thema afvalwater VUURDOOP VOOR DE NEREDA-TECHNOLOGIE DE WAARDE VAN ZUIVERINGSSLIB GEAVANCEERDE MODELLERING RWZI EINDHOVEN nº 11/ 2012

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "thema afvalwater VUURDOOP VOOR DE NEREDA-TECHNOLOGIE DE WAARDE VAN ZUIVERINGSSLIB GEAVANCEERDE MODELLERING RWZI EINDHOVEN nº 11/ 2012"

Transcriptie

1 nº 11/ ste jaargang / 25 mei 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER thema afvalwater VUURDOOP VOOR DE NEREDA-TECHNOLOGIE DE WAARDE VAN ZUIVERINGSSLIB GEAVANCEERDE MODELLERING RWZI EINDHOVEN

2 In de traditie van onze baanbrekende innovaties lanceren wij nu Flygt Experior Welkom in een nieuw tijdperk voor afvalwaterpompen. Een tijdperk waarin uitmuntende techniek en pioniersgeest worden gecombineerd met een ongeëvenaard inzicht in uw behoeften. Het resultaat is Flygt Experior, een unieke productlijn die state-of-the-art hydrauliek, motoren en aandrijftechniek combineert tot een uniek concept. Flygt Experior combineert onze unieke N-technologie, premium efficiency motoren en SmartRun - dé nieuwe intelligente pompbesturing. Flygt Experior is ontwikkeld omdat wij jarenlang naar U hebben geluisterd. Wij hebben onze kennis en expertise in het ontwerpen van de meest betrouwbare en energie-efficiënte afvalwaterpompen toegepast om aan te sluiten bij uw behoeften van eenvoud en betrouwbaarheid in combinatie met minimaal engergieverbruik. Flygt Experior. Inspired by you. Engineered by us. flygt.com/flygtexperior Flygt is een merk van Xylem, Xylem s 12,000 medewerkers pakken met enthousiasme de meest complexe uitdagingen aan in de wereldwijde watermarkt. Let s solve water.

3 Afvalwater Afvalwater bestaat volgens sommige fervente H 2 O-lezers niet meer. Het is namelijk geen afval meer, het levert daarentegen grondstoffen op én geld. Ook in sommige bijdragen in dit themanummer over afval staat die ontwikkeling centraal. Zuiveringsslib levert metalen en nutriënten op en biogas uit afval levert energie op. Het zuiveren van afvalwater zelf kan ook steeds goedkoper door bestaande technieken te verbeteren of samen te voegen, waardoor het rendement toeneemt en het ruimtebeslag afneemt. Begin deze maand is de Nereda-zuiveringsinstallatie op de rwzi Epe officieel door prins Willem-Alexander geopend. Deze installatie is goedkoper dan een conventionele zuivering, neemt minder ruimte in en levert schoner effluent op. Afvalwater bestaat nog wel, maar het levert ook bruikbare grondstoffen op die tegenwoordig iets waard zijn. De kwaliteit van het water zal nooit 100 procent worden. Een einde aan al dan niet spontane lozingen (riooloverstorten) is namelijk nog niet in zicht. En de hoeveelheid (nog onbekende) stoffen in het water geeft ook reden tot blijvende zorg. Voor de zuiveraars in Nederland blijft voorlopig nog voldoende werk te verrichten. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadviesraad Jos Peters (voorzitter) (DHV) Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) Johan van Mourik (SKIW) Joris Schaap (Aequator) André Struker (Waternet) Cees Verkerk (Vewin) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice (010) (van 9.00 tot uur) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 113,- per jaar excl. 6% BTW 149,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2012 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / Vuurdoop voor de Nereda-technologie* 6 / Nieuwe sanitatie: lokale oplossingen voor globale problemen* 8 / Mogelijkheden voor het verkopen van biogas* Charles van de Ven, Roland van Ark en Eric van der Zandt 10 / Continue thermische drukhydrolyse beschikbaar op praktijkschaal* Bert Geraats en Ruben Meulenkamp 14 / Andere kijk op riolering Will Scheffer 16 / De waarde van zuiveringsslib* Toine van Dartel en Jack Crielaard 22 / Heffing op directé lozingen niet meer van deze tijd Johan Raap en Roy Tummers 26 / Waternetwerken 31 / Geavanceerde dynamische modellering rwzi Eindhoven voor een schonere Dommel* Ingmar Nopens, Arjen van Nieuwenhuijzen, Tony Flameling en Jeroen Langeveld 34 / Emissiereductie vanuit puntbronnen kansrijk in Wetterlânnen* Cor Lont, Johan Blom, Henk Brummelman en Theo Claassen 37 / Nutriëntenvrachten uit polders onderschat* Theo Claassen, Iwona Meijer en Johan Blom 41 / Verwijdering van fosfaat uit drainagewater: elektrocoagulatie biedt perspectieven Lourens Feenstra, Roel Bisselink en Martijn Nijhuis 46 / Handel & Industrie* 48 / Agenda inhoud nº 11 / 2012 / *thema Bij de omslagfoto: Een gistingstank op de rwzi s-hertogenbosch (zie pagina 8).

4 Vuurdoop voor de Nereda-technologie De festiviteiten rond de officiële opening van de nieuwe zuiveringsinstallatie in Epe met de Nereda-technologie zijn voorbij. Honderden nationale en inter-nationale bezoekers en belangstellenden kwamen in de tweede week van mei naar de Veluwe om de nieuwe technologie in de praktijk te zien. Onder de bezoekers ook prins Willem-Alexander en staatssecretaris Atsma. Zware buien zorgden meteen voor een piekbelasting. De waterschappen Regge en Dinkel en Rijn en IJssel gaan de Nereda-technologie ook toepassen in Vroomshoop en Dinxperlo. De kans is groot dat de rwzi in Garmerwolde daar aan toegevoegd gaat worden. Prins Willem-Alexander opende de vernieuwde rioolwaterzuivering op 8 mei door een mini-zuivering in werking te stellen en een kunstwerk te onthullen. De eveneens aanwezige staatssecretaris Atsma van Infrastructuur en Milieu zei dat Nederland trots mag zijn op Nereda. We zijn de eerste in de wereld die waterzuivering op zo n innovatieve wijze aanpakken; er is minder energie voor nodig, waardoor het duurzamer en goedkoper is dan een conventionele zuivering. De ontwikkeling van deze techniek is een perfect voorbeeld van wat er gebeurt als overheid, wetenschap en het bedrijfsleven samen zoeken naar slimme oplossingen. De staatsecretaris kon het niet nalaten te onderstrepen dat de waterschappen met hun rol in deze ontwikkeling, hun bestaansrecht eens te meer bevestigen. De Nereda-technologie houdt in dat microorganismen het afvalwater zodanig zuiveren dat het ruimschoots voldoet aan de wettelijke eisen. De doorbraak zit in de microorganismen die zich concentreren in compacte korrels die snel bezinken en daardoor eenvoudig te scheiden zijn van het gezuiverde water. De korreltechnologie is een vinding van de TU Delft en is door een publiekprivaat samenwerkingsverband ontwikkeld tot een internationaal toepasbare innovatie. Tijdens de openingsweek werd veel aandacht besteed aan de samenwerking tussen de universiteit, het bedrijfsleven en de overheid. Door gezamenlijk geld en tijd te steken in de ontdekking van het korrelslib en de gezamenlijke ontwikkeling tot de Nereda-technologie is deze duurzame Nederlandse technologie in de praktijk gebracht met een zuivering die de gemeenschap minder kost dan gebruikelijk. De partijen waar het om draait zijn de TU Delft, DHV, STOWA en zes waterschappen. De overheidspartij is Agentschap NL vanuit de innovatie-programma s InnoWATOR en Kaderrichtlijn Water. V.l.n.r. Staatssecretaris Atsma, prins Willem-Alexander, dijkgraaf Gert Verwolf en Douwe Jan Tilkema (waterschap Veluwe). Internationale belangstelling Volgens Helle van der Roest van DHV is de belangstelling voor de Nereda-zuiveringstechnologie groot, ook in het buitenland, vanwege de voordelen ten opzichte van conventionele waterzuiveringsinstallaties. Er is minstens 30 procent minder energie en 75 procent minder ruimte nodig, de investerings- en operationele kosten liggen minimaal 25 procent lager en de technologie behaalt uitstekende zuiveringsresultaten. De micro-organismen concentreren zich in compacte korrels die snel bezinken en daardoor eenvoudig te scheiden zijn van het gezuiverde water. Door in één reactor de juiste procescondities te scheppen, groeien de bacteriën niet meer in vlokken, maar in korrels. Alle biologische processen vinden nu plaats in een korrel in één reactor. Normaal worden hier meerdere tanks voor gebruikt. Bovendien zijn separate nabezinkingstanks niet meer nodig, aldus Mark van Loosdrecht van de TU Delft. De milieubiotechnoloog en zijn team hebben inmiddels verschillende nationale en internationale prijzen ontvangen voor deze doorbraaktechnologie. Nereda is vernoemd naar een Griekse waternimf die in de Griekse mythologie symbool staat voor puur en onberispelijk; een verwijzing naar de waterkwaliteit die door de nieuwe technologie wordt geproduceerd. Vertrouwen Waterschap Veluwe heeft vertrouwen in de nieuwe technologie. De nabezinktank op het rwzi-terrein in Epe is inmiddels weggehaald. Dat Nereda minder ruimte vergt, blijkt uit het oppervlak dat de drie Nereda-reactoren beslaan. Hoewel de capaciteit bijna verdubbeld is, is het ruimtebeslag minder groot dan in de oude situatie. De kostenreductie bedraagt ongeveer zes miljoen euro (18 in plaats van 24 miljoen euro die een conventionele installatie zou hebben gekost). Op de rwzi Epe werken overigens nauwelijks mensen. Vrijwel alles functioneert automatisch. De controle gebeurt door mensen in Apeldoorn. Van MBR naar Nereda Cora Uijterlinde van STOWA, die op 9 mei het tweede Nereda-symposium voorzat in de feesttent naast de zuiveringsinstallatie, relativeerde de optimistische vooruitzichten enigszins zonder de nieuwe technologie daardoor te bekritiseren. Nog niet zo lang geleden leek er voor de membraanbioreactor een gouden toekomst in het verschiet te liggen. Na pilotinstallaties in Beverwijk, Hilversum, Maasbommel en Leeuwarden kwamen demonstratie-installaties in Varsseveld, Heenvliet, Ootmarsum 4 H 2 O /

5 verslag Op de voorgrond de burgemeester van Epe bij een lozing van de nieuwe zuiveringsinstallatie in de achterliggende beek. en later ook Glanerbrug. Van de geplande praktijkinstallaties is echter tot op heden niet zo veel terecht gekomen. Het MBR-marktonderzoek uit 2002 repte nog over 104 potentiële MBR-projecten in 2020, waarvan 69 kansrijk. Rond 2010 zouden zo n 25 MBR-installaties moeten draaien. Wel zijn de ambities in de zuiveringswereld nog steeds hoog. Nereda past volgens Uijterlinde goed in die ambities. Hoewel ze zelf erg nuchter klonk, haalde ze Loesje aan met de spreuk Wie met beide benen op de grond blijft staan, komt niet ver. De waterschappen in Nederland zijn alweer enkele jaren druk bezig met het verminderen van het energieverbruik (in 2020 minimaal 30 procent ten opzichte van 2005, volgens de meerjarenafspraken rond energieefficiëntie), het winnen van energie (de Energiefabriek) en het verminderen van de uitstoot van onder andere kooldioxide (30 procent tussen 1990 en 2020 volgens het Klimaatakkoord). In de toekomstvisie Op weg naar de rwzi 2030 staat de Nereda-technologie bovenaan een lijstje, met als tweede de (koude) Anammox (zie verderop), gevolgd door filtratie, algen en de MBR. Buiten deze specifieke waterpoot omvat de rwzi tegen die tijd volgens de opstellers van de visie ook een energiepoot (met slibdesintegratie, brandstofcellen en (superkritische) vergassing) en een grondstoffenpoot (onder andere struviet). KRW-innovaties Voorafgaand aan het tweede Neredasymposium kwamen vier KRW-innovaties aan bod. Edwin van Velzen van Waterschap Hollandse Delta legde uit dat door de bestaande automatiseringssystemen van het waterschap te koppelen aan die van vijf gemeenten de gemalen beter bediend konden worden, hetgeen leidde tot een vermindering van de riooloverstorten met ongeveer 15 procent. Bergbezinkbassins bleken niet goed benut te worden, evenals de zuiveringscapaciteit. Door dit beter te regelen (zonder te investeren in gebouwen) bespaarden zowel het waterschap als de gemeenten en functioneert het watersysteem nu beter. Deze optimalisatie kostte circa twee ton maar leverde ongeveer 6,5 ton per jaar op. Zijn collega Charlotte van Erp-Taalman Kip presenteerde een tweede innovatieproject: een nieuwe toepassing van Anammox in de hoofdlijn van de zuivering. Vanwege de strengere eisen vanuit de Kaderrichtlijn Water na 2021 en de aanscherping van de stikstofeis streeft Waterschap Hollandse Delta naar minder stikstof in het effluent. Op de rwzi Dokhaven staat nu een pilotinstallatie met een continu propstroomreactor en een sequencing batch-reactor (SBR). Sinds februari beschikt Hollandse Delta ook over een reactor op laboratoriumschaal. Daarmee probeert het schap Anammox te laten groeien bij een lage temperatuur en lage stikstofconcentraties. Op labschaal lukt dit, op pilotschaal nog niet. Uitvoering van dit zuiveringsconcept gaat nog enige tijd kosten, aldus Charlotte van Erp. Uiteindelijk wil Hollandse Delta een stikstofgehalte van 3 in plaats van 15 mg per liter in het effluent. André Hamminga van Waterschap Hunze en Aa s legde uit hoe gepoogd wordt grondstoffen terug te winnen uit urine. De verwachting is dat het per inwoner per jaar ongeveer om 300 gram fosfaat zal gaan. In Scheemda loopt een pilot met uitgegist slib, filtraat en urine uit het provinciehuis in Assen. Deze proef is bijna afgerond. Verder begint Hunze en Aa s een proef met energieopwekking in een brandstofcel (in samenwerking met de TU Delft). Die brandstofcel wordt gevoed door de ammoniak uit de urine. Voor een praktijktoepassing hiervan zoekt het waterschap nog een locatie. Hoeveel energie dit kost en opbrengt, is nog onbekend. Ook de hoge kosten van brandstofcellen spelen een cruciale rol. Als laatste innovatie KRW-project kwam de Waterharmonica aan bod (zie ook het openingsartikel van H 2 O nr. 10). Oscar van Zanten van Waterschap De Dommel sprak over de ecologisering van voedselarm rwzi-effluent door een drietraps Waterharmonica achter een zandfilter bij rwzi Soerendonk te plaatsen. Het systeem is compact, multifunctioneel (waterberging, natuur en een lichte vorm van recreatie, omdat het terrein vrij toegankelijk wordt) en vernieuwend door het gebruik van een flowformcascade. De kwaliteit van het effluent moet goed zijn, omdat de rwzi loost op een kwetsbare watergang die deel uitmaakt van een zogeheten Natte NatuurParel. De drie trappen zijn een vlooienvijver, een rietveld met waterplanten en een biotoopvijver. De maximale verblijftijd van het water bedraagt in totaal vier dagen. Foto's: Benno Wonink Zie voor meer achtergrondinformatie en de eerste resultaten van de Neredazuiveringsinstallatie H 2 O nr. 9. H 2 O /

6 verslag *thema Nieuwe sanitatie: lokale oplossingen voor mondiale problemen Hoewel de oude sanitatie ons in de loop der jaren uitstekende diensten heeft bewezen, leiden veranderingen in de maatschappij er toe dat het tijd is nieuwe vormen van sanitatie te onderzoeken. Daarbij moeten duurzaamheid, energiebesparing en het terugwinnen van stoffen centraal staan. De oplossingen voor grootschalige, mondiale problemen liggen op regionaal of zelfs lokaal niveau. Het op grote schaal implementeren van die kleinschalige oplossingen zal niet zo snel gaan: poep en pies zijn immers vies. Om toch het één en ander voor elkaar te krijgen moet de schop, letterlijk of figuurlijk de grond. Dat bleek tijdens de bijeenkomst Een nieuw perspectief op afvalwater op 10 mei bij Waternet in Amsterdam. sanitatie is fantastisch! Met die Coventionele prikkelende opmerking begon Bert Palsma (STOWA) zijn lofzang op de huidige centrale zuivering. Maar allengs werd zijn betoog toch wat kritischer. De huidige sanitatie is niet zonder nadelen. Door de verandering van wat de maatschappij noodzakelijk vindt, is een verschuiving naar een nieuwe manier van sanitatie volgens hem onvermijdelijk. Een ontwikkeling die versterkt wordt door schaarser wordende grondstoffen, nieuwe problemen (medicijnen en hormonen in het oppervlaktewater) en niet in de laatste plaats door strenger wordende (Europese) regelgeving. Een groot probleem bij de transitie naar nieuwe sanitatie is dat veel burgers er niet over willen nadenken. Poep en plas is vies, alle andere manieren om daar mee om te gaan dan de huidige zijn eng, raar en duur. Om aan die perceptie een eind te maken, moeten nieuwe sanitatieconcepten toegepast worden. Alleen aan de hand van demonstratieprojecten kunnen de vooroordelen bestreden worden. Geslaagde voorbeelden daarvan zijn onder meer het Pharmafiltersysteem in het Reinier de De Pharmafilter installatie bij het Reinier de Graaf ziekenhuis in Delft. Graaf-ziekenhuis in Delft en de decentrale sanitatie in Sneek. Daarbij moet volgens Palsma geen tegenstelling ontstaan tussen oude en nieuwe sanitatie. Er kunnen best situaties zijn waarbij het gebruik van oude sanitatie efficiënter is dan nieuwe sanitatie. Er moet gestreefd worden naar een optimum, waarbij de nieuwe sanitatie net zo gezond, veilig en comfortabel is als de huidige. De oplossing voor mondiale problemen (energie- en voedselschaarste) is vaak te vinden in regionale of lokale oplossingen of zelfs op perceelsniveau. Dat was de stelling van Eric van der Kooij van de dienst Ruimtelijke Ordening van de gemeente Amsterdam. Dat geldt ook voor de waterkringloop, met daarbij inbegrepen de sanitaire voorzieningen. Hij constateerde ook dat de maatschappij veranderd is: waar vroeger de benadering top-down was, is dat nu steeds meer bottom-up. De mondige burger komt steeds vaker, individueel of met gelijkgezinden, met eigen initiatieven en oplossingen. Een goede situatie, maar wel één waaraan de bestuurders nog moeten wennen. Technisch gezien betekenen dit soort intiatieven lokale oplossingen die niet altijd goed aansluiten bij de bestaande infrastructuur. Daarom is het van belang goed te communiceren wat het probleem precies inhoudt en wat wel en niet mogelijk is. Planning betekent dan ook 80 procent communicatie en 20 procent inspiratie, aldus Eric van der Kooij. Om nieuwe sanitatie van de grond te krijgen, is doorzettingsvermogen nodig - van de ingenieurs, bedrijfsleven en burgers, maar zeker ook van bestuurders. Lang geleden hebben bestuurders de moed gehad om riolering en centrale zuivering in te voeren, nu is het tijd om nieuwe sanitatieconcepten te gaan gebruiken. Ook als dat tegen de stroom in gaat, volgens Anneke van Veen van de vereniging Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling. Dat is niet gemakkelijk, door de enorme hoeveelheid bestuurders, stichtingen, organisaties, verenigingen etc. die zich allemaal met hetzelfde bezighouden maar dan net even anders. Ook de verandering van de maatschappij, waarin burgerinitiatieven zoals gezegd een steeds grotere rol spelen, is een noviteit voor veel bestuurders. Maar nog steeds geldt dat bestuurders een verplichting hebben om efficiënt te werken. Het maakt de burger immers niet uit hoe en wie hij betaalt, als het werk maar gedaan wordt. Bestuurders moeten dan ook knopen doorhakken en achter hun besluit blijven staan. Na het plenaire gedeelte was het tijd voor een achttal workshops. Opvallend daarbij was dat de stelling van Eric van der Kooij, dat problemen bij voorkeur lokaal opgelost moeten worden, terugkwam in het aanbod van de workshops. Zeven daarvan hadden een lokale situatie of lokaal probleem als onderwerp. Zo kwam het Lowlands festival in Biddinghuizen aan de orde, waar jaarlijks zo n bezoekers voor heel veel afvalwater zorgen. Ook het Amsterdamse bewonerscollectief Schoon Schip hield een workshop. De bewoners willen op eigen initatitief een drijvende, zelfvoorzienende woonwijk bouwen met een gesloten watercyclus. Andere workshops gingen over modulaire studentenwoningen waar mogelijk een pilot met nieuwe sanitatie kan worden uitgevoerd, duurzame sanitatie op landgoed Armhoede in Lochem, sanitatie in de nog te bouwen wijk in Almere Oostwold en hoe de sanitaire voorzieningen aan te passen zijn in bestaande woningen. 6 H 2 O /

7 Draadloze grondwater monitoring Schlumberger Water Services heeft een nieuw systeem ontwikkeld dat u in staat stelt om op een efficiënte manier data van Divers in het veld uit te lezen. Dit systeem noemen wij Diver-NETZ. Met Diver-NETZ hoeft u de peilbuis niet meer te lokaliseren en te openen. Uw aanwezigheid in de buurt van de peilbuis is voldoende. Met uw eigen mobiele telefoon kunt u eenvoudig contact leggen met de Divers en de data uitlezen. Dit bespaart tijd en geld! Diver-NETZ werkt met behulp van een radiomodule. Deze module, de Diver-DXT, wordt bovenop de Diver kabel gemonteerd. Naast uw mobiele telefoon heeft u tevens een kleine radio-unit nodig: de Diver-Gate(M). De Diver-Gate(M) is de interface tussen de Diver-DXT en uw mobiele telefoon. Kenmerken Diver-NETZ: Compatibel met alle bestaande Divers. Bereik van 500 m LOS (Line of Sight). 85% efficienter dan traditionele uitleesmogelijkheden. Diver-DXT registreert tevens luchtdruk Pompen - Afsluiters - Systemen KSB INTRODUCEERT HOOG-EFFICIËNTE AFVALWATERPOMPEN tot 150kW KSB introduceert afvalwaterpompen van het type Amarex/KRT met energiezuinige motoren. Deze motoren voldoen aan de toekomstige Europese rendementseisen IE3 (Premium Efficiency) voor standaardmotoren. De nieuwe pompsets, zijn toepasbaar als dompelpomp en als overstroombare droogopgestelde kort gekoppelde blokpomp en kunnen zowel met als zonder Ex-beveiliging worden geleverd. De uitvoering in natte en droge opstelling funtioneren zonder koelmantel en zonder mediumkoeling. Bij zowel nominale belasting als bij deelbelasting worden hogere rendementen gehaald dan bij standaard dompelmotoren, maar ze zijn even robuust. KSB is een van s werelds meest vooraanstaande producenten van pompen, afsluiters en bijbehorende systemen voor industrie en gebouwentechniek, water- en afvalwaterbeheer alsmede energietechniek en mijnbouw KSB Nederland B.V infonl@ksb.com

8 Mogelijkheden voor het vermarkten van biogas Waterschappen onderzoeken vanuit milieu-ambities en MJA3-afspraken (over energiebesparing) naar mogelijkheden om de bedrijfsvoering duurzamer te maken. De zuivering van afvalwater is een energie-intensief proces. De rwzi s bieden daardoor de meeste mogelijkheden om de jaarlijkse twee procent energiebesparing te bereiken. Biogas vanuit de slibgisting is in dit verband relevant: een duurzame brandstof die binnen, maar ook buiten de rwzi kan worden ingezet om reductie van de uitstoot van kooldioxide te realiseren. Over de grenzen van de rwzi heen kijken en de benutting van biogas koppelen aan de ontwikkeling van een locatie biedt nieuwe mogelijkheden om biogas economisch én duurzaam op de markt te brengen. Bij de zuivering van afvalwater komt slib vrij. Vaak wordt een deel van dat slib in een vergister omgezet in biogas, die men vervolgens inzet in een gasmotor (warmtekrachtkoppeling) om er duurzame warmte en elektriciteit mee op te wekken. Het waterschap benut de warmte voor de verwarming van de gisting en de elektriciteit binnen het zuiveringsproces. Een overschot qua elektriciteit, wat enkel ontstaat als de gisting sterk gecentraliseerd of gescheiden van de zuivering plaatsvindt, wordt teruggeleverd aan het openbare net tegen een doorgaans lage vergoeding. Benutting van biogas Lokale omstandigheden en factoren bepalen wat in het individuele geval de optimale benutting van het biogas is. Drie opties verdienen nader onderzoek: de inzet op een warmekrachtkoppeling voor de productie van elektriciteit en warmte, als transportbrandstof (voor een beperkte groep aangepaste voertuigen) en voor het opwerken naar aardgas en teruglevering aan het aardgasnet. In dit artikel gaan we vooral in op varianten op de eerste optie en dan specifiek gekoppeld wordt aan de ontwikkeling van de bewuste locatie. Van belang is de vraag hoe het waterschap het biogas zou kunnen vermarkten: welke positie(s) zij in dit verband in zou kunnen of moeten nemen, wat dat van het waterschap vraagt en welke aspecten hierbij een rol spelen. Koppeling aan locatieontwikkeling Milieuambities spelen bij locatieontwikkeling een belangrijke rol. Voor de gemeente is het immers een uitgelezen mogelijkheid om de uitstoot van kooldioxide te beperken van de nieuwe woningen of bedrijven die op de betreffende locatie zijn voorzien. Omdat de kooldioxide-emissie van bestaande woningen en bedrijven minder eenvoudig te beïnvloeden is, speelt ontwikkeling van nieuwe locaties vaak een aansprekende en concrete rol bij het verwezenlijken van het klimaatbeleid van de betreffende gemeente. Eén van de mogelijkheden om de kooldioxide-emissies substantieel te beperken, is de aanleg of uitbreiding van een collectieve voorziening voor de levering van warmte: een warmtenet. Door de aanleg van een warmtenet kan in veel situaties de schaalgrootte worden gecreëerd die nodig is om het gebruik van (bestaande) restwarmte of de productie van duurzame warmte mogelijk te maken op een economisch verantwoorde manier. De economie van een warmtenet kent zijn eigen wetmatigheden. De productiekostprijs van de warmte speelt daarbij uiteraard een rol, maar ook andere factoren, waaronder woningdichtheid en het gehanteerde tariefstelsel, bepalen de haalbaarheid. Hier kijken we naar situaties waarbij de doorgaans hogere aanvangsinvesteringen in een warmtenet binnen een aanvaardbare periode worden terugverdiend. Het vertrekpunt is derhalve een economisch haalbaar warmtenet. Garanties op langere termijn Naast de verwezenlijking van milieuambities speelt ook de termijn waarop de beschikbaarheid gegarandeerd kan worden een belangrijke rol. Het warmtenet is immers een nutsvoorziening, die ook op de lange(re) termijn in stand moet worden gehouden. Dit vormt doorgaans een barrière voor de inzet van (industriële) restwarmte: de beschikbaarheid daarvan kan veelal niet of slechts voor een korte periode gegarandeerd worden. Waterschappen kunnen daarentegen gezien hun maatschappelijke taak en hun primaire proces goed invulling geven aan afspraken voor de lange(re) termijn. Sterker nog: het belang van het waterschap is gediend met een stabiele afnemer die voor een stabiele afzet kan zorgen. De langere termijn zorgt er bovendien voor dat inspanningen en investeringen minder snel een belemmering vormen en afschrijvingstermijnen beter aansluiten bij wat de waterschappen gewend zijn. Stabiele prijsontwikkeling Een andere factor die de inzet van biogas in dit verband aantrekkelijk maakt, ligt in de kostprijsopbouw. Die kostprijs wordt niet of nauwelijks bepaald door de ontwikkeling van de energieprijs, al is de waarde (opbrengst) daar via de elektriciteitsprijs wel aan gekoppeld. Dit maakt het mogelijk om afspraken te maken met betrekking tot de ontwikkeling van de kostprijs van de uit het biogas geproduceerde warmte, waarbij die ontwikkeling geheel of grotendeels aan bijvoorbeeld de inflatie gekoppeld wordt. Zowel voor de exploitant van het warmtenet als voor de uiteindelijke afnemers leidt dat tot een minder grote afhankelijkheid van de ontwikkeling van de energieprijs. Door in een bedrijfseconomisch model de ontwikkeling van de tarieven (deels) te baseren op de inflatie, zullen de energielasten voor de afnemer zich op meer voorspelbare manier ontwikkelen, wat voor de afnemers een belangrijk pluspunt is. Waterschap als natuurlijke partij Een laatste en ook relevante ontwikkeling die de inzet van biogas bij locatieontwikkeling stimuleert, ligt in de combinatie van terugtredende traditionele energiebedrijven en het ontstaan van nieuwe, lokale energiebedrijven en vergelijkbare initiatieven, die vooral gericht zijn op verduurzaming. Zeker als de betreffende gemeente, bijvoorbeeld vanuit haar klimaatambities, daarbij een rol voor zichzelf ziet weggelegd is het waterschap een natuurlijke partij, die dezelfde of op zijn minst een vergelijkbare taal spreekt en werkt vanuit vergelijkbare doelstellingen. Voor alle biogastoepassingen geldt dat de opbrengst aanleiding kan zijn om de (interne) processen binnen de zuivering vanuit een ander, energetisch, licht te bezien: biogas wordt een product, met een verkoopwaarde. Dat levert een andere kijk op voor de productie ervan. Bovendien ontstaat daardoor ook een zekere druk om het eigen verbruik en dan met name het deel dat voor de invulling van de eigen warmtebehoefte wordt ingezet, zoveel mogelijk te beperken. De projecten komen echter niet zomaar tot stand. Het vraagt een samenwerking tussen meerdere partijen. Aan de ene kant het waterschap met het biogas als brandstof, ertussenin een partij (bijvoorbeeld een energie-exploitant) voor de aanleg van een (warmte)netwerk dat energie levert aan de afnemers, en aan de andere kant de afnemers, vertegenwoordigd door de gemeente, ontwikkelende partijen en/of woningbouwcoöperaties. De afnemers hebben daarbij vaak niet de intrinsieke behoefte om zich voor een langere termijn vast te leggen, maar kunnen wel, op basis van gemeentelijke klimaatambities, worden gebonden via het gemeentelijk planproces. Dit vraagt echter niet alleen om een inhoudelijke expertise maar ook om aandacht voor het proces om tot 8 H 2 O /

9 *thema achtergrond Gistingstanks op de rwzi s-hertogenbosch. een geschikt evenwicht te komen tussen vraag (afnemers) en aanbod (het biogas). De haalbaarheid van de uiteindelijke samenwerking, de samenwerkingsvorm en de bedrijfseconomische afweging die eraan ten grondslag ligt, wordt bovendien in belangrijke mate bepaald door juridische en fiscale aspecten. Kennis en ervaring op dit vlak, waar aspecten uit aanbestedingsrecht, staatssteun, energiewetgeving en privaatrecht samenkomen, zijn dan ook kritische factoren. Samengevat signaleren Arcadis en G3-Advies in toenemende mate mogelijkheden om het biogas te verkopen om daarmee tot een optimale benutting ervan te komen. Dit kan leiden tot de realisatie van de eigen milieuambities, de lokale of regionale gemeenschappelijke milieuambities (om daarmee tevens invulling te geven aan de maatschappelijke zichtbaarheid en betrokkenheid van het waterschap), het creëren van een aanvullende, stabiele inkomstenstroom en het creëren van een basis die door continuïteit en stabiele afzet uitnodigt om het (zuiverings- en) vergistingsproces verder te optimaliseren. Praktijkervaring In Nederland zijn enkele projecten in voorbereiding of zelfs al gerealiseerd waarbij een waterschap een langdurige leveringsovereenkomst aangaat of aanging voor warmtelevering aan gebouwen in de omgeving. In Apeldoorn levert Waterschap Veluwe vanuit een warmtekrachtkoppelingsinstallatie op het rwzi-terrein voor de nieuwbouwlocatie Zuidbroek (met een oorspronkelijk geplande omvang van circa woningen) warmte (omgezet vanuit biogas met een warmtekrachtkoppeling) aan Essent-dochter ELES, die het warmtenet exploiteert en de woningen in Zuidbroek van warmte voorziet. De afstand tussen de rwzi en de locatie wordt overbrugd met een door ELES aangelegde warmteleiding. De gemeente Apeldoorn heeft ervoor gezorgd dat de ontwikkelende partijen in het gebied de te bouwen woningen gegarandeerd aansluiten op het warmtenet van ELES. Een overeenkomst tussen ELES en gemeente garandeert de duur en continuïteit van de warmtelevering. ELES heeft, in het verlengde van haar contract met de gemeente, een contract met Waterschap Veluwe met daarin langetermijnafspraken voor de opwekking en afname van warmte ten behoeve van de wijk. Mede op basis van deze overeenkomst exploiteert Waterschap Veluwe inmiddels ook een separate gisting, waarin geen rwzi-slib, maar andere organische reststromen worden verwerkt. De projecten die nog in een voorbereidende fase zitten, variëren behoorlijk in aard en karakter. Soms is het uitgangspunt om het geproduceerde biogas deels of volledig naar de wijk te transporteren om het daar te benutten door middel van bijvoorbeeld een warmtekrachtkoppelingsinstallatie. De hiermee opgewekte warmte kan rechtstreeks aan gebouwen geleverd worden of aan een bestaand warmtenet, waarmee een flinke stap wordt gezet in de verduurzaming van (stads)verwarmingsnetten. Charles van de Ven en Roland van Ark (G3 Advies) Eric van der Zandt (Arcadis) H 2 O /

10 Continue thermische drukhydrolyse beschikbaar op praktijkschaal Behandeling van zuiveringsslib met thermische drukhydrolyse (TDH) voorafgaande aan vergisting maakt verdergaande afbraak van zuiveringsslib en verhoging van de biogasproductie mogelijk. De operationele kosten van slibverwerking dalen als gevolg van verlaging van de slibafzetkosten, verhoging van de biogasproductie en verbetering van de slibontwatering. Het TDH-concept staat in de belangstelling door de centrale positie in het Energiefabriek-concept. TDH-systemen voor grootschalige toepassingen (rwzi s met een capaciteit van meer dan vervuilingseenheden) worden al lang toegepast, maar dit betreft vooral systemen die batchgewijs (discontinu) worden bedreven. Van meer recente datum is de ontwikkeling van continu bedreven TDH-systemen die ook geschikt zijn voor kleinschaligere toepassingen. Dat deze technologie full scale beschikbaar is, is binnen de Nederlandse zuiveringssector onbekend. Grontmij verzorgde voor de Nederlandse waterschappen op 19 april j.l. een bijeenkomst op rwzi Lingen (D). Hier functioneert het Lysotherm-systeem op praktijkschaal. Het TDH principe berust op ontsluiting van voor biogasproductie moeilijk toegankelijke verbindeingen door verhoogde temperatuur (typisch C). Een bijkomend effect is dat de viscositeit van het slib-water mengsel daalt, waardoor hogere droge stof percentages in de vergisting mogelijk zijn met behoud van goede menging. Bij de technische uitvoering van continue TDH-systemen dient een evenwicht gevonden te worden tussen bedrijfsvoering bij hogere concentraties droge stof en robuuste bedrijfsvoering door het voorkomen van verstoppingen en scaling en een goede warmteoverdracht en warmte-terugwinning. Een hogere invoer van de drogestofconcentratie drukt de investeringen door verkleining van de apparaatdimensies. Warmteoverdracht, scaling en verstoppingen worden echter negatief beïnvloedt door verhoging van de invoer drogestofconcentratie. Lysotherm is een continu TDH-proces, gebaseerd op langjarige ervaringen vanuit de voedingsmiddelenindustrie. Pasteurisatie en sterilisatie in de voedingsmiddelenindustrie vindt plaats onder vergelijkbare procescondities. Eenvoud van uitvoering, robuustheid, het tegengaan van verstoppingen, proceszekerheid en energieefficiëntie zijn vanuit deze toepassing overgezet naar de voorbehandeling van zuiveringsslib. Het systeem is modulair uitgevoerd. Het gepatenteerde systeem maakt gebruik van de restwarmte uit de rookgassen van warmtekrachtkoppelingsinstallaties. Hoogwaardige warmte uit rookgas wordt overgedragen op thermische olie en gebruikt voor de verwarming van het slib. Het uitgaande warme slib wordt teruggekoeld met het ingaande koude slib, wat zo voorverwarmd wordt. Door de toepassing van warmtewisselaars wordt de totale warmtevraag geminimaliseerd. De reactiezone en warmtewisselaars zijn volledig geïntegreerd. Er wordt geen gebruik gemaakt van stoom. Ook is het bijstoken van biogas in een boiler om te voldoen aan een Interne warmtewisselaars van de Lysotherm-installatie op de rwzi Lingen. extra warmtevraag niet noodzakelijk. Zo is de volledige biogasproductie beschikbaar voor het opwekken van energie. Lysotherm wordt bedreven op een concentratie droge stof van maximaal vijf tot acht procent om de efficiënte warmteoverdracht mogelijk te maken. Door optimalisatie van het ontwerp van de warmtewisselaars, die één geheel vormen met de reactiezone, wordt zo ook scaling en verstopping voorkomen. Visuele inspectie van een installatie die meer dan een jaar in bedrijf is geweest, laat zien dat maandelijkse schoonmaak (cleaning in place of CIP) voldoende is om het systeem schoon te houden. Die schoonmaak vindt vol- automatisch plaats, zonder demontage van de installatie. Het ontwerp maakt de procesvoering eenvoudig. Normaal bedrijf is volautomatisch en continu waardoor geen noodzaak tot buffering bestaat. Daarmee is de warmtevraag van het proces ook continu, evenals de productie van biogas. Zo is vraag en aanbod van warmte op elkaar afgestemd. Lysotherm is zo modulair ontworpen dat de installatie één compact geïsoleerd systeem vormt. De werkomgeving blijft veilig, omdat hete onderdelen niet toegankelijk zijn zonder de isolatiepanelen te verwijderen. Voorzieningen voor stoomproductie zijn niet noodzakelijk, aangezien het systeem geen 10 H 2 O /

11 *thema achtergrond stoom nodig heeft. Er wordt gebruik gemaakt van standaard procesapparatuur. Praktijkervaring Het Lysotherm-concept is op praktijkschaal op rwzi Stockach (Duitsland) meer dan een jaar getest en bewezen. Deze rwzi is uitgerust met twee parallel geschakelde gistingstanks van elk kubieke meter. Beide tanks werden gevoed met eenzelfde mengsel van primair en secundair slib, waarbij de verdeling over de twee tanks gelijk was. Bij één van de twee straten werd Lysotherm toegepast op de secundaire slibstroom; de andere straat diende als referentiesituatie. Hieruit kon worden afgeleid dat de afbraak van de organische droge stof uit secundair slib voorbehandeld met Lysotherm met 34 procent toenam tot 67 procent; de biogasproductie nam in gelijke mate toe. Kernpunten Lysotherm: hydrolyse graad 35-50% (gemiddeld 40%) specifieke gasproductie l/kg ods viscositeit mpas (factor 10 verlaging) invoer slibconcentratie 5-8% reactietijd minuten hydrolysetemperatuur C warmtewisseling en reactiezone volledig geïntegreerd modulair uitgevoerd warmteoverdracht vanuit rookgassen van de warmtekrachtkoppeling via thermische olie geen stoom noodzakelijk Tekst en uitleg bij de kleinschalige thermische drukhydrolyse-installatie. Demonstratie-installatie Het Lysotherm-proces heeft een centrale plaats in een full scale demonstratieproject op de rwzi Lingen (D). Hier is een energieproducerende rwzi voorzien met toepassing van Lysotherm- en DEMON-rejectiewaterbehandeling. Het influent van rwzi Lingen kent een typische bijdrage van een chemische industrie, waardoor het slib moeilijker te vergisten is: een extra reden voor de toepassing van TDH. Inmiddels is Lysotherm ingepast en in bedrijf. Tijdens de bijeenkomst op de rwzi Lingen ( i.e.) is de TDH-installatie bezocht door 20 vertegenwoordigers van de Nederlandse watersector. Zij kregen te horen dat de eerste resultaten in de lijn van de verwachtingen ligt. De technologie blijkt goed aan te sluiten bij de trend om afvalwater zo energiebewust mogelijk te zuiveren. Een essentieel onderdeel van de Energiefabriek blijkt effectief. Bert Geraats en Ruben Meulenkamp (Grontmij) advertentie VISION ON SUSTAINABILITY Water & Waste Water Technologies Recycling Waste to Energy Complete turnkey oplossingen Montage, opstart en after sales Ontwerp, engineering en productie Volledige proces garanties Wereldwijd meer dan 2200 referenties Nijhuis Water Technology Dinxperlo HQ - Cairo - Chicago - Hamburg - Hong Kong - Jakarta - Kendal UK - Moscow - Warsaw H 2 O /

12 DE JONGH PIPESYSTEMS B.V. Toonaangevend en de specialist Wij bieden u advies en leveren een breed assortiment aan producten en diensten voor een hoogwaardig PE-HD kunststof gas- en waterdicht leidingnet. PE-HD kunststof leidingsystemen Gasleidingen Drinkwaterleidingen Afvalwaterleidingen Industriële leidingen Geothermie Hulpstukken FRIALEN elektrolasfittingen Spie- eind fittingen voor spiegel- en elektrolas MAGNUM klemfittingen Permasert- en PermaLock mechanische buiskoppelingen AGRU kogelkranen Betonbescherming BKU I, hard PVC T-grip beplating BKU II, PE-HD T-grip beplating PE-HD noppenbeplating Vlakke PVC- en PE-HD renovatie beplating Werkplaats Prefab laswerkzaamheden voor aanlevering op maat Gereedschappen Verkoop en verhuur voor optimale PE-HD lasverbindingen Postbus AA Dinteloord Sluisweg SW Heijningen Telefoon 0031 (0) Telefax 0031 (0) info@dejonghpipesystems.nl Internet

13 Opvangbekken voor regenwater met zuiverende dijk in Oostzaan In de gemeente Oostzaan is een opvangbekken voor regenwater gerealiseerd waarbij het regenwater vertraagd, via een zuiverende dijk, in het oppervlaktewater terecht komt. De dijk maakt deel uit van een innovatief watersysteem, dat is aangelegd op het nieuwe bedrijvenpark De Bombraak in de gemeente Oostzaan. Speciale steensoorten in de dijk en het wateropvangbekken zuiveren het regenwater, zodat de kwaliteit van het oppervlaktewater op peil blijft. De zuiverende dijk in Oostzaan (foto: Adri Voorn, gemeente Oostzaan). Tauw ontwierp de dijk. De neerslag die op het bedrijventerrein Bombraak te Oostzaan valt, wordt via een gescheiden hemelwaterriool afgevoerd naar een brede sloot die langs het bedrijventerrein loopt. De sloot komt uit in een groot retentiebekken. Het totale afgekoppelde oppervlak, inclusief het retentiebekken, bedraagt m 2. Het retentiebekken is zodanig ontworpen dat een T= procent bui probleemloos geborgen kan worden (78 mm neerslag op de eerste dag en 176 mm gedurende tien dagen). In dat geval is het retentiebekken gedurende de neerslagperiode met maximaal kubieke meter water gevuld. Uitstroom vanuit het bekken en infiltratie vanuit het bekken en de sloot is hierbij meegenomen. Het grootste deel van het water stroomt het retentiebekken uit via de doorlatende zuiverende dijk. De zuiverende dijk heeft een breedte van 2,5 meter en een diepte van vijf meter. De hoogte van de dijk bedraagt 1,20 meter. In de diepte gezien (haaks op de dijk) bestaat de dijk uit vier meter lavastenen en een olivijn. De lava en olivijn zijn niet gemengd, maar bestaan uit op zichzelf actualiteit staande koffers. De grens tussen de dijk en het oppervlaktewater wordt gevormd door een houten stuw. In de houten stuw zit een uitstroompunt met een verstelbare afsluiter. Het uitstroomvolume is hierdoor regelbaar. De doorlatende dijk zuivert, in combinatie met bezinking in het retentiebekken, het water. De lava en olivijn substraten hebben namelijk een zuiverende werking. Ten eerste filteren ze de niet opgeloste gebonden deeltjes. Dit vindt met name plaats in het fijnere olivijn (1-3 mm). De opgeloste deeltjes worden geabsorbeerd. De hoge ph van het olivijn (ph 8,9-9,5) verlaagt de oplosbaarheid van zware metalen zoals koper, lood en zink. Deze slaan hierdoor neer. Daarnaast is lava negatief geladen, waardoor de opgeloste zware metalen worden gebonden. De zuiverende dijk vraagt nauwelijks onderhoud. Het zuiverend vermogen van de gesteenten is dusdanig hoog dat deze naar verwachting de eerste tientallen jaren niet significant zal afnemen. Doordat het uitstroomdebiet verstelbaar is, hoeven bij beperkte dichtslibbing van de dijk nog geen maatregelen te worden genomen. Grove delen, zoals zwerfvuil, takjes en bladeren worden aan het begin van de dijk tegengehouden, doordat de dijk is ingepakt in doorlatend doek. Het enige periodieke onderhoud bestaat hierdoor uit het verwijderen van deze grove delen. Het materiaal in de dijk is eenvoudig te vervangen. Mocht het rendement na een verloop van tijd afnemen, dan kan het materiaal eruit worden geschept en worden vervangen. De werking van de zuiverende dijk wordt gemonitord. Tauw en de gemeente werken hiervoor samen met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. advertentie Uw proces verdient...een Verderflex Dura Kijk voor ons compleet fitnessprogramma op of bel H 2 O /

14 Andere kijk op riolering De plicht tot aansluiting van de particuliere riolering op het openbaar riool is uit het Bouwbesluit verdwenen. In de praktijk zijn echter in het stedelijk gebied nauwelijks andere mogelijkheden voor het lozen van huishoudelijk afvalwater dan op het openbaar riool, omdat lozen op een andere wijze veelal verboden is. Ondanks het feit dat de voorschriften van het Bouwbesluit 2012 landelijk uniform zijn, kunnen gemeenten om het functioneren van het openbare riool zeker te stellen bij aansluiting daarop nu wel makkelijker eisen stellen aan eigenaren van riolering van bouwwerken. Voor het lozen van hemelwater liggen de zaken anders. De perceeleigenaar heeft de eerste verantwoordelijkheid voor de opvang van hemelwater. Wat de perceeleigenaar moet of mag doen met zijn voorzieningen voor de afvoer van huishoudelijk - en hemelwater en de rol daarbij van de gemeente, is nog lang niet bij iedereen even duidelijk. Het Bouwbesluit 2012 bevat nu ook alle voorschriften uit de gemeentelijke bouwverordening en gaat dus over het gehele perceel. De voorschriften voor de riolering van bouwwerken in het Bouwbesluit zijn afgestemd op de wijzigingen in de milieuregelgeving. Zo bepaalt de milieuregelgeving voortaan waar welke lozingen mogen plaatsvinden. In het Bouwbesluit 2012 staan daarom uitsluitend de bouw- en installatietechnische eisen voor onder meer de op het openbare riool aan te sluiten afvoervoorzieningen. Daarmee is een samenhangend geheel ontstaan van de zorgplichten in de Wet milieubeheer en de Waterwet, de lozingsbesluiten, het Bouwbesluit en de normering in NEN Moderne sanitatie Bij de ontwikkeling van nieuwe concepten voor sanitatie speelt de mate van verdunning van zwart water (feces en urine) met spoelwater een grote rol. Nieuwe afvalwaterconcepten zijn gebaseerd op het scheiden aan de bron van huishoudelijk afvalwater in bijvoorbeeld grijs water en zwart water (feces en urine), of in grijs water, geel water (urine) en bruin water (feces). Deze concepten hebben een groot potentieel om belangrijke grondstoffen zoals energie, nutriënten en water terug te winnen. Ze zijn een alternatief voor de huidige (centrale aerobe) rioolwaterzuiveringsinstallaties die beperkt zijn tot het verwijderen van organische componenten en nutriënten. De concentratie zwart water is van groot belang voor de anaerobe behandeling om daarmee energie en nutriënten terug te winnen. Zo kan daarmee de fosfaat meststofproductie belangrijk verlaagd worden. Op 14 juni zal Rob Hermans van Stichting RIONED op het TVVL-congres Sanitaire Technieken in Amersfoort een toelichting geven op de voorschriften in het Bouwbesluit 2012 die betrekking hebben op de riolering binnen de perceelsgrens en de gemeentelijke watertaken (zie voor het programma: Om zwart water zo geconcentreerd mogelijk te verzamelen en af te voeren naar de (decentrale) anaerobe behandelingsinstallatie, wordt veelal gebruik gemaakt van vacuümriolering. Zwart water via vacuümtoilet is 25 keer geconcentreerder dan de totale huishoudelijke afvalwaterstroom van een Nederlands huishouden. In hoeverre moeten we het nog steeds hebben over Nieuwe Sanitatie? Volgens drs. Bert Palsma van STOWA zijn er zoveel initiatieven en ervaringen in Nederland, dat we het woordje Nieuwe net zo goed kunnen weglaten. Een veel gestelde vraag is of in de huidige situatie de opbrengsten van moderne sanitatie wel opwegen tegen de kosten. De directe opbrengsten zijn nog beperkt, terwijl sprake is van aanzienlijke investeringen in de woningen en voor de riolering. Ander systeem De moderne sanitatie vereist een ander rioleringssysteem, zowel voor in het gebouw als daar buiten. Hoe dat er uit komt te zien, is afhankelijk van de keuze van de scheidingen aan de bron. Veel van de (pilot)projecten die in Nederland vanaf 2005 zijn uitgevoerd, richten zich op het gescheiden inzamelen en verwerken van urine. Later zijn daarbij ook projecten gekomen waar behandeling van geconcentreerd zwart water plaatsvindt. Voor geconcentreerd zwart water is, zoals hierboven aangegeven, vacuümriolering een optie. Met dit rioleringssysteem bestaat ook de mogelijkheid om groente- en fruitafval vanuit de woning naar de (decentrale) behandelingsinstallatie te transporteren. Het is via een voedselrestenvermaler als geconcentreerd afval af te voeren (groen water). Het zwart en groen water wordt vervolgens vergist, waarbij onder andere biogas ontstaat. Dit biogas is te gebruiken voor de opwekking van elektriciteit en bereiding van warm tapwater. Bij toepassing van vacuümriolering komen in de woningen vacuümtoiletten. Er zijn verschillende typen vacuümtoiletten op de markt die tussen de 0,8 en 2 liter water per spoelbeurt gebruiken. Het effect daarvan is een behoorlijke drinkwaterbesparing die kan oplopen tot 25 à 40 procent. Deze vermindering van de drinkwatervraag heeft wel gevolgen voor de verversingsgraad van de drinkwaterinstallaties. Dat komt omdat de dimensionering van de leidingen er niet of nauwelijks door wordt beïnvloed. Tegenover de drinkwaterbesparing en andere besparingen in de decentrale oplossingen staan echter ook meerkosten. Naast de investeringen in de woningen en voor de riolering vergt het vacuümriool bovendien energie. Verder zijn de Aparte urine-inzameling. beheerkosten van het vacuümriool hoger dan van vrij vervalriolering. Vacuümriolering is mogelijk ook een optie voor drijvende woningen, waarbij het vrije verval in de leiding moeilijk is aan te leggen en te handhaven. Doorgaans wordt in die woningen dan ook gebruik gemaakt van individuele elektrische rioolpompen. Maar bij grootschalige ontwikkeling van drijvende woningen zijn andere opties te overwegen, zoals het vacuümriool. Will Scheffer Website Iedere werkdag kunt u op het laatste nieuws uit de waterwereld lezen. Op de internetpagina staat bovendien een overzicht van de belangrijkste informatie uit het laatst verschenen nummer van de papieren H 2 O. Abonnees van H 2 O kunnen op internet het archief raadplegen. Daarin staan alle artikelen die in het tijdschrift verschenen sinds Van de artikelen die vanaf september 2006 werden gepubliceerd, zijn pdf-bestanden beschikbaar. 14 H 2 O /

15 ENTEC HOLLAND; UW PARTNER GESPECIALISEERD IN AFVALWATERBEHANDELING Het aantal hyperboloïde mengers in Nederland neemt toe. Zowel grote als kleine industriële en communale zuiveringen zijn reeds voorzien van deze mengers om hun bassins gelijkmatig in suspensie te houden. De hyperboloïde menger is innovatief in de branche en voldoet aan alle eisen op het gebied van o.a. energiebesparing. De menger is simpel, robuust, corrosiebestendig, onderhoudsarm en alom toepasbaar. Door de opvallende vormgeving en unieke werking heeft de hyperboloïde menger zijn voordeel keer op keer bewezen. De biologische zuiveringsprocessen alsook de bekende standaard actief slibprocessen bestaan uit twee belangrijke delen. Zonder mengen en beluchten is een effectieve reductie van BOD en nitraat onmogelijk. Doordat ongeveer 70% van de totale energie consumptie wordt gebruikt voor deze twee processen is een correcte keuze en ontwerp voor dergelijke systemen essentieel. De APG-Neuros turbo blower is een type plug and play machine, die een hoge efficiëntie combineert met compacte afmetingen op basis van luchtvaart technologie. Luchtlagering en high speed motoren voorzien van een permanente magneet (PMSM) realiseren een variabel toerental in combinatie met een programmeerbaar bedieningspaneel. De APG-Neuros turbo blower is de meest efficiënte machine in zijn soort door gebruik te maken van luchtvaart techniek, een high-speed lucht gelagerde motor voorzien van permanente magneten en een uitgekiende besturingstechniek Een besparing op de operationele kosten tot wel 40% is mogelijk in vergelijking met conventionele blowers. Zeemanstraat XR BARENDRECHT

16 DutchWaterSector In cooperation with: Dutch WaterSector For an overview of the Dutch water sector, see pages 4-28 For business partners, see pages For and index of addresses, see pages A Nijgh Periodieken BV publication, also publisher of H2O :42:53 18 H 2 O /

17 Mooie reclame voor Nederland - Waterland recensie In een tijd waarin het ene moment zware bommen uit de Tweede Wereldoorlog door het lage water komen bovendrijven en het volgende moment de Koninklijke Luchtmacht op de dijken wordt afgestuurd om verontruste ingelanden tot bedaren te brengen, is een frisse blik van een buitenstaander soms verhelderend. Zetland, een in Nederland woonachtige Amerikaanse econoom en schrijver van het boek The end of abundance, economic solutions to water scarcity, zorgt daarvoor. Het voert echter te ver hem een buitenstaander te noemen: hij voert een provocatief dagboek op internet dat menige discussie tussen de prominenten des waters teweeg heeft gebracht. Zetland heeft er geen moeite mee af en toe diep en woelig water te betreden en zonder kopje onder te gaan een richting te geven om een waterprobleem te deflateren. Dit alles vanuit een economisch perspectief. Hij stort zich op voedsel, drink- en afvalwater, energie, politiek, dammen, waterbeheer, conflicten, klimaatverandering, milieu en water als een mensenrecht. Nou zijn er meer boeken die deze onderwerpen bespreken, de laatste jaren misschien wel wat erg veel, maar in plaats van al die andere uitgaven te citeren brengt Zetland een zeer leesbaar nieuw economisch perspectief bij al deze facetten van waterbeheer. Zoals de titel zegt: economische oplossingen voor waterschaarste. Economie kan namelijk zowel grenzen van mogelijkheden bepalen, als nieuwe oplossingen bieden. Juist daaraan schenkt Zetland aandacht. Zijn schrijfstijl is vloeiend - prettig leesbaar, met een kwinkslag hier en daar. Wie wel eens met het vliegtuig reist, zal het wellicht zijn opgevallen dat het op vliegvelden vaak warm is, terwijl er moeilijk aan gratis water te komen valt. Flesjes water kosten soms het duizendvoudige van kraanwater, dat kostenloos verstrekt zou moeten worden. Hoewel ook hoog water aan bod komt, is het dit soort situaties, waar water een schaars goed is, waarop de nadruk van het boek ligt. De beschrijvingen van de waterproblemen zullen voor menig waterbeheerder niet nieuw (moeten) zijn; het economische perspectief is dat waarschijnlijk wel. Dat de auteur uit Californië komt, is hier en daar merkbaar aan de gekozen voorbeelden van droogte en aan frasen als in de Verenigde Staten en daarbuiten. Reclame Ook een uitleg van het metrische systeem komt wat vreemd over voor Europese waterbeheerders die ook tot de doelgroep behoren. De wat verwarrende titel veronderstelt een tekort aan water, maar dat is niet overal een probleem. Dat alle beschreven problemen veroorzaakt zijn door de mens en niet door de waterkringloop, blijft wat onderbelicht. Mondiaal is de afgelopen eeuwen niet zoveel veranderd aan de hoeveelheid water, wel aan het aantal mensen. De oplossingen worden dan ook gezocht bij wat veel mensen vaak bezighoudt: geld. Het grappige aan The end of abundance is dat het enerzijds leest als een soms wat Amerikaans boek voor een Amerikaans publiek (terwijl de doelgroep nadrukkelijk internationaal is), maar dat het anderzijds veel voorbeelden uit Nederland aanhaalt met het label zo kan het ook. Onbedoeld is het zo impliciet een mooie reclame voor Nederland-Waterland. Het Nationaal Comité IHP-HWRP heeft dit reeds vroeg onderkend en heeft bijgedragen aan de mondiale verspreiding van dit interessante boek. Simplistisch Hier en daar zouden getallen wat nader kunnen worden gepreciseerd, bijvoorbeeld door te vermelden hoeveel Nederland uitgeeft aan hoogwaterbescherming en hoeveel men daarmee denkt te besparen. In een enkel geval komen benaderingen wat simplistisch over, waardoor de lezer zich kan afvragen hoe een oplossing bijvoorbeeld in India werkt, waar de toerist waarschijnlijk (tien)duizend keer meer betaalt dan de lokale bevolking, al was het maar omdat de waterbehoefte anders is. Mijn hotelkamer stond althans vol met gekochte waterflessen, terwijl de plaatselijke bevolking kostenloos kraanwater drinkt (als ze al water drinken). Bij elk hoofdstuk plaatst de auteur enkele opmerkingen die nieuwe gedachten veroorzaken, bijvoorbeeld wanneer hij stelt dat economische maatregelen - zoals het stopzetten van subsidies voor watergebruik of het verwijderen van regelgeving die landbouwers voorschrijft wat te verbouwen, waar dat te verkopen en wat daarvoor te vragen - effectiever zijn bij hongerbestrijding dan bijvoorbeeld acties in het kader van more crop per drop. Zetland heeft geen erbarmen voor heilige huisjes. Hij breekt ze soms af, maar vaker positioneert hij ze anders, verandert hij het perspectief, plaatst hij ze in een economische context of bouwt hij er een huisje naast. Dat de auteur een gepassioneerd communicator is, blijkt ook uit de pakkende titels van de paragrafen: politicians can benefit from conflict over water, bad weather kills poor people, cheap water increases sprawl and shortages and managers with the power to fail, om er enkele te noemen. Elk hoofdstuk wordt voorafgegaan door een samenvatting in enkele pakkende zinnen die tot lezen nopen. De prijs is zeer verantwoord, zodat u ook een paar exemplaren voor anderen kunt kopen. Michael van der Valk The end of abundance, economic solutions to water scarcity door David Zetland telt 280 pagina s en wordt uitgegeven door Aguanomics Press, Amsterdam/Mission Viejo (ISBN ). De prijs bedraagt 20 euro. Het boek is te bestellen via Aanleveren van artikelen Het gebeurt helaas regelmatig dat artikelen aangeleverd worden die niet compleet blijken te zijn of waarvan niet de definitieve versie verstuurd wordt. Dat zorgt voor onnodig tijdverlies (als de redactie reeds begint met de beoordeling en verwerking van deze verhalen). Een vriendelijk verzoek daarom uw bijdrage pas te sturen als deze voor u definitief is en voorzien van eventuele illustraties conform de voorwaarden die de redactie hieraan stelt (hoge resolutie oftewel 300 dpi en een formaat van 10 x 15 cm bij een liggende foto). De meeste illustraties worden op 2 kolommen afgedrukt. Let hierop bij grafieken. Ze moeten dan nog leesbaar zijn. Uiteraard dienen foto s en andersoortige illustraties - wanneer zij digitaal verstuurd worden - niet in een tekstbestand te zitten, maar in een los grafisch bestand (bij voorkeur jpg-bestanden voor foto s en excel-bestanden voor grafieken). H 2 O /

18 MONSTER- NAME SPECIAL! Generation.2 Aandrijvingen met Profibus DP-V2 De aandrij vingen van Auma s nieuwe Generatie.2 maken op intelligente wij ze gebruik van de mogelij k- heden van Profi bus DP-V2. Efficiënt in aanschaf en gebruik: monsters nemen met de BÜHLER 3010 Robuuste kunststof monsternamekasten Gekoeld, conform norm Eenvoudige reiniging en onderhoud Nauwkeurige monstername Eenvoudige integratie van de aandrijvingen d.m.v. FDT/DTM technologie en toegang vanuit de controlekamer tot alle parameters van de aandrijving. Verhoogde veiligheid bij de overdracht van data, aangezien het gestandaardiseerde Profi bus DP-V2 redundantieconcept wordt ondersteund. Via het bussysteem toegang tot het digitale logbook van de aandrijving, waarin de data met tijdregistratie opgeslagen zijn. Betrouwbaarheid en eenvoud: al uw water analyses met de DR3900 Spectrofotometrie met RFID-technologie Betrouwbare monsterherkenning Automatisch updaten van kuvettentesten Kwaliteitsdata direct beschikbaar Auma Benelux B.V Le Pooleweg XT Leiden, The Netherlands Tel HACH LANGE Tel (0)

19 U kent ons ruime gamma aan type I zelfdragende verholen en roostergoten, geschikt voor zware verkeersbelasting zoals opslag- en industrieterreinen, containerterminals en zee-/luchthavens, inmiddels wel?? Dan hebben wij nieuws voor u! Ons assortiment lijnafwatering is uitgebreid met type M goten voor binnenstedelijke toepassing!! Glasvezelversterkte betonnen goten: -MINI -TOP -MAXI Hoogwaardige ZVB goten: -CMG - Leverbaar in diverse roosteruitvoeringen plus toebehoren - Budgetvriendelijk! - Hoge wateropname dankzij doordacht roosterdesign - Fietsvriendelijk ontwerp Altijd precies weten wat er in t water zit! Bezoek onze website: E: info@bestinstruments.nl T: +31 (0 0) vanuit België: Industriepark 5 e, 9351 PA Leek, Nederland Exclusief leverancier van on-line analyse apparatuur van

20 Heffing op directe lozingen niet meer van deze tijd Waarom moet een heffing betaald worden voor directe lozingen in het oppervlaktewater? Dat vragen Roy Tummers (VEMW) en Johan Raap (Royal Cosun) zich af. Niet alleen de heffing als zodanig of het bedrag dat directe lozers moeten betalen aan de waterbeheerder, behoeft aandacht; vooral de wereld erachter verdient het om te worden belicht. Onderstaand artikel is geen algemeen betoog tegen heffingen. Voor de zogenaamde indirecte lozingen, lozingen via een riool op een zuiveringstechnisch werk, is namelijk daadwerkelijk sprake van kostenveroorzaking. Dat is anders in het geval van de directe lozingen op oppervlaktewater en meer specifiek lozingen die voldoen aan de normering volgens de vigerende lozingsbeschikking, aldus Tummers en Raap. In het beginstadium van de Wvo in de jaren 70 en 80 waren heffingen, ook op directe lozingen, van groot belang. Dit had te maken met de sturende werking voor reductie van de lozing van eerst de zuurstofbindende stoffen en later ook de ecologisch bezwarende stoffen. Inmiddels is de vervuiling door zuurstofbindende stoffen teruggebracht tot een niveau dat niet meer als probleem wordt gezien, hooguit als een probleem van beheermatige aard. Voor zuurstofbindende stoffen is het regulerende effect van de heffing dan ook volledig uitgewerkt. Voor zware metalen heeft de heffing nooit een regulerende werking gehad. Daar komt bij dat de kosten van nog verdergaande zuivering in het geheel niet opwegen tegen de hoogte van de heffing. Een sturende werking gaat wél uit van de strikte normen die onderdeel uitmaken van lozingsbeschikkingen. Dergelijke beschikkingen maar ook Europese wet- en regelgeving (Kaderrichtlijn Water) en daarvan afgeleide instrumenten, zoals de Immissietoets en de IPPC-regelgeving in BAT-referentiedocumenten, zijn beslist richtinggevend voor bedrijven. Legitimiteit (1): van beloning naar strafmaatregel De heffing is een bestemmingsheffing die de kosten die de waterbeheerder maakt voor het waterkwaliteitsbeheer, moet dekken. Ten tijde van de invoering werden de opbrengsten van de heffing gebruikt om te investeren in zuiveringstechnische werken. Dit stimuleerde bedrijven enorm om iets te doen aan de vervuiling van het oppervlaktewater waarop zij het afvalwater loosden. De opbrengsten van de heffing worden echter allang niet meer voor dit doel gebruikt. Was er in het verleden nog sprake van een instrument met een belonend karakter; heden ten dage is de heffing verworden tot een heffing met een bestraffend karakter zonder tegenprestatie. Het is sowieso niet duidelijk waarvoor de opbrengsten worden gebruikt. Vast staat dat het moeilijk is uit te leggen dat, indien wordt voldaan aan de eisen die in de vergunning zijn vastgelegd, toch een boete moet worden betaald op de resterende lozing. Legitimiteit (2): ongelijke behandeling van vergelijkbare gevallen Er zijn verschillende vormen van directe lozing te onderscheiden: lozingen van waterschappen op eigen water, maar soms ook op water van een ander waterschap of op Rijkswater. Waterschappen betalen 50 procent van het tarief bij lozingen op Rijkswateren en worden dus minder zwaar aangeslagen voor het feit dat ze lozen. Dat is opmerkelijk aangezien communale zuiveringen een groot aandeel hebben in het totale aantal geloosde vervuilingseenheden. Lozingen van riooloverstorten zijn zelfs volledig vrijgesteld. Genoemde vrijstellingen zijn gebaseerd op de Waterwet. Industriële lozingen zijn niet vrijgesteld. Dat is opmerkelijk als we notie nemen van de achter de wetgeving verscholen doelen. Deze zijn namelijk grotendeels ook van toepassing op de meeste industriële lozingen. De vervuiler betaalt niet! Bedrijven die de heffing afdragen, beschikken veelal over zeer geavanceerde waterzuiveringen. Het is dan ook wrang om te spreken van verontreiniging(sheffing) als prachtig werk wordt verzet voor het lozen van goed water, dat aan alle eisen voldoet en in veel gevallen al de kwaliteit van het ontvangende water evenaart of dat zelfs overstijgt. Extra zuur is dat de heffing niet geldt voor diffuse bronnen, zoals verkeer en landbouw, en voor buitenlandse emissies. En dan te bedenken dat uit diverse onderzoeksrapportages juist blijkt dat diffuse bronnen en het buitenland anno 2012 het grootste aandeel hebben in de belasting van de Nederlandse oppervlaktewateren. Het is uiterst vreemd dat de groepen die het meest bijdragen aan de vervuiling, nog steeds worden ontzien. Bescherming goed geborgd Aangezien de bescherming van de ecologische waterige leefomgeving via vergunningverlening goed wordt gewaarborgd én het heffingeninstrument daar niets meer aan toevoegt, ligt afschaffing van de heffing op directe lozingen in oppervlaktewater voor de hand. Fundament onder de gedachte dat afschaffing opportuun is, is het feit dat er geen kostenveroorzaking meer is. Het waterschap financiert de zorg voor het regionale watersysteem - waaronder de watersysteemmonitoring - primair uit de opbrengst van de (eigen) watersysteemheffing. Deze systeemmonitoring is van richtinggevend belang voor het inrichten van de vergunningsbeschikking. Voor het Rijk geldt dat de financiering van het centrale watersysteem voornamelijk via de rijksbegroting is gedekt. De heffing op directe lozing op rijkswateren draagt hieraan maar voor een zeer klein deel bij. Afschaffing van de heffing via getrapte benadering Ongetwijfeld worden met de inkomsten van de verontreinigingsheffing goede en zinvolle activiteiten ondernomen. Dat is niet het discussiepunt. De legitimiteit van de heffing is dat wel. Wij pleiten voor een getrapte benadering die uiteindelijk kan en moet leiden tot afschaffing van de verontreinigingsheffing op directe lozingen. Voordat het zover is kan een meer genuanceerde benadering c.q. een benadering die meer van deze tijd is, soelaas bieden. Dit hoeft niet te leiden tot een acuut verlies aan inkomsten dat uit de algemene middelen moeten worden gedekt. Dat zou wellicht te makkelijk zijn. De oplossing moet wat ons betreft gezocht worden in een beloningssysteem waarbij het uitgangspunt is dat de goed presterende bedrijven, koplopers qua zuivering, in plaats van gestraft juist beloond worden voor hun prestaties door deze bedrijven per saldo geen heffing te laten betalen. De heffing op lozingen die (tijdelijk) niet aan de norm voldoen, dus de norm overschrijden, kan worden verhoogd. Overschrijden van de norm is dan meteen een signaal dat tot actie noopt. Voordeel van het in stand houden van de heffing voor niet goed presterende bedrijven is dat voor deze bedrijven daadwerkelijk een serieuze prikkel ontstaat om aanvullende inspanningen te leveren. Dit zou naar de mening van de auteurs een logische stap zijn op weg naar de afschaffing van de heffing op directe lozingen voor vergunningplichtige bedrijven die reeds aan strenge Europese eisen voldoen. Johan Raap (Royal Cosun) Roy Tummers (VEMW) 22 H 2 O /

Energie uit afvalwater

Energie uit afvalwater Energie uit afvalwater 15 november 2011 Giel Geraeds en Ad de Man Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas Onderwerpen Introductie

Nadere informatie

DEMONSTRATIEPROJECT D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING

DEMONSTRATIEPROJECT D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING DEMONSTRATIEPROJECT D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING D ECENTRALE AFVALWATERZUIVERING INLEIDING Landustrie Sneek BV bezit een ruime hoeveelheid kennis en ervaring in het transporteren en behandelen van riool-

Nadere informatie

Kansen voor duurzame opwekking van energie bij Waterschap De Dommel

Kansen voor duurzame opwekking van energie bij Waterschap De Dommel Page 1 of 5 Kansen voor duurzame opwekking van energie bij Waterschap De Dommel Auteur: Anne Bosma, Tony Flameling, Toine van Dartel, Ruud Holtzer Bedrijfsnaam: Tauw, Waterschap De Dommel Rioolwaterzuiveringen

Nadere informatie

Standpunt Nieuwe Sanitatie

Standpunt Nieuwe Sanitatie Standpunt Nieuwe Sanitatie Vastgesteld door het college van dijkgraaf en hoogheemraden op 12 juni 2012. Inleiding Over de manier van inzameling- en zuivering van huishoudelijk afvalwater ontstaan nieuwe

Nadere informatie

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe-

Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- Vallei & Eem Veluwe Oost Veluwe Noord WELL DRA Natuurlijk comfortabel -Visie op de afvalwaterketen in de regio Vallei en Veluwe- februari 2015 concept De aanpak handelingsperspectieven Ontwikkelingen maatschappij

Nadere informatie

Naar een energieneutrale waterkringloop. Een stip op de horizon

Naar een energieneutrale waterkringloop. Een stip op de horizon Naar een energieneutrale waterkringloop Een stip op de horizon Een stip op de horizon Energie in de kringloop waterschap Regge en Dinkel en waterschap Groot Salland werken aan initiatieven op het gebied

Nadere informatie

Afvalwater zuiveren Bezoek Wageningse Alumnivereniging 22 april 2014

Afvalwater zuiveren Bezoek Wageningse Alumnivereniging 22 april 2014 Afvalwater zuiveren 1970-2030 Bezoek Wageningse Alumnivereniging 22 april 2014 Even voorstellen: Mathijs Oosterhuis (T32, 1993) Specialisatie: milieutechnologie 1999-2003 TNO-MEP 2003-heden Waterschap

Nadere informatie

grondstof? Afvalwater als Energie winnen uit afvalwater Verwijderen van medicijnen en hergebruik van meststoffen Veel mogelijkheden

grondstof? Afvalwater als Energie winnen uit afvalwater Verwijderen van medicijnen en hergebruik van meststoffen Veel mogelijkheden Afvalwater als grondstof? Energie winnen uit afvalwater Om energie uit afvalwater te winnen wordt het water van het toilet, eventueel gemengd met groente en fruitafval, vergist. Daarvoor worden een vacuümsysteem,

Nadere informatie

Samenwerking Optimalisatie Slibgisting (SOS) Gezamenlijk innoveren voor gezamenlijk succes - Ephyra en Themista -

Samenwerking Optimalisatie Slibgisting (SOS) Gezamenlijk innoveren voor gezamenlijk succes - Ephyra en Themista - Samenwerking Optimalisatie Slibgisting (SOS) Gezamenlijk innoveren voor gezamenlijk succes - Ephyra en Themista - Ephyra en Themista Vanuit eenzelfde achtergrond naar twee innovaties Snuffelronde innovatie

Nadere informatie

Energie uit afvalwater

Energie uit afvalwater Energie uit afvalwater Energie uit afvalwater Warm afvalwater verliest een groot deel van zijn warmte in de afvoer en het riool. Als we deze warmte weten terug te winnen, biedt dat grote mogelijkheden

Nadere informatie

Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath

Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath Openbaar Eindrapport Projectnummer: Projecttitel: DEI1400022 Thermofiele Slibgisting en Stikstofterugwinning op RWZI Bath 1 SAMENVATTING Dit project is een demonstratie van energiewinning uit hernieuwbare

Nadere informatie

Thermische Druk Hydrolyse

Thermische Druk Hydrolyse Thermische Druk Hydrolyse Techniek om de conversie van moeilijke biomassa te verhogen Door: Ir. Frederik Oegema 1 4e Europese leverancier van biogas installaties Micro vergisting 50-130 kwe Co-vergisting

Nadere informatie

Synergie energie hergebruik overheden, agrarische sector en industrie

Synergie energie hergebruik overheden, agrarische sector en industrie Synergie energie hergebruik overheden, agrarische sector en industrie Doelstelling thema bijeenkomst: Inzicht in ontwikkelingen bij overheid, industrie en agrarische sector Inzicht in kansen voor synergie

Nadere informatie

Pharmafilter. april 2012

Pharmafilter. april 2012 Pharmafilter Resultaten DEMONSTRATIEPROJECT IN HET Reinier de Graaf Gasthuis Delft april 2012 Pharmafilter een schoner ziekenhuis, een schoner milieu Afval door de riolering afvoeren, voor een schoner

Nadere informatie

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw

Compact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw Hoe maak je biogas? Inhoud presentatie Wie en wat is Biogas Plus? Hoe werkt een biogasinstallatie? Voor wie is een biogasinstallatie interessant? Is een biogasinstallatie duurzaam? Zijn subsidies nodig?

Nadere informatie

RWZI Tilburg Energie- en grondstoffenfabriek

RWZI Tilburg Energie- en grondstoffenfabriek RWZI Tilburg Energie- en grondstoffenfabriek Waterschap De Dommel Het idee + Afvalwater zuiveringsslib = Waarom RWZI Tilburg? RWZI Tilburg (cap. 350.000 i.e.; 8.000 ton d.s.) alleen aanpassingen in de

Nadere informatie

De hoogwaardige zuivering van afvalwater papierfabrieken Eerbeek

De hoogwaardige zuivering van afvalwater papierfabrieken Eerbeek De hoogwaardige zuivering van afvalwater papierfabrieken Eerbeek De drie oprichters van IWE Binnen modern en duurzaam ondernemerschap past het niet om het milieu onnodig te belasten. Een besef dat nu wijdverbreid

Nadere informatie

06/07/2015. Samenwerken aan nieuwe (slib)gistingstechnologieën. Van trend naar innovatie. Huidige trend. Ambitie en innovatie

06/07/2015. Samenwerken aan nieuwe (slib)gistingstechnologieën. Van trend naar innovatie. Huidige trend. Ambitie en innovatie Samenwerken aan nieuwe (slib)gistingstechnologieën Eerste resultaten pilotonderzoek Dennis Heijkoop 1 juli 2015 Slib, energie eruit halen die er in zit Van trend naar innovatie Huidige trend Maximale slibgisting

Nadere informatie

De afvalwaterzuivering als energiefabriek

De afvalwaterzuivering als energiefabriek De afvalwaterzuivering als energiefabriek Joop Colsen Energiebesparing op RWZI s anno 2010 www.colsen.nl info@colsen.nl Introductie (1) Afvalwaterzuivering levert energie op: Door vergisting van biomassa

Nadere informatie

Excursie Rioolwaterzuivering van Waterschap Vallei en Veluwe te Apeldoorn. d.d

Excursie Rioolwaterzuivering van Waterschap Vallei en Veluwe te Apeldoorn. d.d Excursie Rioolwaterzuivering van Waterschap Vallei en Veluwe te Apeldoorn. d.d.23-06-2017. We werden rond 14.00 uur verwelkomd door de heren Dick v.d.outenaar, die als spreker optrad, samen met Arjan Buitenhuis

Nadere informatie

voor duurzame energie

voor duurzame energie voor duurzame energie Water zuiveren hoeft geen energie te kosten, maar kan zelfs energie opleveren. Dat bewijst de Energiefabriek van waterschap Vechtstromen in Hengelo. Als die in de loop van 2019 op

Nadere informatie

Slimmere slibgistingstechniek: nog meer energie uit afvalwater

Slimmere slibgistingstechniek: nog meer energie uit afvalwater Slimmere slibgistingstechniek: nog meer energie uit afvalwater Dennis Heijkoop (Royal HaskoningDHV) André Visser (Royal HaskoningDHV) Leo van Efferen (Waterschap Zuiderzeeland) Een energiefabriek: dat

Nadere informatie

FOSFAATFABRIEK. Coert Petri (Waterschap Rijn en IJssel) Green Deal en Ketenakkoord Fosfaat

FOSFAATFABRIEK. Coert Petri (Waterschap Rijn en IJssel) Green Deal en Ketenakkoord Fosfaat FOSFAATFABRIEK Green Deal en Ketenakkoord Fosfaat Coert Petri (Waterschap Rijn en IJssel) (Rafaël Lazaroms, coördinator klimaat en energie Unie van Waterschappen) 1 mei 2012 1 Inhoud presentatie Green

Nadere informatie

Restwarmte en riothermie

Restwarmte en riothermie Restwarmte en riothermie Early Morning Toast Bijeenkomst Stichting kiemt, netwerk Arnhem Hoenderloo, 26 maart 2014 Rada Sukkar gfs@tauw.nl 06-15945727 Tauw introductie TAUW BV In Top 10 van Nederlandse

Nadere informatie

Omzet.Amersfoort. Van onderzoek naar realisatie. Henry van Veldhuizen 28 juni 2011

Omzet.Amersfoort. Van onderzoek naar realisatie. Henry van Veldhuizen 28 juni 2011 Omzet.Amersfoort Van onderzoek naar realisatie Henry van Veldhuizen 28 juni 2011 Doelen 1. Terugkoppeling onderzoek Omzet.Amersfoort 2. Voorbereiden voorstel AB 30 juni 2011 Historie van het project: plannen

Nadere informatie

Eigen -/ Keteninitiatief CO2 footprint Innovatie Kennis Centrum

Eigen -/ Keteninitiatief CO2 footprint Innovatie Kennis Centrum Eigen -/ Keteninitiatief CO2 footprint Innovatie Kennis Centrum Versie: 0.0 Datum: 21-4-2015 Auteur: Vrijgave: M.J.A. Rijpert T. Crum 1 IKN (Innovatie Kenniscentrum Nederland) Copier is de initiatiefnemer

Nadere informatie

Local Energy Solutions

Local Energy Solutions 24 mei 2011 Warmtelevering vanuit energiefabriek Apeldoorn Ontwikkeling van energie voor eigen gebruik naar externe levering aanleiding samenwerking warmteleiding Zuidbroek extra energie uit slachtafval

Nadere informatie

Nereda. Kosteneffectief, duurzaam, robuust en eenvoudig. Wie de technologie heeft, heeft de toekomst.

Nereda. Kosteneffectief, duurzaam, robuust en eenvoudig. Wie de technologie heeft, heeft de toekomst. Nereda Kosteneffectief, duurzaam, robuust en eenvoudig. Wie de technologie heeft, heeft de toekomst. Nationaal Nereda Onderzoeks Programma Werking Nereda is een innovatieve technologie voor biologische

Nadere informatie

SAMENWERKING OVER TRADITIONELE GRENZEN HEEN. De Energiefabriek en andere voorbeelden uit de praktijk van de waterschappen

SAMENWERKING OVER TRADITIONELE GRENZEN HEEN. De Energiefabriek en andere voorbeelden uit de praktijk van de waterschappen SAMENWERKING OVER TRADITIONELE GRENZEN HEEN De Energiefabriek en andere voorbeelden uit de praktijk van de waterschappen Duopresentatie Hennie Roorda en Tanja Klip 1. Ambities en resultaten waterschappen

Nadere informatie

VERKLARING Green Deal tussen Unie van waterschappen en Rijksoverheid

VERKLARING Green Deal tussen Unie van waterschappen en Rijksoverheid VERKLARING Green Deal tussen Unie van waterschappen en Rijksoverheid Ondergetekenden: 1. De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, en de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, ieder

Nadere informatie

Onderwerp: Routekaart Verduurzaming Stadswarmte Utrecht en Nieuwegein

Onderwerp: Routekaart Verduurzaming Stadswarmte Utrecht en Nieuwegein Postbus 19020, 3001 BA Rotterdam Wethouder van Hooijdonk p/a gemeente Utrecht Postbus 16200 3500 CE Utrecht Rotterdam, 24 november 2016 Kenmerk: W&K/MvdB/20161124 Onderwerp: Routekaart Verduurzaming Stadswarmte

Nadere informatie

Inleiding KNAG 7 december 2012. Dijkgraaf Herman Dijk

Inleiding KNAG 7 december 2012. Dijkgraaf Herman Dijk Inleiding KNAG 7 december 2012 Dijkgraaf Herman Dijk WATERSCHAPPEN IN NEDERLAND 25 GEBIED GROOT SALLAND oppervlakte: 120.000 ha, inwoners: 360.000 26% onder zeeniveau Wanneer geen dijken/duinen: 66% regelmatig

Nadere informatie

Missie, visie en strategie slibverwerking waterschap Rijn en IJssel

Missie, visie en strategie slibverwerking waterschap Rijn en IJssel BIJLAGE 1 Missie, visie en strategie slibverwerking waterschap Rijn en IJssel Missie We verwerken het zuiveringsslib tegen de laagste maatschappelijke kosten, waarbij we ons inzetten de in het slib aanwezige

Nadere informatie

GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE

GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE In kort bestek Rafael Lazaroms INHOUDSOPGAVE 1. Wat houdt het in? 2. Motieven, doelstellingen en ambities 3. Organisatiestructuur GELOOFWAARDIGE BOODSCHAP Waterschappen hebben

Nadere informatie

SPARK - riothermie. 29 september 2014. Rada Sukkar gfs@tauw.nl 06-15945727

SPARK - riothermie. 29 september 2014. Rada Sukkar gfs@tauw.nl 06-15945727 SPARK - riothermie 29 september 2014 Rada Sukkar gfs@tauw.nl 06-15945727 Tauw introductie TAUW BV In Top 10 van Nederlandse ingenieursbureau sinds 1928 750 medewerkers Integer Professioneel Maatschappelijk

Nadere informatie

Watertechniek en mestverwerking

Watertechniek en mestverwerking Watertechniek en mestverwerking Workshop Wetsus & Innovatienetwerk 27 juni 2012 Leon Korving combining scientific excellence with commercial relevance 1 Rioolwater vs mest Overeenkomsten: Herkomst (vnl.

Nadere informatie

Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt

Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt Vragen en antwoorden Aanpak Agniesebuurt Waarom aan de slag in de Agniesebuurt? Oude stadswijken zoals de Agniesebuurt, die dichtbebouwd zijn met veel verharding en weinig open water en groen, zijn kwetsbaar

Nadere informatie

Riothermie en WKO voor duurzame warmte en koude

Riothermie en WKO voor duurzame warmte en koude Riothermie en WKO voor duurzame warmte en koude Door Arné Boswinkel, Bert Palsma en Rada Sukkar Een aanzienlijk deel van de warmte uit huishoudens en industrie wordt via het afvalwater geloosd. Het potentieel

Nadere informatie

minder meer!! we gaan de uitdaging aan! kostenstijging beperken, uitgangspunt: 12,7 miljoen/jaar in 2020

minder meer!! we gaan de uitdaging aan! kostenstijging beperken, uitgangspunt: 12,7 miljoen/jaar in 2020 ambities: minder meer!! we gaan de uitdaging aan! kostenstijging beperken, uitgangspunt: 12,7 miljoen/jaar in 2020 deskundigheid (uitvoering watertaken) door gezamenlijke aanpak ontwikkelen en door schaal

Nadere informatie

Samenwerken aan nieuwe (slib)gistingstechnologieën

Samenwerken aan nieuwe (slib)gistingstechnologieën Samenwerken aan nieuwe (slib)gistingstechnologieën Eerste resultaten pilotonderzoek Dennis Heijkoop 18 maart 2015 Aqua NL Gorinchem Van trend naar innovatie Huidige trend Maximale slibgisting zoveel mogelijk

Nadere informatie

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE

WATER- SCHAPPEN & ENERGIE WATER- SCHAPPEN & ENERGIE Resultaten Klimaatmonitor Waterschappen 2014 Waterschappen willen een bijdrage leveren aan een duurzame economie en samenleving. Hiervoor hebben zij zichzelf hoge ambities gesteld

Nadere informatie

1.7 Innovatie Afsluitend... 16

1.7 Innovatie Afsluitend... 16 Inhoudsopgave 1 Inleiding en kader... 1 1.1 Waterzuivering: verleden, heden en toekomst... 1 1.2 Wie is verantwoordelijk voor de afvalwaterzuivering?... 3 1.3 Financiën en functioneren... 5 1.4 Belanghebbenden...

Nadere informatie

MBTF. Milieutechniek. Impressie: Moving Bed Trickling Filter 19 februari 2006

MBTF. Milieutechniek. Impressie: Moving Bed Trickling Filter 19 februari 2006 Milieutechniek Leeuwerik 11 8532 AW Lemmer Telefoon 0514-533746 Telefax 0514-534003 E-mail: rcl@planet.nl Impressie: Moving Bed Trickling Filter 19 februari 2006 MBTF Datum 18 februari 2006 Versie 4 RCL

Nadere informatie

Circulaire economie en duurzaamheid bij Waterschappen. Douwe Jan Tilkema directeur. Innovatie en Ondernemerschap bij Waterschappen

Circulaire economie en duurzaamheid bij Waterschappen. Douwe Jan Tilkema directeur. Innovatie en Ondernemerschap bij Waterschappen Circulaire economie en duurzaamheid bij Waterschappen Douwe Jan Tilkema directeur Innovatie en Ondernemerschap bij Waterschappen Definitie van de competentie ondernemerschap Signaleren van kansen in de

Nadere informatie

Nieuwe sanitatie in Nederland. Bert Palsma

Nieuwe sanitatie in Nederland. Bert Palsma Nieuwe sanitatie in Nederland Bert Palsma Conventioneel is fantastisch! Drinkwater; 125 l/p/dag 180 /jr Riolering 125/ jr RWZI 135/ jr 440,- / huishouden /jr 1 toilet spoeling (5 l) ~ 0,025 1 toilet spoeling

Nadere informatie

Afvalwaterplan DAL/W 2 In vogelvlucht. Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s

Afvalwaterplan DAL/W 2 In vogelvlucht. Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s In vogelvlucht Gemeente Delfzijl Gemeente Appingedam Gemeente Loppersum Waterschap Noorderzijlvest Waterschap Hunze en Aa s watersysteem De afvalwaterketen Wij beschouwen de afvalwaterketen als één geheel,

Nadere informatie

duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen

duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen De toekomst van de energievoorziening Gemeenten, provincies, bedrijven en projectontwikkelaars gaan zich steeds meer richten op duurzame energiedoelstellingen,

Nadere informatie

Riothermie: Afvalwater als warmtebron (praktische toepassingen)

Riothermie: Afvalwater als warmtebron (praktische toepassingen) Riothermie: Afvalwater als warmtebron (praktische toepassingen) ir. Marc Feyten VMM: 16/06/2016 A simple calculation of industrial waste of energy to the sewer: Een bedrijf loost 100 m³/dag in de riool

Nadere informatie

voor de deur Mobiele opvangmiddelen voor afvalwater Opslag van afvalwater Clean Water Mobiele waterzuiver

voor de deur Mobiele opvangmiddelen voor afvalwater Opslag van afvalwater Clean Water Mobiele waterzuiver Mobiele waterzuivering voor de deur Mobiele opvangmiddelen voor afvalwater Opslag van afvalwater Clean Water Mobiele waterzuiver ing Afvalwater zuiveren voor de deur Afvalwater zuiveren voor de deur? Niet

Nadere informatie

Weg met dat vieze water! Alles wat je moet weten over afvalwater

Weg met dat vieze water! Alles wat je moet weten over afvalwater Weg met dat vieze water! Alles wat je moet weten over afvalwater Nederland is een land van water. Met veel beken, sloten en rivieren. Het water dat door deze beken, sloten en rivieren stroomt noemen we

Nadere informatie

32627 (Glas)tuinbouw. 27858 Gewasbeschermingsbeleid. Nr. 19 Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu

32627 (Glas)tuinbouw. 27858 Gewasbeschermingsbeleid. Nr. 19 Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu 32627 (Glas)tuinbouw 27858 Gewasbeschermingsbeleid Nr. 19 Brief van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 23 juni 2015 Mede

Nadere informatie

PHA s uit afvalwater en reststromen, een update;

PHA s uit afvalwater en reststromen, een update; PHA s uit afvalwater en reststromen, een update; Erwin Bluemink (W+B) Hardy Temmink (WUR-ETE) 2 december 2013 1 Inhoud Erwin Bluemink PHA uit slib? Afbakening Resultaten Kansen Hardy Temmink PHA uit reststromen?

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

Afwegingen bij Afvalwaterzuivering

Afwegingen bij Afvalwaterzuivering Afwegingen bij Afvalwaterzuivering Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu De uitgangspunten voor de bescherming van het milieu tegen verontreiniging door de lozing van afvalwater zijn

Nadere informatie

Fosfaatterugwinning Waterstromen Locatie Olburgen

Fosfaatterugwinning Waterstromen Locatie Olburgen Fosfaatterugwinning Waterstromen Locatie Olburgen Arjan Jansen of Lorkeers 22 juni 2011, expertmeeting fosfaat in balans, Doesburg Waterstromen BV 12 jaar oude dochter van Waterschap Rijn & IJssel 20 medewerkers,

Nadere informatie

Nieuwe sanitatie. Conventionele sanitatie is geweldig. Of misschien?. Hoe kun je dat anders aanpakken? Waarom dan toch nieuwe sanitatie?

Nieuwe sanitatie. Conventionele sanitatie is geweldig. Of misschien?. Hoe kun je dat anders aanpakken? Waarom dan toch nieuwe sanitatie? Nieuwe sanitatie Bert Palsma STOWA 14-10-2015 Conventionele sanitatie is geweldig Drinkwater; 125 l/p/dag 200 /jr Riolering 195/ jr RWZI 175/ jr 575,- / huishouden /jr 1 toilet spoeling (5 l) ~ 0,025 1

Nadere informatie

Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven

Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven Naar een duurzame industriewatervoorziening in de Eemshaven Verwachte groei vraagt In totaal nemen de bedrijven in de Eemshaven nu 300.000 m 3 drinkwater af voor industriële activiteiten. Waterbedrijf

Nadere informatie

55e Vakantiecursus in Drinkwatervoorziening & 22e Vakantiecursus in Riolering en Afvalwaterbehandeling URINE APART INZAMELEN? Introductie Afvalwaterzuivering vindt zijn oorsprong in de behoefte om de stedelijke

Nadere informatie

AGENDAPUNT 9 ONTWERP. Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495. Voorstel. Het college stelt u voor om

AGENDAPUNT 9 ONTWERP. Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495. Voorstel. Het college stelt u voor om VOORSTEL AAN HET ALGEMEEN BESTUUR AGENDAPUNT 9 Onderwerp: Krediet renovatie rwzi De Meern Nummer: 568495 In D&H: 16-07-2013 Steller: Tonny Oosterhoff In Cie: BMZ 03-09-2013 Telefoonnummer: (030) 6345726

Nadere informatie

BOAS-overeenkomst Glanerbrug. Definitief

BOAS-overeenkomst Glanerbrug. Definitief BOAS-overeenkomst Glanerbrug Definitief 30 september 2015 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 2 Situatiebeschrijving... 3 3 Werkwijze en aanbevelingen... 4 4 Afspraken... 4 5 Financiën... 5 6 Besparingen...

Nadere informatie

Duurzame watersystemen

Duurzame watersystemen TITEL VAN PRESENTATIE SUBTITEL VAN PRESENTATIE Maar water kost toch niets? Waterverbruik en klimaatverandering Infrastructuur Drinkwater Afvalwater Hemelwater Waterverbruik en klimaatverandering Drinkwater

Nadere informatie

Een goede zaak. Stadswarmte helpt mee

Een goede zaak. Stadswarmte helpt mee Een goede zaak Stadswarmte helpt mee Stadswarmte. Een goede zaak 3 Zo makkelijk kan het ook Ondernemen is vooruitzien. Beslissingen nemen die zorgen voor winstoptimalisatie, voor continuïteit en voor

Nadere informatie

Hybride Nereda : anderhalf jaar ervaring met verrassend resultaat

Hybride Nereda : anderhalf jaar ervaring met verrassend resultaat Hybride Nereda : anderhalf jaar ervaring met verrassend resultaat Mathijs Oosterhuis, Meinard Eekhof (waterschap Vechtstromen), André van Bentem en Helle van der Roest (Royal HaskoningDHV) De rioolwaterzuiveringsinstalla

Nadere informatie

Water, energie en grondstoffen. We kunnen geen dag zonder. Ze zijn een bron van leven en welzijn. Een bron van nijverheid en welvaart.

Water, energie en grondstoffen. We kunnen geen dag zonder. Ze zijn een bron van leven en welzijn. Een bron van nijverheid en welvaart. 3 Water, energie en grondstoffen. We kunnen geen dag zonder. Ze zijn een bron van leven en welzijn. Een bron van nijverheid en welvaart. Een bron van inspiratie voor iedereen die wil bouwen aan een betere

Nadere informatie

De groenten van HAK, met het water van Brabant Water

De groenten van HAK, met het water van Brabant Water WATER PAKKET U kent Brabant Water van een betrouwbare drinkwaterlevering, maar Brabant Water heeft zakelijke klanten zoals u nog veel meer te bieden. Onze jarenlange ervaring, innovatieve aard en servicegerichte

Nadere informatie

Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa

Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa Opties voor productie van duurzame energie in de regio Helmond d.m.v. van mest en andere biomassa Jennie van der Kolk, Alterra Helmond, 22-02-13 Nico Verdoes, Livestock Research Inhoud presentatie Wetenschapswinkel

Nadere informatie

Tubbergen o. gemeente. Aan de gemeenteraad. Vergadering: 8 september 2014. Nummer: Tubbergen, 28 augustus 2014

Tubbergen o. gemeente. Aan de gemeenteraad. Vergadering: 8 september 2014. Nummer: Tubbergen, 28 augustus 2014 gemeente Tubbergen o Aan de gemeenteraad Vergadering: 8 september 2014 Nummer: 9A Tubbergen, 28 augustus 2014 Onderwerp: Vaststellen verordening op de afvoer van hemelwater en grondwater. Samenvatting

Nadere informatie

Sneek Noorderhoek. Innovatief concept geëvalueerd. Gemeente Sudwest Fryslan De Wieren Desah bv SNN Provincie Friesland Wetterskip Fryslan

Sneek Noorderhoek. Innovatief concept geëvalueerd. Gemeente Sudwest Fryslan De Wieren Desah bv SNN Provincie Friesland Wetterskip Fryslan Sneek Noorderhoek Innovatief concept geëvalueerd Gemeente Sudwest Fryslan De Wieren Desah bv SNN Provincie Friesland Wetterskip Fryslan.. Inhoud Noorderhoek het concept Noorderhoek onderzoek en evaluatie

Nadere informatie

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik ENGIE Infra & Mobility De daad bij het woord, de techniek bij de plannen Over een aantal jaren ziet de energievoorziening in Nederland er geheel anders

Nadere informatie

Cellulose Assisted Dewatering of SLudge:

Cellulose Assisted Dewatering of SLudge: 14 september 2017 1 Cellulose Assisted Dewatering of SLudge: Gericht op ontwatering van slib door hergebruik van cellulosevezel! 4 jarig onderzoeksproject (eind 10 september 2017) Uitgevoerd door 6 partijen

Nadere informatie

Slibdroging in kassen met laagwaardige warmte

Slibdroging in kassen met laagwaardige warmte Slibdroging in kassen met laagwaardige warmte Kansen en aandachtspunten voor toepassing in Nederland Joost van den Bulk, 14 September 2017 Inhoud Waar gaat de presentatie over? - Slibmarkt (Onzeker? Toekomst

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei

Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Burgers, bedrijven, milieu-organisaties en overheden hebben vandaag op initiatief van minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en

Nadere informatie

De klimaatneutrale waterketen

De klimaatneutrale waterketen De klimaatneutrale waterketen Jos Frijns Lelystad, 13 februari 2009 Klimaatverandering: adaptatie ja, maar ook mitigatie Belang van mitigatie voor watersector Gevolgen worden vooral zichtbaar in de waterketen,

Nadere informatie

Frisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam

Frisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam GREEN PACKAGE Energie uit de lucht - 100% duurzaam Het comfort van vloerverwarming, koeling en warmtapwater in een duurzaam energiesysteem voor bij u thuis. Frisse Lucht Green Package, duurzame energie

Nadere informatie

Inleiding KIVI Kring Stedendriehoek. Inleider: dijkgraaf Herman Dijk

Inleiding KIVI Kring Stedendriehoek. Inleider: dijkgraaf Herman Dijk Inleiding KIVI Kring Stedendriehoek Inleider: dijkgraaf Herman Dijk WATERSCHAPPEN IN NEDERLAND 26 GEBIED GROOT SALLAND oppervlakte: 120.000 ha, inwoners: 360.000 ALGEMEEN BESTUUR voorzitter + 25 leden

Nadere informatie

Wij brengen energie. Waar mensen licht en warmte nodig hebben

Wij brengen energie. Waar mensen licht en warmte nodig hebben Wij brengen energie Waar mensen licht en warmte nodig hebben Energie in goede banen De beschikbaarheid van energie bepaalt in grote mate hoe we leven: hoe we wonen, werken, produceren en ons verplaatsen.

Nadere informatie

Waterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch

Waterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch Voorbeeldprojecten Waterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch Waterschapsenergie, Waterschap Aa en Maas, Den Bosch Data Contact: Waterschap Aa en Maas Meer informatie: www.aaenmaas.nl Water Hitte

Nadere informatie

De ABS EffeX serie De eerste afvalwaterpompen ter wereld die aangedreven worden door een premium-efficiency motor.

De ABS EffeX serie De eerste afvalwaterpompen ter wereld die aangedreven worden door een premium-efficiency motor. De ABS EffeX serie De eerste afvalwaterpompen ter wereld die aangedreven worden door een premium-efficiency motor. www.absgroup.com The ABS EffeX range complies fully with Een geheel nieuwe benadering

Nadere informatie

U n i e k i n t e c h n i e k e n v o r m g e v i n g

U n i e k i n t e c h n i e k e n v o r m g e v i n g monosolar zonneboilersysteem met hoogrendement bouwen op duurzame energie U n i e k i n t e c h n i e k e n v o r m g e v i n g Onze producten worden wereldwijd verkocht vanwege hun ongeëvenaarde technische

Nadere informatie

Taken: Voldoende water, Veilig gebied, Gezond en natuurlijk water.

Taken: Voldoende water, Veilig gebied, Gezond en natuurlijk water. Watersysteembeheer: (presentatie Anita 15 januari) Taken: Voldoende water, Veilig gebied, Gezond en natuurlijk water. Voldoende water: Stuwen, gemalen en waterinlaat, toegankelijkheid gebied d.m.v. waterlopen.

Nadere informatie

Toiletpapier een waardevolle grondstof GaLiCos: Strippen NH 3 uit afvalwater

Toiletpapier een waardevolle grondstof GaLiCos: Strippen NH 3 uit afvalwater Toiletpapier een waardevolle grondstof GaLiCos: Strippen NH 3 uit afvalwater Aquarama Trade Fair TNAV Workshop 23 oktober 2014 Coos Wessels Toiletpapier in afvalwater 10 tot 14 kg per persoon per jaar

Nadere informatie

Euralcodes van het verwerkingsproces van luierafval middels een thermische drukhydrolyse installatie

Euralcodes van het verwerkingsproces van luierafval middels een thermische drukhydrolyse installatie Griffioenlaan 2 3526 LA UTRECHT Postbus 2232 3500 GE UTRECHT T 088 7971111 www.rijkswaterstaat.nl Contactpersoon Bas van Huet Adviseur Euralcodes van het verwerkingsproces van luierafval middels een thermische

Nadere informatie

Warmterecuperatie uit gemeentelijke riolering - een haalbare kaart?

Warmterecuperatie uit gemeentelijke riolering - een haalbare kaart? Warmterecuperatie uit gemeentelijke riolering - een haalbare kaart? Wendy Francken Directeur VLARIO 1 11 Europese partners Uit 6 landen Met 1 gemeenschappelijk doel De waterketen te verduurzamen door:

Nadere informatie

30% is de gemiddelde potentie aan energiebesparing bij het optimaliseren van technische gebouwsystemen

30% is de gemiddelde potentie aan energiebesparing bij het optimaliseren van technische gebouwsystemen NovoCon IoT servomotor voor HVAC Maak uw gebouw slimmer, efficiënter en waardevoller en verminder daarbij uw investering en jaarlijkse kosten Maak kennis met NovoCon, de innovatieve, digitale servomotor

Nadere informatie

Nieuwe sanitatie en energie

Nieuwe sanitatie en energie Nieuwe sanitatie en energie Agenda Wat? Waarom? Hoe? Energie Wij zijn de eerste generatie die de gevolgen van klimaatverandering merkt, en de laatste generatie die er iets aan kan doen. Barack Obama UN

Nadere informatie

Maatwerk in telemetrie en automatisering

Maatwerk in telemetrie en automatisering Maatwerk in telemetrie en automatisering Datawatt. Specialisten in vanzelfsprekendheden Wat gebeurt er wanneer onverwacht de elektriciteit uitvalt? Wat zijn de consequenties als er plotseling geen water

Nadere informatie

Totale verwerking van mest en/of digestaat

Totale verwerking van mest en/of digestaat Totale verwerking van mest en/of digestaat Verwerking van slib, mest en/of digestaat is geen eenvoudige zaak. Zeker niet wanneer het doel is deze te verwerken tot loosbaar water en fracties die een toegevoegde

Nadere informatie

geotherm hybride systeem

geotherm hybride systeem geotherm hybride systeem Duurzaam comfort door slimme samenwerking 01-08 - 2015 Het goede gevoel, het juiste te doen. Volop comfort Verwarmen, koelen én heerlijk warm water Met het geotherm hybride systeem

Nadere informatie

Het WC². Riolering in de niet zo verre toekomst. Marije Stronks

Het WC². Riolering in de niet zo verre toekomst. Marije Stronks Het WC² Riolering in de niet zo verre toekomst Marije Stronks Ergens in Nederland in de niet zo verre toekomst in een Water Controle Centre (WC² ) verschijnt een venster voor één van de dienstdoende tacerators

Nadere informatie

Full scale de-ammonificatie in de waterlijn

Full scale de-ammonificatie in de waterlijn Full scale de-ammonificatie in de waterlijn 1 Met DEMON en EssDe Harm Baten Hoogheemraadschap van Rijnland Annette Buunen - Grontmij Nederland B.V. (part of Sweco) Full scale de-ammonificiatie in de waterlijn

Nadere informatie

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN

KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN KLIMAAT, ENERGIE EN GRONDSTOFFEN AKKOORDEN EN GREEN DEALS Rafaël Lazaroms Coördinator Energie en duurzaamheid Unie van Waterschappen 1. Duurzaamheid en taken waterschappen 2. Duurzame ambities in akkoorden

Nadere informatie

Besam IFD type EN, TF en TM

Besam IFD type EN, TF en TM Besam IFD type EN, TF en TM Industriële snelvouwdeuren Ideaal voor een snelle doorgang bij middelgrote tot grote entrees ASSA ABLOY, the global leader in door opening solutions Verkrijgbaar in vele aantrekkelijke

Nadere informatie

Belasting van het oppervlaktewater vanuit riolering en rioolwaterzuivering,

Belasting van het oppervlaktewater vanuit riolering en rioolwaterzuivering, Belasting van het oppervlaktewater vanuit riolering en rioolwaterzuivering, 1990-2016 Indicator 1 oktober 2018 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met

Nadere informatie

LIMBURG WATERSCHAPSBEDRI-JF. Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas

LIMBURG WATERSCHAPSBEDRI-JF. Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas WATERSCHAPSBEDRI-JF donderdag 1 maart12 Waterschapsbedrijf Limburg is een samenwerkingsverband van Waterschap Peel en Maasvallei en Waterschap Roer en Overmaas Onderwerpen Huidige situatie Ontwikkelingen

Nadere informatie

AquaNL Meer zicht op slib

AquaNL Meer zicht op slib AquaNL Meer zicht op slib Meerwaarde van lab activiteiten Viviane ten Cate en Eddie Koornneef 16 maart 2016 Technology Research Centre (TRC) - Problemen/vraagstukken - Speelveld - Tijdslijn - Cases - Conclusies

Nadere informatie

De opkomst van all-electric woningen

De opkomst van all-electric woningen De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige

Nadere informatie

Werkstuk Techniek. Rioolwaterzuiveringsinstallaties. Werkstuk gemaakt door: Klas: B2E Datum inleveren werkstuk: Dinsdag 30 mei Docent: JGT

Werkstuk Techniek. Rioolwaterzuiveringsinstallaties. Werkstuk gemaakt door: Klas: B2E Datum inleveren werkstuk: Dinsdag 30 mei Docent: JGT Werkstuk Techniek Rioolwaterzuiveringsinstallaties Bron foto: www.wve.nl Bron foto: www.wve.nl Werkstuk gemaakt door: Anoniem Samantha (op van eigen de verzoek) Maat Bert Bert van van Naamen Naamen Klas:

Nadere informatie

MWKK met gasturbine. Zwembadverwarming + elektriciteit met MWKK Coiffeusewaswater + elektriciteit met MWKK

MWKK met gasturbine. Zwembadverwarming + elektriciteit met MWKK Coiffeusewaswater + elektriciteit met MWKK MWKK met gasturbine 27/09/2018 Zwembadverwarming + elektriciteit met MWKK Coiffeusewaswater + elektriciteit met MWKK Uw energiedokter Oudenaardseweg 123 B 9790 Wortegem-Petegem Tel: 055 310242 Fax: 055

Nadere informatie

Bijlage 1. Noorderzijlvest Gemiddeld Nederland NZV t.o.v. gem. 2006 78,2 83,7-5,5 2009 81,6 86,6-5,0 2012 84,6 86,6-2,0

Bijlage 1. Noorderzijlvest Gemiddeld Nederland NZV t.o.v. gem. 2006 78,2 83,7-5,5 2009 81,6 86,6-5,0 2012 84,6 86,6-2,0 Bijlage 1 Inleiding Door ons waterschap is voor het jaar 2012 weer deelgenomen aan de Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer (BVZ). Met de uitkomsten van deze vergelijking kan de positie c.q. score van

Nadere informatie