere verschillen zal men enige afstand tot het glas moeten bewaren. Bij een verschil van 15 C is die 0,7 á1,0 m en bij 20 C 1,0 á 1,5m PMV Gevoeligheid van de PMV voor de verschillende parameters. Lucht en stralingstemperatuur, het metabolisme en de kledingweerstand beïnvloeden het meeste het behaaglijkheidgevoel. Luchtsnelheid en de luchtvochtigheid hebben minder invloed op het behaaglijkheidgevoel. Uit proeven met in totaal 1300 personen heeft Fanger afgeleid welk percentage van de mensen ontevreden is met het klimaat. Ontevredenen definieert hij als Figuur 2.2-2: Metabolisme bij bepaalde activiteiten diegenen die -2 en -3, respectievelijk +2 en +3 stemmen. Bij een thermisch neutrale toestand (PMV=O) is 95% van de mensen niet ontevreden. De PPD (Predicted Percentages of Dissatisfied in %) bedraagt dan 5. Een "goed" thermisch binnenklimaat bevindt zich tussen de grenzen van een PMV = -0,5 en 0,5. Doordat mensen zich verschillend kleden en doordat men een jasje (of trui) kan aantrekken of uittrekken, kan men zelf echter wat bijsturen. Vandaar dat er nog niets aan de hand is als de PMV naar -0,5 of +0,5 gaat, zeker als men de gebruikers ook nog mogelijkheden geeft voor individuele beïnvloeding van het binnenklimaat TO-uren (naar aanleiding van "Thermisch comfort van Fanger) Figuur 2.2-3: Percentage dat met de PMV instemt Ervan uitgaande dat gebouwgebruikers zich anders kunnen kleden en zelf de ventilatie kunnen regelen. Heeft de Rijksgebouwendienst vast gesteld dat de TO-uren (Thermische Overschrijdingsuren) zijn geoorloofd. Gedurende de zomermaanden mag het binnenklimaat gedurende (maximaal) 10% van de arbeidstijd worden overschreden. 25 C mag maximaal 100 uur per jaar worden overschreden 28 C mag maximaal uur per jaar worden overschreden Het genoemde 100 uur is 10% van de arbeidstijd gedurende de zomermaanden. Wat betekent dat de 25,5 C (is eerder afgerond) overeenkomt met de PMV van 0. De 28 C komt overeen met een PMV van 1. Figuur 2.2-4: Aantal toegestane overschrijdingsuren 11

12 Bij een gebouw met een geringe thermische massa is de gemiddelde temperatuur in een vertrek gedurende de overschrijdingsuren hoger dan in een zwaar gebouw. Er wordt ook onderscheid gemaakt of een gebouw mechanische koeling heeft. Wat de mate van overschrijden beperkt, waardoor er meer uren toelaatbaar zijn Weeguren Hier is de PPD van Fanger als maatstaf genomen. Voor de periode gedurende welke de overschrijdingen van PMV = +0,5 (PPD = 10%) plaatsvindt, wordt een weging rechtevenredig met de toename van de PPD toegepast, ofwel 1 uur met 20% ontevreden wordt twee keer zo zwaar meegeteld als een uur met 10% ontevreden. Hoe warmer de ruimte hoe minder uur dit toelaatbaar is. Na onderzoek is vastgesteld dat een goed binnenklimaat 150 gewogen overschrijdingsuren (GTO) mag bevatten. Waarden voor het jaarlijks aantal uren dat de vaste temperatuur van 25 C wordt overschreden. De GTO-criterium is vooral voor de lichtere gebouwen strenger Adaptieve modellen Adaptatie, of de mogelijkheid van gebruikers om zicht aan te passen aan de omgeving, speelt geen rol bij de modellen van Fanger. De Dear en Brager hebben hier meer onderzoek naar gedaan op basis van veldonderzoeken. Zij maken onderscheid in 3 vormen van adaptatie; - Gedragsmatige adaptatie (bijvoorbeeld het aanpassen van kleren, openen van ramen), - Fysiologische adaptatie (gewenning aan hogere temperaturen) - Psychologische adaptatie (thermische waarneming wordt beïnvloed door iemands ervaringen en verwachtingen, een warmer buitenklimaat laat een warmer binnenklimaat verwachten en dus accepteren). In de praktijk blijkt dus dat vooral de mogelijkheid tot zelf aanpassen van de omgeving (het openen van ramen) en het buitenklimaat een grote rol spelen in de beoordeling van het - binnenklimaat. Adaptieve Temperatuur Grenswaarde (ATG) Voortkomend uit de Predicted Mean Vote (PMV) methode van Fanger, de Gewogen Temperatuur Overschrijding ((G)TO) methode en de onderzoeken van Brager en De Dear is een nieuwe richtlijn opgesteld, de ATG. (ISSO, 2004) Hierbij wordt gewerkt met drie klassen: - Klasse A (90% van de gebruikers tevreden) past bij gebouwen met een relatief gevoelige groep gebouwgebruikers of bij gebouwen waarin extra hoge eisen aan comfort worden gesteld (bijvoorbeeld een hoofdkantoor op een A- locatie). - Klasse B (80% van de gebruikers tevreden) is in wezen de kwaliteit die ook werd nagestreefd met de oude methoden. Zowel de TO- als de GTO-criteria zijn gebaseerd op het uitgangspunt om tenminste 90% van de tijd 90% van de mensen tevreden te stellen. Globaal leidt dat tot een acceptatie van 80% gedurende 100% van de tijd - Klasse C (65% van de gebruikers tevreden) past bijvoorbeeld bij bestaande gebouwen (metingen in oudere gebouwen naar aanleiding van klachten) of bij tijdelijke (nood) gebouwen. Worden de grenswaarden van klasse C op enig moment overschreden, dan is sprake van een onvoldoende binnenklimaat. 12

13 De ATG maakt onderscheid tussen gebouw/klimaattype alpha en beta. Waarbij gebouw type alpha een gebouw is met hoge mate van gebruikersinvloed en beta een gebouw waar dit veel minder mogelijk is. Volgens het schema in figuur wordt bepaald tot welk type een gebouw behoord. Duidelijk is te zien dat er in de warme zomermaanden bij een type Alpha gebouw, warmere temperaturen toelaatbaar zijn Conclusie Het PMV-model van Fanger is, sinds de introductie in 1970, algemeen in gebruik geraakt om het thermisch binnenklimaat in gebouwen te ontwerpen, te beoordelen en te regelen. Uit een groot aantal recente onderzoeken blijkt echter dat het percentage mensen dat een thermische omgeving als niet comfortabel ervaart, groter is dan het PMV-model voorspeld en ook dat de comforttemperatuur bij andere waarden wordt gevonden. Het PMV-model doet geen correcte voorspellingen in gebouwen met binnenklimaatcondities die meelopen met de buitentemperatuur. In variabele thermische omstandigheden accepteren mensen een ruimer temperatuurgebied door hun gedragsmatige en psychologische adaptatie. Dit vindt plaats via het aanpassen van kleding en activiteitenniveau en het veranderen van de hoeveelheid ventilatielucht. Een optimale comfortbeleving is er wanneer de gebouwgebruiker de ruimte zelf kan beïnvloeden op het gebied van temperatuur, ventilatie, activiteit en kleding. De gebruiker klaagt dan ook minder snel over een te hoge of lage 13

14 temperatuur. Ten gevolge van adaptatie. Waardoor de verwarming minder snel aan hoeft. Een adaptief comfortmodel kan dus energie besparen. De comforttemperatuur in gebouwen met te openen ramen loopt sterk mee met een oplopende buitentemperatuur. Temperatuur en thermische behaaglijkheid beïnvloeden de productiviteit. Bij een temperatuur die buiten het 80% acceptatiegebied ligt, is een productiviteitsafname van 30% gemeten. Wanneer gebruikers hun omgeving kunnen beïnvloeden is er een verhoging van de productiviteit tot 15%. 14

15 2.2.3 Olfactief comfort Inleiding Het comfort dat samenhangt met de luchtreinheid wordt wel "olfactief" comfort genoemd Hiervan is minder bekend dan van thermisch comfort. Vele stoffen kunnen de lucht verontreinigen en tot onaangename geursensaties leiden. Bovendien kunnen ze hinder, zoals slijmvliesirritatie, veroorzaken. Slechts van een beperkt aantal stoffen is bekend welk verband bestaat tussen de concentratie van die stoffen in de lucht en de mate van geurhinder. Complicerend is dat geurwaarneming door thermische factoren en adaptatie wordt beïnvloed Luchtreinheid Voor het beoordelen van de luchtreinheid wordt vaak de gehalte van kooldioxide gemeten. Verblijfruimten met een concentratie van meer dan 1000 ppm (0,1%) CO2 worden doorgaans bedompt of onfris gevonden. De grenswaarde voor ligt op een concentratie 800 ppm (0,08%) ter voorkoming van klachten. Bij CO2 als indicator worden alleen mensen als verontreinigingbron in aanmerking genomen. Andere bronnen, zoals bouw- en inrichtingsmaterialen en vervuilde installaties, leveren vaak grotere bijdragen aan de binnenluchtverontreiniging. De schadelijke stoffen zijn; - CO2 (kooldioxide) <800 ppm - CO (koolmonoxide) - Fijnstof - Formaldehyde (methanol) - Radon (edelgas) Omdat de CO2-productie van mensen bekend is en afhankelijk is van de activiteit is met dit gegeven de verse luchthoeveelheid per persoon vast te stellen. Vaak worden luchtreinheidseisen aangegeven in de per persoon toe te voeren hoeveelheid verse lucht. Omdat het aantal personen niet altijd bekend is en ook andere bronnen de lucht kunnen verontreinigen, wordt luchtverversing ook wel als ventilatievoud aangegeven (m³/h verse lucht per m³ ruimte) afhankelijk van de functie van ruimte Ventilatie eisen Woonruimtes en kantoorruimtes hebben andere eisen op het gebied van ventilatie Betreft woningen en woongebouwen Woonkamer 3,6 m³/m² h min. 75m³/h (toevoer) Overige kamers 3,6 m³/m² h min. 25m³/h (toevoer) Eenkamer-woning 4,7 m³/m² h min. 75m³/h (toevoer) Keuken 75 m³/h (Afvoer) Open keuken 150 m³/h (afvoer) Bad en wasruimte 50 m³/h (afvoer) Toilet 25 m³/h (afvoer) Bij luchtverversing is er sprake van een verse luchttoevoer en gebruikte luchtafvoer. Gebruiksruimte moeten hebben luchtverversing nodig, waarbij het mogelijk is om de afvoer via andere ruimtes af te voeren. In verband met de vochtigheid van de keuken, bad en toiletruimtes moet er hier altijd afgevoerd worden. De aanvoer hoeft hier niet in deze ruimte plaats te vinden Betreft Kantoren Kantoren 5m³/m² h of 50m³/h p.p. Kantoortuinen 10m³/m² h of 100m³/h p.p. Vergaderruimten 20m³/m² h of 50m³/h p.p. Toiletten 35 m³/h 15

16 2.2.4 Visueel comfort Inleiding Het klimaat is voor mensen visueel comfortabel, indien de verlichtingsterkte sterk genoeg is om een taak uit te voeren Verlichtingssterkte De eenheid van de verlichtingssterkte is lux, deze is ooit gebaseerd op basis van visuele helderheidvergelijkingen. Er werd een standaard kaars, van een bepaalde grootte en samenstelling, als, lichtbron gebruikt. Deze lichtbron werd gezien als een puntbron met een lichtsterkte van 1 candela en deze verlichtte op 1 meter afstand een vlak met een verlichtingssterkte van 1 lux Daglichtfactor In een ruimte met daglicht wordt als eis gesteld dat een bepaalde periode van de dag een minimale verlichtingssterkte gehaald moet worden. De daglichtfactor bepaalt de verlichtingssterkte die door het daglicht wordt veroorzaakt. Het is een verhouding tussen de verlichtingssterkte binnen en buiten in het vrije veld. Als buiten 6000 lx wordt gemeten in het vrije veld en binnen 300 lx dan is de daglichtfactor: Als de verlichtingssterkte buiten stijgt dan blijft de daglichtfactor hetzelfde en dan zal er dus binnen een andere waarde gemeten worden. Bijvoorbeeld als de verlichtingsterkte buiten stijgt tot dan zal de gemeten waarde binnen 500 worden (5% van 10000). Enige zaken worden hier niet in de berekening betrokken, maar die wel belangrijk zijn voor de hoeveelheid daglicht dat binnenkomt. Bomen, uitstekende delen, afmeting van het kozijn, andere gebouwen en de transparantie van het glas zijn voorbeelden van zaken die niet worden meegenomen is het berekenen van de daglichtfactor. Daarom wordt er dus ook vaak met de hemelfactor gerekend. In de tabel is aangegeven hoeveel lux er minimaal nodig is om bepaalde handelingen goed te kunnen verrichten. Helderheidverschillen Te grote helderheidverschillen kunnen leiden tot problemenbij Tabel 2-1: aanbevolen verlichtingssterkte per werkzaamheid het verrichten van werkzaamheden. Te kleine verschillen zorgt voor een eentonige en saaie omgeving, te grote helderheidverschillen zorgt voor een onrustige indruk. Een verhouding tussen 3:1 en 10:1 zorgt voor een goed contrast. 16

17 2.2.5 De consequenties van architectonische keuzes op het binnenklimaat Inleiding De verschillende bouwstijlen die in de bouwwereld toegepast worden hebben niet alleen consequenties op het uiterlijk, maar ook op de toe te passen klimaatinstallaties. De ruimtes moeten te allen tijde kunnen voldoen aan de eisen van het binnenklimaat. De grootte van de ruimte en het gebruikte materiaal voor de gevel hebben een groot invloed op het binnenklimaat en dus ook op de installaties die het binnenklimaat regelen Grootte van ruimte Het oppervlak van de gebruiksruimte is bepalend voor het type functie dat er gebruik van kan maken. Elke functie heeft andere eisen op het gebied van ventilatie. Hoe groter het oppervlak hoe groter de verwarm, koel en ventilatiebehoefte, dus ook hoe groter de klimaatinstallatie moet zijn. Daarbij is de hoogte van de ruimte van belang. Hoe hoger de ruimte, hoe groter het volume dat verwarmd moet worden. De warme lucht stijgt bovendien omhoog, waardoor de temperatuur op werkhoogte minder warm is en dus er relatief meer verwarmde lucht nodig is De gevel Een architect kan vele verschillende type gevels toepassen met elk hun invloed op het binnenklimaat. Er zijn drie mannieren van warmtetransport; straling, convectie en geleiding. In zonlicht zit veel warmte en door lichtinstraling laat een lichtdoorlatende gevel(open gevel) meer warmte de ruimte instralen, dan een gevel die gevel die geen licht doorlaat (dichte gevel). Indien de architect voor een open gevel kiest, dan moet deze rekening houden met grotere instralende directe en diffuse zonnewarmte, dan wanneer er gebruik gemaakt wordt van een dichte gevel. De instralende zonnewarmte zou met koude buitentemperaturen gewenst kunnen zijn en met warme buitentemperaturen ongewenst zijn. De warmteweerstand van de gevel heeft invloed op de geleiding en convectie warmtetransport. Hoe hoger de weerstand, hoe kleiner het warmtetransport kan zijn. Lichtdoorlatende materialen hebben een kleinere warmteweerstand dan dichte materialen. Bij dichte gevels kan er meer isolerend materiaal toegepast worden. Dus hebben open gevels een grotere warmtedoorgangscoëfficiënt, waardoor bij open gevels in de winter de warmte binnenlucht eerder naar buiten geleidt wordt en in de zomer de warme buitenlucht eerder naar binnen geleidt wordt. In de nachtsituatie in de zomer wordt de warmte uit de ruimte naar buiten geleidt wat weer gewenst kan zijn Goed geïsoleerde dichte gevels zorgen voor een constanter temperatuursverloop dan open gevels. Echter is er de eis in dat een ruimte voldoende lichttoetreding heeft. Daarbij moet er een mogelijkheid van uitzicht zijn. Een totale open gevel is toegestaan en een totale dichte gevel is niet toegestaan Figuur 2.2-5: Gesloten gevel Open gevel ten op zichtte van dichte gevel; - Meer warmte bij zoninstraling, s zomers ongewenst en s winters gewenst (grote is oriëntatie afhankelijk) - Grotere warmtestroom door geleiding en convectie alleen in nachtsituatie gewenst - Zorgt voor licht in de ruimte - Bied mogelijkheid tot uitzicht vanuit de ruimte Het is aan de architect de keuze waar hij voor kiest. Hoe groter het percentage van het open gedeelte, hoe groter de verwarm en koelcapaciteit moet zijn om aan de klimaateisen te voldoen Warmteterugwinning Figuur 2.2-6: Open gevel Door het gebruik van warmteterugwinning, zal er minder warmteverlies bij het ventileren zijn, waardoor het verwarmvermogen kleiner kan zijn voor de ruimtes. Indien de warmtebehoefte de maatgevende factor zijn, betekend dit minder installaties en minder installaties betekend een grotere ontwerpvrijheid. 17

18 Zonwering De zon die naast het opwarmen van de gebruiksruimte ook hinder aan de gebruiker kan geven door de schittering. Er zijn verschillende manieren om de ongewenste zon te weren. Dit kunnen zowel buiten als binnenzonwering zijn. Buitenzonwering houdt de warmte buiten het gebouw en de binnenzonwering niet. - Zonwerend glas (reflectie/absorberend) - Vaste zonwering (bouwkundige uitkraging/schoepen) - Regelbare zonwering (uitvalschermen/screens/lamellen) Zonwerend glas Met zonwerend glas wordt te alle tijde zowel de diffuse als de directe zonnewarmte geweerd. Dit is in de zomer gewenst, maar kan in de winter ongewenst kunnen zijn. De gebruiker heeft geen invloed op de mate van de zonwering. De zontoetredingsfactor (ZTA) is dan bijvoorbeeld altijd 0,35. De lichttoetreding (LTA) zal in dat geval kleiner zijn dan de 0,35. Wat betekend dat er minder licht de ruimte in komt, wat invloed heeft op de benodigde kunstmatig licht. Figuur 2.2-7: zonwerend glas Vaste zonwering Bij de vaste zonwering hangt de grootte van de ZTA sterk af van de vorm en afmeting. In de zomer op het zuiden zal door de hoge zon de ZTA kleiner zijn, dan in de winter. Echter zal de lagere zon in de zomer op het oosten en westen dan voor meer zoninval zorgen. Regelbare zonwering Het grote voordeel van regelbare zonwering is dat deze naar wens van de gebruiker in te stellen is. Indien de zon niet schijnt, dan is de zonwering open en kan het diffuse licht de ruimte opwarmen (ZTA van 0,65) en zorgt tegelijkertijd voor meer licht (grotere LTA) en uitzicht. Indien de zon ongewenst is, kan de zonwering naar beneden, waardoor de ZTA rond de 0,15 zal zijn. Daarmee de meeste warmte buiten houd. Figuur 2.2-8: schoepen Figuur 2.2-9: regelbare lamellen 18

19 2.3 Klimaatinstallaties Inleiding Het doel van klimaatinstallaties is het ondersteunen van de gebouwfuncties en ervoor zorgen dat het binnenklimaat behaaglijk is. De versschillende gebouwfuncties, zoals wonen, werken en sport hebben verschillende gebruikseisen en comforteisen waaraan het binnenklimaat moet voldoen. Deze eisen bepalen voor het grootste gedeelte wat voor klimaatinstallatie een ruimte nodig heeft, daarnaast hebben het buitenklimaat en de bouwfysische eigenschappen van de gebouwschil, binnenwanden en vloeren invloed op het type installatie. Klimaatinstallaties kunnen de volgende eigenschappen bevatten; - luchtverversing (ventilatie) - Warmteterugwinning - het koelen van lucht - het verwarmen van lucht - het bevochtigen van en/of ontrekken van vocht uit de lucht Bouwkundig aspect In gebouwen moet er voldoende inbouwruimte voor de installaties en toebehoren aanwezig zijn. De bepaling waar de installaties nodig zijn moet zorgvuldig gedaan worden, indien eindapparaten verkeerd gepositioneerd zijn kunnen deze voor tocht en onbehaaglijke temperatuurgradiënten zorgen. Ook moeten de installaties bereikbaar zijn voor onderhoud en vervanging. Wanneer een gebouw als doel heeft flexibel te zijn, dan moeten er flexibele of aanpasbare installaties toegepast worden Architectonisch aspect Het is noodzakelijk dat de installaties voldoen aan de thermische eisen. Daarbij moeten de installaties het architectonisch ontwerp niet verstoren of verzwakken. Wanneer het ontwerpen van de klimaatinstallatie geïntegreerd wordt met het ontwerp van het gebouw, dan kan een klimaatinstallatie het ontwerp krachtiger maken. Installaties kunnen ook als vormgevingsmiddel gebruikt worden. Een extreem voorbeeld hiervan is het Centre Pompidou te Parijs van Renzo Piano en een ander voorbeeld is het Lloyds London building in London van Richard Rogers. Hier zijn delen van de installaties aan de buitenkant van het gebouw geplaatst. Figuur Centre pompidou, Parijs Figuur 2.3-1: Lloyds London De slechte naam van airconditioning Airconditioning is een anders woord voor klimaatregeling. Aanvankelijk bestond in Nederland en andere Noord- Europese landen veel bezwaar tegen airconditioning. Mede door berichtgeving over het "Sick Building Syndrome" bereikten de bezwaren halverwege de jaren '80 van de vorige eeuw hun hoogtepunt. Het betrof vooral grotere kantoorgebouwen met gesloten gevels en mechanische koeling waarin veel klachten voorkwamen. Aan die gebouwen bleek nogal wat te mankeren zodat veel klachten terecht waren. Echter, er bleef ook veel onduidelijk. Op dit moment zijn er nog wel bezwaren maar over het geheel genomen wordt positiever over airconditioning gedacht, onder andere omdat men de voordelen meer is gaan waarderen, zoals betere regelbaarheid van het binnenklimaat. Inmiddels weten we dat veel klachten zijn te voorkomen door toepassing van te openen ramen en individueel te bedienen installaties en zonwering en vooral door gebouwen betere fysische eigenschappen te geven waardoor de rol van de installaties wordt beperkt. Anders dan in het verleden hoeven te openen ramen geen nadelig effect te hebben op de klimaatregeling. Raamcontacten kunnen ervoor zorgen dat bij een geopend raam de installatie van de betreffende ruimte wordt uitgeschakeld en de klimaatregeling van andere vertrekken niet wordt verstoord. 19

20 2.3.2 Klimaatinstallatie concepten De klimaatinstallatie systemen zijn onder te verdelen in 3 concepten. 1. Centrale systemen. 2. Decentrale systemen. 3. Hybride systemen (combinatie van centrale en decentrale). Centraal Decentraal Hybride Figuur 2.3-3: De 3 concepten Centraal systeem Een centraal systeem bestaat uit grote luchtbehandelingkasten met daarin ventilatoren die lucht vanuit buiten of vanuit de ruimtes aanzuigt. Deze staan in grote ruimtes vaak bovenin het gebouw gepositioneerd. Zodat deze schone lucht kunnen aanzuigen. Vanuit die ruimte lopen ventilatieleidingen naar de ruimtes. Bij een balansventilatie zijn er aanvoer- en afvoerleidingen aanwezig, waarbij in de installatieruimte de warmte van de afvoer teruggewonnen kan worden. Bij een balansventilatie kunnen ramen niet worden geopend, omdat deze het systeem ontregelen. Mede daarom hebben de kantoren veelal geen te openen ramen. Bij hoge kantoorgebouwen kan de wind ook teveel tot last zijn. Doordat de gebruiker geen raam kan openen, is deze sneller ontevreden over het binnenklimaat. Naast de ventilatie is er nog een manier van koelen en verwarmen nodig, welke op diverse manieren toe te passen. Figuur koeltorens op het dak Figuur 2.3-5: Luchtbehandelingkast Figuur 2.3-7: Leidingen tbv koeling/verwarming Figuur 2.3-6: ventilatieleidingen 20

21 Decentraal systeem Het decentrale systeem is ontworpen vanuit de gedachte, dat de gebruiker het binnenklimaat per ruimte zelf kan regelen. Met de centrale systemen is het binnenklimaat niet of nauwelijks aan te passen. Het decentrale systeem bestaat uit kleinere luchtbehandelingkasten. Er zijn verschillende type systemen. Systemen die alleen de ventilatie regelen en systemen die de gehele klimaat regelen. De systemen worden in de gevel geïntegreerd waar deze de ruimtes lokaal van ventilatie kan voorzien. Er zijn geen grote ventilatieleidingen door het gehele gebouw nodig, waardoor de installatieruimte per verdieping minder hoog kan zijn en er geen schachten ten behoeve van de ventilatieleidingen nodig zijn. De verdiepingshoogte kan gereduceerd worden, wat 10-15% aan bouwkosten kan besparen[7][8]. Wanneer een ruimte niet gebruikt wordt, dan hoeft de ruimte niet volledig geklimatiseerd te worden. Bij een defect installatiesysteem treft dit alleen de ruimte waar deze zich in bevind. De ruimtes op een verdieping zijn flexibel in te delen, omdat de capaciteit van de installaties gemakkelijk zijn aan te passen. Indien nodig, kunnen extra installaties worden toegepast voor een groter capaciteit. Decentrale systemen kunnen bij renovatie gemakkelijk geplaatst worden zonder dat er al teveel bouwkundig veranderd hoeft te worden. Echter moeten er wel leidingdoorvoeren in de gevel geplaatst worden Bereik Decentrale installaties hebben een beperkt bereik, aangezien één installatie de lucht moet toevoeren en afvoeren vanaf dezelfde positie. De worp voor de meeste systemen is 5 á 6 meter. Deze systemen kunnen gebruikt worden bij een ruimte van ongeveer 6 meter diep. Wanneer een ruimte aan twee tegenoverstaande gevels bevind, dan moet deze ruimte niet veel breder zijn dan 12 meter diep. Indien de diepte groter is dan kan er gebruik gemaakt worden van ventilatieleidingen die de lucht van en naar de binnenste ruimtes transporteert. Voor het binnenste gedeelte van de ruimte kan er ook gebruik gemaakt worden van een centrale installatie. Figuur 2.3-8: Diepte van de ruimte Figuur 2.3-9: diepte van de ruimte maximaal 12 meter Figuur : Indien de diepte groter is dan 12 meter extra ventilatievoorziening, Centraal Figuur : Indien de diepte groter is dan 12 meter extra ventilatievoorziening, plafondsysteem met leidingen 21

22 Omgang met ruimtes middenin de ruimte Ruimtes die niet aan de buitengevel bevinden kunnen niet direct met een decentrale installatie geventileerd worden. In dit geval zou er gebruik gemaakt kunnen worden van ventilatieleidingen tussen de decentrale installatie en de desbetreffende ruimte of tussen de gevel en de decentrale installatie. Een andere manier om de ruimtes midden in het gebouw te ventileren is door gebruik maken van centrale installaties. In dit geval werken de systemen onafhankelijk aan elkaar. Indien de ruimtes met elkaar in contact komen, zullen de luchtstromen elkaar beïnvloeden vanwege de drukverschillen, maar dit zal geen negatieve gevolgen geven. Figuur : Ventilatie principes om de binnenste ruimtes te ventileren Figuur : borstweringsysteem met ventilatieleiding voor de binnenste ruimtes Figuur : Plafondsysteem met ventilatieleiding voor binnenste ruimtes 22

23 Borstwering en vloer/plafond geïntegreerd systeem Het borstweringsysteem en het vloergeïntegreerd systeem kunnen dezelfde handelingen verrichten. Het verschil zit hem in de afmeting, het vloersysteem is minder hoog en dieper en bevat een kleiner volume. Hierdoor is er in de unit minder ruimte voor de benodigde installaties. Waardoor de capaciteit ten behoeve van verwarmen en koelen kleiner is. Bij het vloersysteem bevindt de toevoer en afvoer dicht bij elkaar in het zelfde vlak. Bij het borstweringsysteem ligt de toevoer in het verticale vlak laag bij de grond en de afvoer in het horizontale vlak tegen de gevel. Hierdoor wordt de luchttoevoer minder beïnvloed door de afvoerende lucht en zal de luchtstroom beter Figuur : Vloer geïntegreerde unit van Schûco Figuur : Decentraal borstweringsysteem van Emco Figuur : Ventilatieconcept van een vloer geintegreerd systeem Figuur : Ventilatieconcept van een borstweringsysteem 23

24 Indien een borstweringsysteem gebruikt wordt, hoeft het niet zo te zijn dat over de gehele gevel de borstweringsysteem doorgetrokken wordt. Het kan ook zijn, indien de installaties samen voldoen aan de capaciteit, Figuur : Bij gebruik van een borstweringsysteem, hoeven deze niet doorgetrokken te worden over de gehele gevel, mits de systemen voldoen aan de capaciteit. In dat geval zou dit de ruimte ervaring worden. Figuur : Bij gebruik van een borstweringsysteem, hoeven deze niet dorogetrokken te worden over de gehele gevel. Dan zou dit het gevelbeeld kunnen zijn 24