2017 Regionale rapportage Gezondheidsbevordering Jeugd

Transcriptie

1 2017 Regionale rapportage Gezondheidsbevordering Jeugd is een werkwijze van

2 Regionale rapportage Gezondheidsbevordering 2017 Publicatiedatum: 8 januari 2018 Hierbij ontvangt u de regionale rapportage Gezondheidsbevordering Jeugd van de GGD Hollands Midden. Hierin worden diensten beschreven die regionaal zijn aangeboden. Samen met de gemeentelijke rapportage gezondheidsbevordering vormen ze het jaarverslag Gezondheidsbevordering Jeugd van de regio Hollands Midden. De inzet van de afdeling Gezondheidsbevordering Jeugd richt zich op de doelgroep 0-19 jaar en hun opvoedende omgeving. Dit wordt bekostigd vanuit de Doeluitkering Ambulante Verslavingszorg (ZHN), de Doeluitkering Verslavingspreventie en Maatschappelijke Opvang (MH) en voor een klein deel uit de gemeentelijke bijdrage per inwoner (BPI). Waar mogelijk verbinden we genoemde reguliere financiering aan lokale en landelijke beleidsmatige- en financiële impulsen. Dit alles om zo te kunnen anticiperen op trends en landelijke ontwikkelingen, bijdragen te leveren aan uw nota lokaal gezondheidsbeleid, leemten in aanbod te kunnen vullen en de beoogde gezondheidsbevordering verder te kunnen versterken. Gezonde School De kern van Gezondheidsbevordering is het proces van ontwikkeling en implementatie van een duurzaam gezondheidsbeleid op school en/of in de wijk. De werkwijzen van Gezonde Gemeente en Gezonde School bieden een leidraad voor een structurele en systematische aanpak. Waar mogelijk wordt aangesloten op gemeentelijk beleid, de Centra voor Jeugd en Gezin, brede scholen en initiatieven voor een wijkgerichte aanpak. Werkwijze Gezonde School Met de Gezonde School aanpak bieden we het Primair Onderwijs (PO), Voortgezet Onderwijs (VO), middelbaar beroepsonderwijs (MBO) en de kinderopvang (Gezonde Kinderopvang) een werkwijze om planmatig en structureel gezondheid van jeugdigen te bevorderen. We werken samen met partnerorganisaties zoals het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG), Jeugd en Gezinsteams (JGT), Sociale Wijkteams en andere regionale partners. Zo kunnen we samen jeugdigen, hun ouders en professionele opvoeders ondersteunen. De GGD begeleidt scholen en organisaties bij de aanpak. Vanuit maatwerk bewaken we de kwaliteit door een integrale aanpak op het gebied van beleid, signalering, gezondheidseducatie en schoolomgeving. Het schoolgezondheidsprofiel VO (gebaseerd op de JGZ gegevens en/of de jongerenpeiling) blijkt een goede ingang om met de school door te praten waar hun leerlingen mee bezig zijn, wat de kwetsbaarheden zijn en wat de preventiemogelijkheden binnen de schoolsetting zijn om de leerlingen en hun ouders te helpen om verantwoord om te gaan met zaken als alcohol, sociale media, fastfood, vriendschappen en seksualiteit. Weerbaarheid is een centraal onderliggend mechanisme dat bijdraagt aan gezond gedrag. Professionals die door ons worden getraind ontvangen een certificaat, als bewijs van deskundigheidsbevordering ten behoeve van persoonlijke ontwikkeling. Vignetten Gezonde School We motiveren scholen om (per leefstijlthema) een landelijk vignet Gezonde School aan te vragen en maken zo inzichtelijk dat er sprake is van een effectieve, structurele en integrale aanpak. De beoordeling gebeurt door landelijke thema-instituten. In 2017 hebben 27 scholen een vignet aangevraagd. 15 PO-scholen, 2 SO/VSO-scholen en 2 VO-scholen hebben een vignet behaald, waarvan 13 scholen met 2 thema-certificaten en 6 scholen met 1 thema-certificaat. Vier aanvragen zijn afgewezen. Drie aangevraagde vignetten moeten nog beoordeeld worden. 1

3 Website Gezonde School Het aanbod van partnerorganisaties en GGD is te vinden op onze website Daar kunnen scholen ook contactpersonen van de afdeling Gezondheidsbevordering terugvinden, materialen reserveren en onze diensten aanvragen. De website trok in totaal bezoekers. Vergeleken met 2016 zijn in 2017 minder bezoekers op de website geweest, maar deze bezoekers hebben gemiddeld meer pagina s bekeken en zijn langer op de website gebleven. In onderstaande tabel is weergegeven hoe vaak diverse pagina s zijn bezocht. Pagina s Aantal keer bekeken Percentage Home % Pagina s voor Primair Onderwijs % Pagina s voor Voortgezet Onderwijs % Formulieren 929 8% Nieuwsberichten 860 6% Zoekpagina 524 5% Pagina s over Gezonde School Hollands Midden 351 3% Pagina s mbo 344 3% Agenda 231 2% Pagina s kinderopvang 212 2% Van de pagina s voor het PO zijn de pagina s over de weerbaarheidstrainingen het meest bekeken, gevolgd door de pagina s over voeding en bewegen en relaties en seksualiteit. Van de pagina s voor het VO zijn de pagina s over het contactmoment bovenbouw het meest bekeken. Daarna volgen de onderwerpen alcohol, roken, drugs, mediawijsheid en relaties en seksualiteit. Nieuwsbrieven Gezonde School Professionals kunnen zich aanmelden voor de nieuwsbrief Gezonde School Hollands Midden die, namens de partnerorganisaties, vier maal per jaar wordt uitgebracht. Inmiddels zijn (in 2016: 1.222) leerkrachten PO en 304 (in 2016: 324) leerkrachten VO geabonneerd op de nieuwsbrief. Informatievoorziening Het Informatie- en documentatiecentrum heeft een belangrijke ondersteunende en adviserende rol. Professionals kunnen hier terecht voor het lenen van educatief materiaal en achtergrondliteratuur. Verder worden ouderbijeenkomsten/cursussen voorzien van foldermateriaal en literatuur, de spreekkamers en wachtkamers van Centra voor Jeugd en Gezin voorzien van folders en wordt er bijgedragen aan websites als VCJG en Gezonde School. 2

4 Speerpunten Een gezonde leefstijl bevorderen en behouden is niet vanzelfsprekend en vraagt, zeker voor jeugdigen, kennis en vaardigheden. Daarnaast worden ze (in)direct beïnvloed door hun omgeving waarbij maatschappelijke ontwikkelingen en aanwezige verleidingen leidend kunnen zijn. Om hier proactief op in te spelen, stellen we jaarlijks speerpunten vast die voortkomen uit onze ervaringen, landelijke en lokale ontwikkelingen, trends en de ondersteuningsbehoeften die het werkveld aandraagt. Hieronder vindt u speerpunten die in 2017 zijn nagestreefd. De speerpunten en bereikcijfers staan beschreven in deze rapportage of de gemeentelijke rapportage Gezondheidsbevordering Jeugd, die met deze rapportage is meegezonden. Speerpunten Jeugd 2017 Specifiek 0-12 Ontwikkelen aanpak Voeding in het basisonderwijs. De ondersteuningsgelden hebben in 2017 een impuls gegeven aan de samenwerking met scholen omtrent een aanpak Voeding. Er zijn verschillende initiatieven ontplooid zoals de theatervoorlichting voor ouders Voor je het weet zijn ze groot en er is schoolbegeleiding gegeven over voedingsbeleid. Er zijn hierdoor verschillende scholen bereid om een meer structureel voedingsbeleid te ontwikkelen. Hiervoor zijn vervolgstappen nodig betreffende educatie, beleidsontwikkeling, training en advies. In 2018 zal hieraan verder gevolg gegeven worden. Versterking gezondheidsbevordering binnen contactmoment groep 7, waaronder Pubergezond.nl In 2017 is de borging van Pubergezond.nl binnen het contactmoment groep 7 verder versterkt. Er wordt gezocht naar samenwerkingspartners om de audiovisuele aspecten van Pubergezond.nl verder te ontwikkelen. Hiervoor is veel interesse vanuit de doelgroep. De lijn tussen curatie en preventie kan echter verder worden versterkt door de informatievoorziening verder te optimaliseren. In 2018 zal de toegevoegde waarde van Pubergezond.nl hierbij worden afgewogen samen met andere websites met deze doelgroepen. Hierbij wordt gekeken hoe de doelgroep verder kan worden ondersteund op een nog meer eenduidige wijze. Mogelijkheden onderzoeken t.a.v. Gezonde Kinderopvang. Vanuit de kinderopvang is in toenemende mate interesse voor de onderwerpen welbevinden, voeding, bewegen en seksualiteit. Ook vroegsignalering van kindermishandeling en toepassing van de meldcode hierbij zijn vragen die regionaal (en landelijk) leven. Gesprekken hierover hebben inmiddels geleid tot samenwerking met een kinderopvang betreffende sociale veiligheid (waaronder toepassing van de meldcode, seksuele ontwikkeling, vroegsignalering, opvoeding en professionele basishouding hierbij). Deze aanpak heeft inmiddels ook geleid tot gesprekken met vertegenwoordigers van Kinderopvang Nederland, om te onderzoeken welke kansen voor landelijke samenwerking deze aanpak biedt. Specifiek 12+ Versterking advisering schoolgezondheidsbeleid n.a.v. Emovo. In 2017 is op verschillende manieren verder gewerkt aan dit speerpunt. Ten eerste is het adviesrapport dat scholen ontvangen vernieuwd. Het rapport geeft een overzichtelijke weergave van de resultaten op school- en klasniveau en adviezen over in te zetten interventies en heeft een aantrekkelijke lay-out gekregen. Naast de Emovo-vragenlijst als screeningsinstrument hebben we in 2017 gezocht naar 1 Beschreven speerpunten zijn een concrete vertaling van de speerpunten uit het Productuitvoeringsplan GGD HM

5 manieren om met de jongeren zélf in gesprek te komen, teneinde de onderwerpen waar zij zelf over willen praten boven tafel te krijgen. Dit heeft geresulteerd in een les Life Chat waarin leerlingen met behulp van hun mobiele telefoon gezondheidsvragen beantwoorden. Doordat de antwoorden direct op het digibord verschijnen, wordt de les heel interactief en merken we dat leerlingen opener worden. De voorlichtingsboodschap wordt zo beter ontvangen. Leerlingen volgen deze les voorafgaand aan de afname van de Emovo. Op die manier zijn ze al meer betrokken bij de onderwerpen en raken ze gemotiveerder de vragenlijst serieus in te vullen. Ook zijn in 2017 de acteurslessen verder geïntensiveerd. Doordat scholen hier bekender mee raken en erg enthousiast zijn over deze vorm van voorlichting zijn deze lessen in 2017 veel uitgevoerd. Sinds het schooljaar 2017/2018 is de Emovo niet meer afgenomen doordat dit instrument landelijk niet meer werd ondersteund. Sinds november 2017 wordt er gewerkt met de vragenlijst: Gezond leven, check het even. Doorontwikkelen van aanpak Sociale Veiligheid naar het VO. In 2017 is er samenwerking gezocht met Halt en Stichting School en Veiligheid. Beide organisaties hebben een aanbod op het gebied van sociale veiligheid en zien mogelijkheden tot samenwerking met de Gezonde School. Stichting School en Veiligheid heeft een presentatie verzorgd over de Wet Sociale Veiligheid. In 2018 wordt verder vorm gegeven aan de samenwerking met beide organisaties. Ook heeft er op een aantal scholen adviesgesprekken plaatsgevonden over de Wet Sociale Veiligheid en de eisen die hierbinnen aan scholen gesteld worden. Inzet op thema voeding en bewegen, o.a. de Gezonde Schoolkantine en themaweek. In 2017 is extra ingezet op het thema gezonde voeding en bewegen op het VO. Een belangrijk middel om scholen te bereiken is de Voeding en Beweeg week. Begin 2017 is een draaiboek ontwikkeld dat als tool gebruikt kan worden door de school bij het organiseren van een dergelijke week. In juni 2017 zijn er 2 pilot-weken uitgevoerd in Katwijk en Leiden. Deze weken werden door de school georganiseerd en waren afgestemd op de school en leerlingenpopulatie. De GGD heeft hierin geadviseerd en heeft door PPS (Publiek-Private Samenwerking) gezorgd voor extra water, fruit of een gezonde lunch. Overig Aansluiting versterken tussen GB en Jeugd- en gezinsteams/sociale teams /CJG. In 2017 is extra geïnvesteerd in de samenwerking tussen deze samenwerkingspartners. Elk CJG heeft een eigen contactpersoon en elke GB-er werkt mee aan lokaal relevante gezondheidsonderwerpen. Hierbij ondersteunt de GB-er deze processen door advies over interventie-ontwikkeling met het oog op effect en structureel karakter. Gemeentelijk beleid op Gezondheid/leefstijl van jeugdigen en hun opvoeders. Er is ingezet op ondersteuning van gemeenten (beleidsambtenaren, colleges en gemeenteraden) voor advies op beleidsstukken voor Volksgezondheid. De start hierbij is de vraag vanuit de gemeenten hoe de cijfers te interpreteren met het verzoek om deze epidemiologische gegevens te toetsen en te vertalen naar de beleidsvoornemens en uitvoering. Zowel berichten in de landelijke als de lokale media kunnen deze vragen aanzwengelen. Daarnaast valt op dat het begrip Positieve Gezondheid op steeds meer plekken indaalt binnen de gemeenten. Dit biedt kansen om naar de komende jaren Gezondheidsbevordering in een breder perspectief te gaan plaatsen en in samenhang te brengen met de borging van Positieve Gezondheid. Website en communicatie Gezonde School HM verbeteren. Er is in kaart gebracht welke verbeterwensen er zijn om de website Gezonde School meer te doen aansluiten bij maatschappelijke ontwikkelingen en de huidige samenwerking met (met name) onderwijs. Gaandeweg bleek echter dat het lonend is 4

6 om de relatie tussen de Gezonde School en andere websites voor jeugd en (professionele) opvoeders te onderzoeken. Momenteel wordt in kaart gebracht welke websites hierin worden meegenomen. Uitgangspunt zal zijn het versterken en verengen van het aanbod voor de doelgroepen in relatie tot regionale ontwikkelingen en de bestaande ondersteuningsbehoeften in het werkveld. Uitrollen ketenaanpak Kinderen en overgewicht in JOGG gemeenten. In het kader van JOGG Leiden is er vorig jaar een ketenaanpak Kinderen en overgewicht ontwikkeld in Leiden Noord. Bij het ontwikkelen van de ketenaanpak zijn een aantal tools ontwikkeld, waaronder een format voor een stroomschema en een sociale kaart. Momenteel wordt binnen JOGG Katwijk en JOGG Alphen ook een start gemaakt met het uitrollen van de ketenaanpak Kinderen en overgewicht. De JOGG regisseurs hebben hierbij primair de taak om dit vorm te geven. De aandacht functionaris van uit de GGD heeft een ondersteunende en adviserende rol hierin. Speerpunten Verslavingspreventie Weerbaarheid Dit blijft een cruciaal element in alle activiteiten, waarvoor een toenemend aantal gemeenten aanvullende financiering beschikbaar stelt. Dit kernthema maakt een krachtige verbinding mogelijk tussen educatie voor leerlingen, voorlichting van ouders, positionering van de school en uitwisseling tussen ouder en kind. Het is positief om te merken dat een toenemend aantal gemeenten het structurele karakter en de kracht van de aanpak omtrent weerbaarheid wil faciliteren. Lees hierover meer onder het kopje weerbaarheid in deze regionale rapportage. Continueren van ouderavonden en docententrainingen in het PO en VO. Hieraan is ook in 2017 gevolg gegeven. In de tabel regionale bereikcijfers valt terug te lezen hoeveel scholen, organisaties, professionals, ouders en leerlingen bereikt zijn. Versterking Verslavingspreventie in het schoolbeleid met onder andere uitvoer van groepsgerichte interventies bovenbouw in het VO. Naast de uitvoer van de eerder genoemde acteurslessen en Life Chat lessen zijn er in 2017 veel ouderavonden verzorgd over genotmiddelen en sociale media. Resultaten uit de Emovo waren vaak een extra aanleiding voor scholen om in te zetten op oudervoorlichting. In de tabel regionale bereikcijfers valt terug te lezen hoeveel scholen, ouders en leerlingen bereikt zijn. Samenwerking met ketenpartners rondom de school. Deze samenwerking heeft ook in 2017 weer vorm gekregen, zoals ook bij andere speerpunten genoemd. Zoals de transitie van alle organisaties vraagt, zoekt de afdeling gezondheidsbevordering aansluiting op het sociale domein. Hierin werken we vanuit het CJG en trekken we inhoudelijk samen op met JGT en JGZ. Betreffende een themaspecifieke aanpak werken met samen met lokale partijen. Ook publiek-private samenwerking wordt hierin meegenomen. Verder zijn er in 2017 zes puberbeurzen voor ouders georganiseerd waarin voorlichting wordt gecombineerd met kennismaking met ketenpartners uit de gemeente. Over de organisatie van puberbeurzen kunt u verderop in deze rapportage meer lezen. 5

7 Ontwikkeling Beleidsvisie VP en GGZ richting 2020 De Regionale Beleidsvisie Verslavingspreventie wordt om de 4 jaar vastgesteld. Leiden en Gouda ontvangen hiervoor als budgethouder een decentralisatie uitkering Verslavingspreventie, Maatschappelijke Opvang en OGGZ. Richting 2020 dient voor de regio Hollands Midden weer een volgende Beleidsvisie te worden ingericht. Hiervoor zijn verschillende integrale bijeenkomsten gehouden 2. Ontwikkelingen in het sociaal domein, veranderingen in de GGZ en de opdracht voor Maatschappelijke Zorg en Beschermd Wonen leiden ertoe dat deze taakvelden in een gecombineerde Beleidsvisie bijeen worden gebracht om van hieruit te komen tot een uitvoeringsprogramma. Dit alles om meer regie te kunnen voeren op de ondersteuning van kwetsbare groepen. Het kader hiervoor is om meer te gaan samenwerken en aanbod af te stemmen om zo overlap te voorkomen. Op basis van epidemiologische gegevens van de GGD, waaronder de Gezondheidspeilingen en de Emovo, en gegevens van Brijder voor preventie en behandeling is een goed beeld verkregen waar nog meer preventiewinst valt te behalen. Het concept Positieve Gezondheid is hierbij als denkkader leidend geweest om zo te kunnen ondersteunen bij het versterken van het vermogen van burgers om zich aan te passen en een eigen regie te voeren in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. Met als resultaat een aanbod om burgers zowel op het terrein van Verslavingspreventie als op het terrein van Preventie GGZ, waaronder depressiepreventie, te kunnen voorzien. De vindplaats hiervoor is het onderwijs, met als insteek: behoud het goede, voeg vernieuwende elementen toe en creëer naast Verslavingspreventie ook een plek voor GGZ preventie met als drager het ophogen van weerbaarheid. In 2018 zal de Beleidsvisie en de hieraan gekoppelde uitvoeringsplannen worden afgeschreven 3. Deze zullen z n beslag krijgen in een werkgroep die ressorteert onder verantwoordelijkheid van het Algemeen Bestuur (AB) van de RDOG. Beleidsadvisering Verslavingspreventie Zuid-Holland Noord Voor Zuid-Holland Noord vormt de huidige Beleidsvisie Verslavingspreventie en het Plan van Aanpak de basis om beleidsadvisering en ondersteuning voor Verslavingspreventie vorm te geven. Omdat zowel het Ambtelijk- als het Bestuurlijk Overleg Alcohol zijn afgebouwd, is de regie hiervoor gevoerd door de gemeente Leiden. In 2017 is voor de regionale Beleidsadvisering Verslavingspreventie het volgende uitgevoerd: Coördinatie en organisatie integrale bijeenkomsten Sociale kaart inrichten voor toeleverende organisaties voor Verslavingspreventie en Depressiepreventie Draagvlak creëren voor een verdere versterking van de samenwerking door ophogen motivatie dat er een absolute noodzaak is om via vroegsignalering zowel op Verslavings- als op GGZ problematiek beter te kunnen interveniëren. 2 Deelnemers: onderwijs, ervaringsdeskundigen, Rivierduinen, JGZ, Brijder en de GGD. 3 De verwachting is dat richting 2018/2019 de doeluitkering wordt omgevormd tot een financieringsstroom naar het gemeentefonds. 6

8 Aandacht creëren om de keten van preventie tot en met maatschappelijk herstel verder sluitend te maken en hierin samenwerking op te bouwen Door netwerkgesprekken de scoop leggen op het belang van jong geleerd is oud gedaan met de school als onmisbare plek om dit proces op te starten Overzicht opstellen van het Brijder/GGD aanbod voor Verslavingspreventie en Preventie GGZ Vertalen regionale cijfers naar adviezen voor sturing op de visieontwikkeling In kaart brengen van knelpunten en verbetermogelijkheden ten behoeve van (vroeg)signalering van Verslavingspreventie en Depressiepreventie in het onderwijs Oriëntatie op verbetermogelijkheden voor een aanbod (vroeg)signalering Depressiepreventie in het PO en VO Coördinatie, advisering en aansturing op het vervolg van de invulling van de Regionale Beleidsvisie en een uitvoeringsagenda en een activiteitenplan Beleidsadvisering voor lokale gemeenten op basis van vragen uit de accountteams Doornemen Regionale Handreikingen op inpassen in toekomstige Beleidsvisie Opstellen van ondersteunende memo s aan de hand van regionale en landelijke thema s Deelname aan landelijk netwerk Alcoholpreventie Trimbos-instituut. Opstellen adviesbrief voor gemeenten en AB voor een vervolg in de ontwikkeling van de Beleidsvisie en het ontwerpen van een voorstel voor een werk/overlegstructuur voor het volgen en beoordelen van de uitvoeringsplannen Boordeling en aanvulling van de subsidieaanvraag Rivierduinen ten behoeve van GGZ aanbod voor de jeugd en volwassen (opvoedend kader) Boordeling en aanvulling van de subsidieaanvraag Rivierduinen ten behoeve van GGZ aanbod voor volwassen (opvoedend kader) Voortgang neerleggen in het AOZW en het AB Samenwerkingsafspraken bestendigen voor de borging van de toekomstige Beleidsvisie Midden-Holland In Midden-Holland wordt het kader gevormd door het Plan van Aanpak Verslavingspreventie Midden- Holland. Mogelijk zal de Beleidsvisie die momenteel in Zuid-Holland Noord wordt ontwikkeld, ook in Midden-Holland de basis gaan vormen. Het Netwerk Zorg en Preventie Verslavingsproblematiek Midden-Holland waar de GGD voorzitter van is, heeft wederom een succesvol jaar achter de rug. Er zijn drie goed bezochte bijeenkomsten georganiseerd waarbij steeds een ander thema werd behandeld. Deze waren in 2017: verslavingsproblematiek bij zwangeren, verslavingsproblematiek bij mensen met een Marokkaanse achtergrond en verslavingsproblematiek bij mensen met LVB. Er heeft afstemming plaatsgevonden met Brijder Verslavingszorg, die zoals in het Plan van Aanpak Verslavingspreventie Midden-Holland beschreven als onderaannemer van de GGD werkt aan preventie met als doelgroep risicojongeren, professionals en (beginnend) problematische gebruikers. In het JongerenPuntGouda zijn de Brede School, het CJG, de GGD (Gezondheidsbevordering) en Kwadraad verenigd. De afgelopen 2 jaar heeft het JongerenPuntGouda het preventieve aanbod voor jongeren in Gouda in kaart gebracht en gepresenteerd aan de scholen. Tevens zijn er nieuwe activiteiten gezocht naar aanleiding van de vragen. Er is een goede (vertrouwens) relatie met de scholen opgebouwd, welke belangrijk is om de juiste zorgvragen boven water te krijgen. Er is vraag gestuurd maatwerk geleverd. 7

9 Depressiepreventie Jeugd 2017 en 2018 Jaarlijks maken ruim mensen een depressie door, waarvan volwassenen en ruim jongeren. Dit heeft sociale, fysieke en mentale gevolgen. In Nederland krijgt bijna 20 procent van de volwassenen (18-64 jaar) ooit in het leven te maken met een depressie. Van de kinderen met depressieve ouders ontwikkelt 40 procent een depressie voor het 18e jaar. Hiermee is depressiepreventie één van de zes speerpunten van het landelijke preventiebeleid. Landelijke ontwikkelingen Met een aantal partijen, waaronder de GGD GHOR Nederland, is daarom een overeenkomst afgesloten om zowel de risico s op een depressie aan te pakken alsook het aantal jongeren en jonge vrouwen die een depressie hebben terug te dringen. In het hieraan gekoppelde meerjarenprogramma is opgenomen dat in 2017 een start gemaakt moet worden met het ontwikkelen van een aanbod voor jongeren en jonge vrouwen. GGDGHOR Nederland is regievoerder rond de doelgroep jongeren. Jongeren Onder de doelgroep jongeren vallen alle schoolgaande kinderen, jongeren en jongvolwassenen. Zij lopen door pesten, de puberteit of problemen thuis een verhoogde kans op de ontwikkeling van depressieve klachten of een depressie. Voor de doelgroep jongeren wordt met name extra ingezet op het versterken van preventieve maatregelen en beleid op school, vroegtijdig signaleren, bespreekbaar maken en normaliseren. Daarbij zijn het versterken van toe leiden naar passend aanbod, het delen van good practices en verbinden met bestaande initiatieven aandachtspunten. Regionaal regio Hollands Midden 2017 Gezien de landelijke ontwikkeling en het feit dat nu de aankomende Beleidsvisie Verslavingspreventie wordt gecombineerd met Preventie GGZ, waaronder depressiepreventie Jeugd, ziet de GGD het als haar taak om voor deze doelgroep preventieaanbod te ontwikkelen. De school is hier in een belangrijke vindplaats. Door de contactmomenten zoals Gezond leven, check het even (voorheen Emovo)en de Gezondheidspeilingen heeft de GGD in beeld hoe jongeren in hun vel zitten en kan begeleiding en/of verwijzing worden ingezet bij reden tot zorg. Daarnaast is er zeker nog winst te boeken door in een vroeger stadium een sluimerende depressie te signaleren zodat erger wordt voorkomen. Met eigen middelen heeft het team Gezondheidsbevordering afgelopen jaar een eerste verkenning gedaan rond het thema depressiepreventie jeugd. Door middel van: Een inventariserend vooronderzoek Schrijven van memo met de stand van zaken in regio Hollands Midden Brainstormbijeenkomst om nieuwe ideeën/interventies te genereren Inventarisatie door middel van focusgroep interview met ADO verpleegkundigen Gezondheidsbevordering Jeugd is nauw betrokken bij de landelijke ontwikkelingen en heeft ook in 2017 haar bijdrage geleverd aan de landelijke werksessies. Voorstel pilot 2018 In 2018 wordt het bovenstaande verder uitgewerkt in de vorm van een pilot interventie depressiepreventie. De pilot is geënt op de volgende pijlers: Het koppelen van al bestaande GB producenten met depressiepreventie Het inzetten van deskundigheidsbevordering Het ontwikkelen van preventie interventies voor zowel jongeren als hun ouders/opvoeders 8

10 Koppeling GB producenten met depressiepreventie Vanuit het PO- en VO-team worden de producten onder de loep genomen en wordt gekeken waar de koppeling met depressiepreventie al wordt gemaakt en wellicht nog kan worden gecreëerd. Vervolgens kunnen ook de leemten worden vastgesteld in het eigen aanbod. Deskundigheidsbevordering JGZ Door depressiepreventie aandacht te geven kunnen er bij leerlingen vragen ontstaan die zij willen neerleggen bij de ADO verpleegkundigen. Voorwaarde is wel dat hiervoor een goede basis (kennis/scholing) moet zijn om leerlingen hierin vervolgens te begeleiden. Met name kennis over dit onderwerp, signaleren en verwijzen zou uniform moeten zijn bij de professionals. Ter voorbereiding hierop is een focusgroep JGZ ers bevraagd op het niveau van signaleren, verwijzen, interventies in keten, begeleiding en verwijzing. Zo ontstaat een beeld over mogelijke leemten en nut/noodzaak van scholing. Docenten Ook het docententeam moet geschoold worden in het signaleren en doorverwijzen van leerlingen met depressieve klachten. Met als gevolg dat deze in een vroeg stadium de juiste hulp kunnen krijgen. Preventie interventies Real Life Soap Door het ontwikkelen van een Real Life Soap door jongeren worden zij gestimuleerd om zich te verdiepen in leefstijlthema s waarvan depressiepreventie er één is. De Real Life Soap wordt door en voor de school gemaakt. Deze kan in alle klassen worden gepresenteerd en geeft aanleiding tot gesprek en bespreekbaar maken van onderwerpen. Doelgroep jongeren Zij zijn door middel van peer-to-peer-education en door te participeren in het ontwikkeltraject van de soap, de primaire doelgroep. De secundaire doelgroep wordt gevormd door: ouders, docenten en zorgprofessionals (vanuit ADO team). Doelgroep ouders/opvoeders Ouders worden bij dit thema betrokken door de première van de Real Life Soap in de vorm van een ouderavond. Naast het bekijken van de soap wordt er ook ingegaan op de normale puberontwikkeling en het signaleren van een depressie. 9

11 Reguliere werkzaamheden, aanvullende diensten en nieuwe ontwikkelingen Naast bovengenoemde speerpunten zijn er (meer) reguliere werkzaamheden, aanvullende diensten en nieuwe ontwikkelingen uitgevoerd op basis van (impuls)subsidies en recente ontwikkelingen. Hieronder worden deze diensten en het bereik nader toegelicht. Bevordering van gezond gewicht en JOGG-gemeenten Voeding en bewegen hangen samen en versterken elkaar. Beide aspecten relateren direct aan het alledaags leefpatroon. In het onderwijs en in de wijk zijn aanknopingspunten voor het bevorderen van gezond gewicht. Voorbeelden zijn weerbaarheidstrainingen voeding en bewegen, Schoolgruiten in het basisonderwijs, Gezonde Schoolkantine in het VO, watertappunten, Groene Leefomgeving en bijeenkomsten Gezin In Beweging. In de regio zijn er vijf JOGG-gemeenten. De GGD participeert in stuur- en/of werkgroepen en adviseert over mogelijke interventies en verbindt de groepen met het veld. Op basis van signalen en behoeften worden verbindingen gelegd met bestaande initiatieven, worden verbeteringen aangebracht of materialen en interventies ontwikkeld. Voeding- en beweegbeleid in schoolorganisatie Gezond eten en bewegen is voor veel scholen een aandachtspunt. Ongezonde traktaties, koeken als tussendoortje en het gebruik van suikerhoudende dranken levert naast overgewicht, concentratieverlies en tandbederf op. Samen met ouders/verzorgers spelen professionele opvoeders een belangrijke rol in de omgeving van het kind. De school is een goede plek om jeugdigen actief en passief te onderwijzen over gezond eten en bewegen. Het onderwijs vraagt echter om een passende en constructieve benadering die hen helpt om de koers naar gezonde voeding geleidelijk in te zetten. Er zijn veel effectieve interventies en initiatieven beschikbaar die kansrijk zijn. In 2018 willen we scholen die aan de slag willen met voeding en bewegen ondersteunen om te komen tot een integraal en structureel voeding- en beweegbeleid. Stimuleren water drinken bij Koningsspelen 2017 In maart 2017 is naar alle basisscholen in de regio een mailing gestuurd met de oproep om het water drinken tijdens de Koningsspelen te stimuleren. Als bijlage werden teksten voor korte schoolkrantberichten en de drankenposter van het Voedingscentrum toegevoegd. Theatervoorstellingen Voor je het weet zijn ze groot In 2017 zijn 11 theatervoorstellingen Voor je het weet zijn ze groot uitgevoerd in de regio. Ouders kregen informatie over hun rol bij het voeding- en beweeggedrag van hun kind, en specifiek de onderwerpen ontbijten, snoepen en snacken, gamen en buitenspelen. De bijeenkomsten zaten vol humor en hadden een positieve insteek. De opvoedkundige onderwerpen die aan bod kwamen waren: regels stellen en afspraken maken, het goede voorbeeld geven, aandacht voor het gewenste gedrag, complimenten geven, kind aanspreken en corrigeren. Deze avonden zijn uitgevoerd in samenwerking met de lokale CJG s en werden mede mogelijk gemaakt door Zorg & Zekerheid. Voeding en Beweegweek op het VO In 2017 is extra ingezet op het thema gezonde voeding en bewegen op het VO. Een belangrijk middel om scholen te bereiken is de Voeding en Beweeg week. Begin 2017 is een draaiboek ontwikkeld dat als tool gebruikt kan worden door de school bij het organiseren van een dergelijke week. In juni 2017 zijn er twee pilot-weken uitgevoerd in Katwijk en Leiden. Deze weken werden door de school georganiseerd en waren afgestemd op de school en leerlingenpopulatie. De GGD heeft 10

12 hierin geadviseerd en heeft door PPS (Publiek-Private Samenwerking) gezorgd voor extra water, fruit of een gezonde lunch. Deskundigheidsbevordering Samenwerking Hogeschool Leiden (PABO en Toegepaste Psychologie) Op de Hogeschool Leiden worden voor 2 e en 3 e jaars studenten PABO colleges verzorgd over leefstijl en gezondheidsbevordering op de basisschool. Het betreft de thema s genotmiddelen, voeding en bewegen en seksualiteit (ofwel de module Gezonde Kind ). Verder is er aandacht voor grensoverschrijdend gedrag en de meldcode. Op de Hogeschool Leiden worden voor 1 e jaars studenten Toegepaste Psychologie colleges verzorgd over leefstijl, i.c. riskante genotmiddelen en voeding en bewegen. Hieronder is het bereik uitgewerkt in een tabel. Interventie Aantal studenten Aantal docenten 2 x College 2 e leerjaar Gezonde Kind x College 3 e leerjaar Vlaggensysteem en toepassing van de meldcode 1 x College 1 e leerjaar De gezonde school en genotmiddelen Totaal Regionale trainingen Door middel van de regiotrainingen worden lokale ambassadeurs van de Gezonde School versterkt in hun voortrekkersrol binnen het PO en VO. Tevens worden hiermee (nieuwe) docenten bijgeschoold. De deskundigheidsbevordering omvat onderwerpen als puberteit, relationele en seksuele ontwikkeling, genotmiddelen, voeding en bewegen. Er zijn in 2017 twee regionale docententrainingen voor het PO uitgevoerd op het gebied van weerbaarheid en groepsdynamiek. Hiermee zijn 50 docenten bereikt. Het lokale bereik van de regionale training wordt per school verwerkt op gemeentelijk niveau. Interne deskundigheidsbevordering Gezondheidsbevordering Jeugd verzorgt met regelmaat interne trainingen voor medewerkers van de Jeugdgezondheidszorg. In 2017 zijn de volgende trainingen uitgevoerd: Interventie Aantal medewerkers 4x scholing JGZ 0-12 Rookvrije Generatie 60 1 x scholing JGZ 0-12 Puberbrein 10 3 x scholing JGZ Genotmiddelen, gamen en verwijslijnen 55 Totaal 125 Puberbeurzen Sinds een aantal jaar wordt er samenwerking gezocht in de vorm van puberbeurzen die vanuit het CJG in samenwerking met partnerorganisaties worden georganiseerd. Deze vorm van voorlichting voor ouders en opvoeders is aantrekkelijk en laagdrempelig, omdat op een speelse wijze kennis wordt overgedragen over actuele gezondheidsthema s. 11

13 De beurs bestaat uit vier elementen. Allereerst zijn er twee trainingsacteurs die opvoedsituaties tussen vader/moeder en dochter/zoon uit spelen. Als tweede element worden gespeelde opvoedsituaties en pubergedragingen over de gekozen thema s toegelicht door een gezondheidsbevorderaar. Hierbij worden lokale cijfers, wetenswaardigheden en opvoedtips gegeven. Derde element is dat de scènes interactief zijn. Ouders kunnen dus opvoedadviezen geven aan de ouder op het podium die deze vervolgens uitvoert. Zo ervaren ouders, ter plekke, hoe een gekozen aanpak kan uitwerken. Tot slot is de beursvorm het vierde element. Tijdens de beurs zijn relevante partnerorganisaties uit het sociale domein aanwezig om zich te presenteren, vragen van ouders te beantwoorden en vervolgafspraken te maken. De vorm waarin partnerorganisaties participeren verschilt per beurs en is afhankelijk van het thema en de gekozen beursvorm. In 2017 zijn er zes puberbeurzen in de regio georganiseerd. Sociale veiligheid In samenwerking met diverse onderwijsbesturen heeft de GGD in 2015 een integrale aanpak ontwikkeld omtrent sociale veiligheid die kan worden gebruikt om sociaal veiligheidsbeleid op scholen vorm te geven. In de afgelopen jaren zijn er wetswijzigingen in het onderwijs doorgevoerd die scholen verplichten expliciet beleid te voeren rondom sociale veiligheid en te werken volgens de Wet Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Ook moeten scholen invulling geven aan de kerndoelen sociale ontwikkeling en seksuele vorming, waaronder seksuele diversiteit. Het gevormde conceptbeleid wordt volledig herschreven om aan te sluiten bij de denominatie en kernwaarden van de school en/of bestuursorganisatie. Dit op maat ontwikkelen van integraal sociaal veiligheidsbeleid kost twee jaar per school(bestuur). De totaalaanpak bestaat uit een beleidsmatig en een praktisch deel. Beleidsmatig begeleidt de GGD een ontwikkelgroep van directeuren, intern Begeleiders en bestuurders om het beleid vorm te geven. Het praktische deel krijgt invulling doordat alle schoolprofessionals getraind worden in kennis over sociale en seksuele ontwikkeling (waar onvolledig of ontbrekend), wet meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling en de wet sociale veiligheid. Daarnaast worden ouders voorgelicht over het beleid sociale veiligheid en bovenstaande thema s. Met betrekking tot zowel het beleidsmatige alsmede het praktische deel wordt er actief samenwerking gezocht met ketenpartners, zoals Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG), Jeugd en Gezinsteam (JGT) en Veilig Thuis (VT). Nadat het sociaal veiligheidsbeleid in twee jaar is geïmplementeerd, is het van belang dat het op kwaliteit wordt getoetst door een onafhankelijke partij. Om deze reden stelt de GGD als voorwaarde voor deelname dat scholen zich laten certificeren als Gezonde School. Scholen vragen na het doorlopen van het traject de themacertificaten welbevinden en relaties en seksualiteit aan. Scholen die door GGD Hollands Midden zijn begeleid voldoen ook direct aan de Wet Sociale Veiligheid, die getoetst wordt door de Onderwijsinspectie. Het sociaal veiligheidsbeleid wordt met grote tevredenheid ontvangen door de scholen en levert in toenemende samenwerking op met nieuwe besturen. De regionale spreiding is omvangrijk en is landelijk uniek. Inmiddels wordt de aanpak binnen negen bestuursorganisaties geïmplementeerd. De verwachting is dat er in basisscholen en daarmee tien besturen beschikken over integraal sociaal veiligheidsbeleid. Bijzonder is dat we in 2017 samenwerking zijn gestart met vier locaties van de kinderopvang Kindkracht. Deze organisatie werkt samen met basisscholen aan het vormen van kindcentra. Door hier integraal sociaal veiligheidsbeleid te ontwikkelen worden kinderen van 0-12 jaar en hun (professionele) opvoeders gesterkt in het bieden van een veiligere ontwikkelingsomgeving. Doorontwikkeling Sociale Veiligheid vraagt onderhoud en hangt samen met verschillende maatschappelijke ontwikkelingen. De GGD geeft blijvende ondersteuning aan de scholen en geeft doorontwikkeling aan 12

14 het beleid. Zo krijgen scholen nascholing aangeboden vanuit de verschillende samenwerkingspartners op het gebied van echtscheiding, radicalisering en rouw. En verder wordt beleid aangepast aan nieuwe wetgeving omtrent privacy (2018). Indien scholen in uw gemeenten bezig zijn met het vormgeven en implementeren van sociaal veiligheidsbeleid, dan kunt u dit terugvinden in de lokale rapportage van uw gemeente. Weerbaarheid Weerbare kinderen maken gezondere (leefstijl)keuzes, geven beter hun grenzen aan, zijn meer opgewassen tegen groepsdruk en durven hulp te vragen. Door weerbaarheid gezamenlijk met het onderwijsveld en ouders op te pakken, geven we handvatten aan de knelpunten die binnen deze groepen leven. De effectieve methodes als Marietje Kessels en Rots en Water is omgebogen tot een kleinschalige, fysieke en sociale weerbaarheidstraining van zeven lessen voor één klas. Hierbij zijn vier huiswerkmodules ontwikkeld. Te weten: Jezelf en anderen ; (on)gezonde gewoontes ; Voeding en bewegen ; Je lijf en relaties. De huiswerkmodules hebben als doel om ouder en kind in gesprek te brengen over weerbaarheid, opvoeding en gezondheid. Middels deze werkwijze versterken we het kind door kennis en vaardigheden aan te leren. Verder maken we ouders en leerkrachten tijdens een ouderavond bewust van opvoedkansen in relatie tot (lokale) gezondheidstrends en weerbaarheid. Voor de weerbaarheidstrajecten met leerlingen worden gecertificeerde trainers ingehuurd. Werving, coördinatie, oudervoorlichting, schoolbegeleiding, evaluatie en materialen zijn, tot op heden, door het team Gezondheidsbevordering Jeugd uitgevoerd vanuit reguliere middelen. Uit evaluaties blijkt dat geïnformeerde en betrokken ouders beter zicht hebben op hun opvoedrol en de mate van weerbaarheid van hun kind. Hieronder ziet u het bereik van leerlingen/ouders per gemeente. Doorontwikkeling Om effecten van het weerbaarheidsaanbod te meer inzichtelijk te krijgen, voert de GGD in 2018 een onderzoek uit onder de betrokken doelgroepen en professionals. Naast inzicht in de (subjectieve) effecten van de training kan het onderzoek helpen om het product verder te optimaliseren. Verder heeft toenemende zorg rondom echtscheiding gemaakt dat er in 2017 een module Verlies is ontwikkeld door de GGD. Deze module helpt kinderen en ouders bij het rouwproces dat plaatsvindt bij echtscheiding en bij het verliezen van een dierbare. De module zal in 2018 getest worden op een beperkt aantal scholen. De module zal alleen worden aangeboden in afstemming met betreffende scholen en op verzoek van ouders van individuele leerlingen. Hierbij wordt tevens onderzocht of het lonend en logistiek haalbaar is om ouders meer vrijheid te geven bij het kiezen uit de verschillende huiswerkmodules (eerder genoemd) die zij met hun kind willen doorlopen. 13

15 Werkzaamheden Veilig Thuis Hollands Midden ten behoeve van Gezonde School Veilig Thuis geeft advies, informatie, denkt mee over oplossingen en verwijst naar adequate hulp. Er kan gevraagd worden aanwezig te zijn bij een (multidisciplinair) casusoverleg. Ook een melding doen behoort tot de mogelijkheden. De Veilig Thuis-medewerkers zijn gespecialiseerd in de verschillende vormen van geweld in huiselijke kring, zoals kindermishandeling, waaronder verwaarlozing, relatiegeweld, ouderenmishandeling, ontspoorde mantelzorg, als ook multiproblem problematiek. Voor heel specifieke casuïstiek zoals loverboyproblematiek en eergerelateerd geweld of huwelijksdwang kan via Veilig Thuis consultatienetwerken worden ingeschakeld. We streven naar optimale samenwerking met het hele werkveld. Je kunt als professional dan ook gebruik maken van ons directe telefoonnummer: School is voor Veilig Thuis een belangrijke informatiebron en samenwerkingspartner in de keten. Voordat een melding wordt gedaan door een school is er vaak contact over de melding in het kader van advies. De stappen van de Wet meldcode worden dan doorlopen met school en zij worden geadviseerd in het bespreekbaar maken van hun vermoedens en het handelen naar kind en ouders. Veilig Thuis heeft de ervaring dat scholen het moeilijk vinden om de meldcode in de praktijk te brengen. De (verplichte) meldcode moet gevolgd worden door professionals om een melding te doen. Veilig Thuis kan hierin alle werkdagen van uur worden benaderd voor advies in het nemen van de stappen en concreet handelen. In deze regio ondersteunt Veilig Thuis het onderwijs middels casuïstiek-overleggen (telefonisch en op locatie) en trainingen over diverse onderwerpen: (online) seksueel grensoverschrijdend gedrag (uit Wensen en Grenzen), werken met de Wet meldcode en Wat kan men verwachten van Veilig Thuis. Vier keer per jaar organiseert Veilig Thuis de Kenniskring Huiselijk Geweld en Kindermishandeling. Daarnaast wordt ook gesproken met jongeren middels het programma Wensen en Grenzen. Bij vragen kunt u contact opnemen met Elizabeth Hamelinck, beleidsadviseur en trainer bij Veilig Thuis (ehamelinck@ggdhm.nl). 14

16 Uw Adviseur Gezondheidsbevordering De GGD versterkt de relatie met gemeenten door te werken met accountteams. In ieder accountteam participeren vertegenwoordigers van de diverse sectoren van de GGD HM. Indien er vragen zijn over gezondheidsbeleid en gezondheidsbevordering (naar aanleiding van deze rapportages), dan kunt u deze kenbaar maken aan uw Adviseur Gezondheidsbevordering. De contactgegevens van uw adviseur kunt u terugvinden in onderstaand schema. Regio Regio A Krimpenerwaard, Zuidplas, Waddinxveen Regio B Bodegraven-Reeuwijk, Gouda Regio C Alphen a/d Rijn, Nieuwkoop, Kaag en Braassem Regio D Hillegom, Katwijk, Lisse, Noordwijkerhout, Noordwijk, Teylingen Adviseur gezondheidsbevordering Eef Hollman ehollman@ggdhm.nl Eef Hollman ehollman@ggdhm.nl Robert van der Gaag rvandergaag@ggdhm.nl Aafke van Rhijn avanrhijn@ggdhm.nl Regio E Leiden, Leiderdorp, Voorschoten Oegstgeest, Zoeterwoude Floortje Sijpestein fsijpestein@ggdhm.nl

17 BIJLAGE Regionale bereikcijfers Gezondheidsbevordering Jeugd 2017 Bereik organisaties Beleidsadvisering Bereik docenten Bereik ouders Bereik leerlingen Centrum voor Jeugd en Gezin Puberbeurs n.v.t. n.v.t. n.v.t Voor je het weet zijn ze groot n.v.t. n.v.t. n.v.t. 246 n.v.t.* Overige bijeenkomsten n.v.t. n.v.t. n.v.t. 4 n.v.t.* Verslavingspreventie PO 98 scholen 15 n.v.t VO 67 scholen Voeding en bewegen PO 14 scholen n.v.t * EU-Schoolfruit 75 scholen n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t.* Nationaal Schoolontbijt 105 scholen n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t.* VO 28 scholen 6 n.v.t Relationele en seksuele ontwikkeling PO 99 scholen n.v.t ** VO 18 scholen n.v.t Sociaal-emotionele ontwikkeling en Weerbaarheid PO 76 scholen n.v.t Elektronische monitoring (Emovo) voor 15- en 16-jarigen Terugkoppeling Emovo uitkomsten 47 scholen 47 n.v.t. n.v.t. n.v.t. Emovo-interventie Life Chat lessen 7 scholen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 962 Emovo-interventie acteurslessen 12 scholen n.v.t. n.v.t. n.v.t Emovo-interventie Lief Lijf 4 scholen n.v.t. n.v.t Informatie- en Documentatiecentrum Uitleen lesmaterialen (waarvan extern aan KDV 10, PO 103, VO 77, MBO/HBO jeugdzorginstellingen 82) Foldervoorziening ouderbijeenkomsten/ 184 peuter-kleuter-pubermarkten Foldervoorziening CJG s en spreekkamers JGZ en Adolescententeams Uitleen cursusboxen 38 x wachtkamer CJG 38 x wachtkamer x spreekkamers JGZ 71 x ADO-teams op VO-scholen Geleverd voor alle cursussen regio Hollands Midden * Onze werkwijze is gericht op het trainen van professionals omtrent gezondheidseducatie. Hierdoor wordt gezondheidseducatie een dagelijks terugkerend onderwerp van gesprek en onderwijs, heeft de attitude van de professional invloed op het gedrag van de kinderen en worden ouders via hun kinderen geprikkeld om in gesprek te blijven over gezondheid. Bereikcijfers over deze indirecte werkwijze zijn moeilijk vast te stellen. ** Dit aantal leerlingen komt voort uit de weerbaarheidstrainingen met het thema je lijf en relaties. Noot: Bereik wordt sterk beïnvloed door de aanwezigheid van aanvullende financiële middelen. De subsidiemogelijkheden verschillen per gemeente. Het is evident dat daar waar extra middelen ingezet kunnen worden (bijvoorbeeld voor weerbaarheidstrainingen bij scholen), de deelnamegraad van organisaties verhoogd wordt. Voorts blijkt dat daar waar organisaties actief door GGD Hollands Midden ondersteund worden, zij eerder opnieuw contact zoeken om ondersteuning te vragen bij knelpunten en ontwikkelingswensen. 16