THEMA Lokale initiatieven

Transcriptie

1 THEMA Lokale initiatieven ZESENVEERTIGSTE UITGAVE OVER> MAART 2015

2 > Zo makkelijk is het kennelijk niet Havenkwartier Deventer. 2 Dirk Baalman 3 Rond 1970 maakten wij met klasgenoten van de HTS een tentoonstellinkje over het uitbreidingsplan voor het dorp waar ik woonde. Aan de ene kant van het zaaltje hingen we het plan dat de gemeente in procedure had gebracht (twee panelen). Aan de andere kant hingen we een alternatief dat we hadden bedacht, met voorbeelden uit andere plaatsen, geknipt uit tijdschriften en geplakt op tien panelen. Het was veel werk, maar de gemeente was not amused. Het was in deze gemeente bepaald revolutionair om de planningsidealen van de plaatselijke overheid ter discussie te stellen. Sommige raadsleden durfden zich wel op de expositie te laten zien, maar invloed hadden we niet. Het was daar niet het moment om burgerparticipatie te introduceren of vorm te geven. Havenkwartier Deventer industrieel erfgoed is uitgangspunt voor ontwikkeling. Er is veel ruimte voor initiatieven die uitgaan van hergebruik en bijdragen aan het bereiken van het eindbeeld. Dit was de tijd van de teach-in : de debatvorm waarbij politici en bestuurders zich uit de schulp van de partij losmaakten en het gesprek met burgers in zaaltjes begonnen te zoeken. Dat is minder dan 50 jaar geleden en het is alleen te begrijpen met het perspectief van de zeker 150 jaar bestuurlijke cultuur die eraan vooraf ging: sinds de start van het koninkrijk was de almacht en alwetend heid van de overheid nauwelijks betwist. Zo n historisch perspectief werpt enig licht op de moeilijkheid die wij constateren bij overheden en burgers om, zeker in de ruimtelijke planning, oude rollen en gewoonten los te laten en de verantwoordelijkheden anders te organiseren. Waar dat succesvol gebeurt, is er sprake van een pilot of een experiment, of de condities zijn er zeer uitzonderlijk. Zo wordt er veel gekeken naar Almere, waar in de wijk Ooster wold een vernieuwende planning- en bouwmachinerie wordt ontwikkeld. Hier verwerven initiatiefnemers een kavel, waar ze vervolgens echt alles zelf moeten organiseren, inclusief de infrastructuur voor ontsluiting, ontwatering en riolering, stroom en kabel. Bestemmingsplan en welstandsnota zijn er niet; we laten ons verrassen. De bijzondere condities zijn dat de grond in eigendom is van de gemeente Almere en dat de ontwikkeling met een listige manoeuvre onder de Crisis- en Herstelwet is gebracht, waardoor het terzijde schuiven van het traditionele regelsysteem mogelijk werd. De wijk vormt een logische voortzetting van de rijke traditie van particulier opdrachtgeverschap die Almere (soms met een schuine blik op Roombeek in Enschede) heeft ontwikkeld onder de bezielende invloed van toenmalig wethouder Adri Duijvesteijn. Almere kenschetst zijn wijken als experimentwijken : innovatie in opdrachtgeverschap is er normaal, maar alleen als experiment realiseerbaar. Wij hebben het als organisatie die dagelijks met welstandsbeleid bezig is, vaak gemerkt: als puntje bij paaltje komt, lijkt er

3 > De overgereguleerde wereld. Na 150 jaar autoriteit en 50 jaar praten over meer zeggenschap voor burgers is het tijd voor vertrouwen in wat anders. 4 5 weinig vertrouwen bij overheden te bestaan dat burgers er met elkaar géén boeltje van maken, als ze aan het bouwen Gemeenten verlenen de bouwver gunningen, maar de Kamer bepaalt voor welke bouwwerken wel en niet. Dat is voor de slaan. Het begon al met minister Remkes, die met de wijziging ruimtelijke planning al niet handig, maar het is vooral een ver- Woningwet in 2003 zo n krappe invoeringstermijn voorschreef keerd signaal over het vermogen tot loslaten en over een vol- voor de introductie van de toen voorgeschreven welstandsnota s, dat het maken van welstandsbeleid met dorp en buurt feitelijk onmogelijk werd. We hadden toen al 100 jaar welstand achter de rug, dus een invoeringstermijn van een paar wassen invulling van het subsidiariteits beginsel. De erfgoedzorg biedt een ander voorbeeld van de noodzaak tot paradigmawisseling. Hoezeer ook de interesse en waardering voor erfgoed lokaal en regionaal zijn bepaald door een jaar zou in dat perspectief geen probleem zijn geweest. Die groot draagvlak, het beleid ervoor is nog volledig top-down zou het mogelijk hebben gemaakt om preciezer met burgers gestuurd. Erfgoed is een zaak van experts die gaan over de te spreken over de waarden die zij in hun dorp of wijk herken- spullen van een ander, die door nog weer anderen hogelijk den, welke ambities ze daarmee hadden en welk beleid voor worden gewaardeerd. ruimtelijke kwaliteit daarbij zou passen. Daar zou bij het bou- De aanwijzing ervan gebeurt op initiatief van bovenaf : het wen ook meer een houding passen van begeleiden naar een verdwijnen van artikel 3 uit de Monumentenwet 1988, die toe- goed resultaat dan van toetsen aan regels en criteria. gang tot het systeem regelde voor elke belanghebbende, is De laatste jaren, 10 jaar na die introductie van nota s, wordt bij veelbetekenend. Natuurlijk was het misbruik van procesrecht, Schetsmodellen de herzieningen ervan veel meer de ruimte genomen om die dat tot vertragingen in planprocedures leidde, een goed Weseper molen uit participatieve werkwijze te volgen. Maar de rijksoverheid zelf excuus voor dat verdwijnen. Maar er is niet anders voor in de werksessie geeft het slechte voorbeeld bij het denken over decentrale plaats gekomen dan het voornemen van het rijk om met cen- AtelierOverijssel De kloof tussen verantwoordelijkheden: Den Haag geeft menigmaal zoveel traal geregisseerde aanwijzingsprogramma s voortaan de lijst (2013). wetgever en wereld gedetailleerde voorwaarden mee, dat van echt loslaten geen te gaan actualiseren. Onheldere concepten achter de vraag wordt in Brussel sprake is. Een pregnant voorbeeld is dat de Tweede Kamer wiens erfgoed is dit nou eigenlijk?, dwingen burgers in de treffend geïllustreerd: bepaalt welke bouwactiviteiten vergunningvrij zijn en zich positie van protestant tegen het ontbreken of verlenen van een een stappenplan voor het proces en adviseerde over inpas- den dingetjes uitgeprobeerd om ervaring op te doen. de achterkant van het dus aan de bemoeienis van de gemeenten onttrekken. monumentstatus. Zo worden eigenaren van ons erfgoed in sing en ontwerp. Harry ten Have, de man die het proces van a De ontwikkelingen geven de overheid zoveel vertrouwen dat EU-parlement. een marginale rol gedwongen, waarbij zij een maatschappelijk tot z begeleidt: Het initiatief is ontwikkeld vanuit een droom. Deventer bij een andere bouwlocatie het roer heeft omge- belang moeten dienen zonder dat hun rechten en plichten Met een bestemmingsprocedure voor de boeg loop je de kans gooid. In de wijk Eikendal waren sjieke woningen op ruime expliciet gemaakt zijn. Immers, het beoordelen van de bewe- dat dit uitloopt op een hele kostbare droom. We zijn gestart in kavels voorzien, waarvoor de beukenhagen op de perceels- gingsvrijheid met een monument is geen zaak van transpa- voorjaar 2012 en in september afgelopen jaar is het bestem- grenzen maar vast waren geplant. Zo n wijk. Maar de kopers rante afspraken en uniforme kaders, maar van de willekeur mingsplan door de raad vastgesteld. Dat is mede te danken bleven weg uit dit planningsparadijs. Nu wordt ruimte gebo- van plaatselijke, regionale of landelijke actiegroepen en van aan de bijzonder coöperatieve opstelling van de ambtenaren den aan een groep die met collectief particulier opdracht- gemeentelijke, provinciale en rijksadviseurs. Overheden zijn er en oud-wethouder Cor van den Berg. Zijn insteek was: Als gever schap een gemeenschappelijk woongebouw gaat ont- niet in geslaagd om het maatschappelijk belang dat burgers Wesepe dit goed vindt, ben ik de laatste die dit tegenhoud. wikkelen. De oude kavelpaspoorten zijn ervoor opzij gelegd. hechten aan erfgoed te vertalen in een stelsel dat aan die Het is best een lastig proces, maar dankzij ambtenaren die er Met de ervaring uit het havengebied durft de gemeente het betrokkenheid recht doet en tegelijkertijd de eigenaren koes- positief instaan, enthousiast zijn over het initiatief en ons con- herprogrammeren van zo n locatie wel aan. tert en serieus neemt. tinu goed begeleid hebben, zijn we er gekomen. Voorwaarde Zulke voorbeelden zijn richtinggevend op zichzelf, maar kun- Endemisch problematisch is het loslaten dus kennelijk, maar van de gemeente was wel dat we de bewoners van Wesepe nen ook het vertrouwen bewerkstelligen dat in de ruimtelijke dat laat onverlet dat er interessante dingen gebeuren, al dan mee-kregen. Daar hebben we veel energie in gestoken en met planning hele andere denk- en benaderings wijzen mogelijk niet in de marge van de regelgeving. succes. We zijn nu bezig de technische voorbereidingen af te zijn dan die, waaraan wij gewend waren vanuit de traditie van In Wesepe wordt door initiatiefnemer Henry Franken de ronden, waarna de weg vrij ligt voor realisatie van de molen. een zich sterk manifesterende overheid. Na 150 jaar autoriteit molen, een verdwenen dorpsicoon, opnieuw tot leven In het Deventer Havenkwartier wordt een voormalig bedrijven- en 50 jaar praten over meer zeggenschap voor burgers is het gewekt. Wel als eigentijdse variant en op een andere plek terrein tot wijk voor wonen en werken getransformeerd met tijd voor vertrouwen in wat anders. Nu afwachten of de aan- dan de oorspronkelijke molen. De molen is innovatief op het een minimum aan regels, maar met een helder eindbeeld. De staande Omgevingswet de ontwikkelruimte gaat bieden om gebied van duurzame energieopwekking. Bij de molen komt ruimte die hier wordt geboden met bestemmingen, zelfbouw vanuit die uitzonderlijke pilots en experimenten een nieuwe een kikkerpoel met een picknickplaats en informatie over en nieuwe combinaties van wonen en werken, leidt direct ook norm te ontwikkelen. energieopwekking van de molen. Het nieuwe molenbedrijf tot architectonische verrassingen, zowel in de nieuwbouw als creëert werk voor zo n vijf mensen. AtelierOverijssel maakte bij de transformaties van bestaande gebouwen. Ook hier wor- Info > Dirk Baalman n dbaalman@oversticht.nl

4 > Spoorzone Zwolle Aanpak Spoorzone Zwolle geeft impuls aan ruimtelijke èn sociale kwaliteit 6 Karola Schröder 7 In opdracht van de provincie Overijssel staat Het Oversticht aan het roer van een aantal projecten, gericht op de verbetering van de sociale kwaliteit. Sociale kwaliteit, raak je dan niet erg ver af van je core business? Die gaat immers, zoals zo mooi 90 jaar geleden verwoord en nog altijd actueel, om het behoud en de bevordering van het landelijk en stedelijk schoon. Om antwoord op die vraag te geven: Nee, want we richten ons als Oversticht op sociale kwaliteit in combinatie met ruimtelijke kwaliteit. Op vraagstukken waar verbetering van de woon- of werkomgeving of openbare ruimte ook een verbetering van de sociale kwaliteit kan betekenen. Dóór bewoners, vóór bewoners en mét bewoners, is daarbij onze werkwijze. Voorbeelden daarvan zijn het project Erven voor Ouderen, waar we in de al eerder over schreven en het project Spoorzone Zwolle. van sociale kwaliteit in het kwaliteitsboek dat deel uitmaakt van beide ontwikkelingen. Voor de invulling van tijdelijke initiatieven in de Zwolse spoorzonde konden jongeren hun ideeën via een prijsvraag kwijt. Twee pizzasessies, een oproep in de media en aandacht tijdens een publieksbijeenkomst zorgden voor vijftien prachtige inzendingen. Zes ervan voldeden aan de criteria die door de jury waren opgesteld. Ze zijn origineel voor Zwolle, haalbaar, de inzenders zijn tevens eigenaar van het initiatief en de initiatieven zullen de dynamiek binnen de De komende jaren wordt er veel gebouwd en verbouwd in het Spoorzone vergroten. De zes genomineerden pitchten in stationsgebied van Zwolle. De partijen achter Spoorzone januari voor een jury bestaand uit vertegenwoordigers van Zwolle, provincie Overijssel, gemeente Zwolle, NS en ProRail, NS, Cibap/de Zwolse Acht (grote onderwijsinstellingen), de hebben grote ambities met het gebied. Heel essentieel is dat het gebied een verbindende functie krijgt. Een mooi nieuw, gemeente Zwolle, werkgroep Sociale Kwaliteit Spoorzone, jongeren en Het Oversticht. Winnaar Max Melching met de Zwolse wethouder Ed Anker. multifunctioneel stadsdeel waar het prettig is om te verblijven, Een verplaatsbare skatebaan, een multifunctionele voetbal- elkaar te ontmoeten, te werken of recreëren. Er gaat de kooi en mobiele groenpaviljoens die uitnodigen tot ontmoe- komende jaren heel wat gebeuren. Er zijn plekken en gebou- ting. Dat zijn de drie origineelste ideeën voor tijdelijke activi- geschikt gemaakt worden voor street- als voor bowlskaters wen die korter of langer leeg staan en nog geen eindbestem- teit in de Spoorzone Zwolle die ook iets toevoegen aan de en kan ook ruimte bieden aan groen en water of als zitele- ming hebben. Door een tijdelijke invulling te geven aan dit omgeving volgens de jury. De bedenkers kregen een geldbe- ment gebruikt worden. soort plekken wordt het gebied levendiger. Er komen ook drag om het idee verder te brengen en daadwerkelijk uit te Daarnaast vielen nog twee plannen in de prijzen. Bouwkunde- functies bij en er veranderen plekken. Zo komt er een nieuwe voeren. studenten Myrthe Hidding, Lars Melenhorst en Martijn Aalbers busbrug en wijzigt het stationsplein aan de zuidkant ingrij- Het winnende idee van Max Melching uit Hengelo werd kwamen met het idee van een multifunctionele sportkooi. Die pend. Nu kun je met ontwerpers van alles bedenken, maar wil beloond met 5000 euro. Hij wil een verplaatsbare skatebaan is in de zomer te gebruiken voor voetbal en basketbal, in de je daarbij ook sociale kwaliteit inbrengen, dan is het van maken die bestaat uit prefab elementen, waarmee variabele winter geschikt om te schaatsen of voor ijshockey. Zoiets is er belang dit van bottom up in te voegen in het ontwerpproces. opstellingen gemaakt kunnen worden. De baan kan zowel nog niet in Zwolle. Zij kregen een bedrag van 2500 euro om Sociale kwaliteit wordt immers niet in de eerste plaats door hun idee verder vorm te geven. professionals bepaald, maar vooral door de doelgroep: de Een zelfde bedrag was er voor beeldend kunstenaar Merijn gebruikers van de stationsomgeving. Vrij, die samen met ontwikkelaar Jos van Leussen voorstelt Het team Sociale Kwaliteit Spoorzone, dat Het Oversticht tijdelijke groenpaviljoens te plaatsen in de openbare ruimte, samenstelde en waarin ook Dorien de Wit (De Beuk) en Karola bijvoorbeeld op het Lübeckplein of het Stationsplein. De Groenpaviljoen van Merijn Vrij in Groningen. Schröder (Bureau Schröder) participeren, koos ervoor gebruik te maken van de methodiek placemaking. Placemaking biedt gebruikers de mogelijkheid plekken (mee) te ontwerpen. De gedachte achter dit concept is dat meedenken en mee-ont- paviljoens nodigen uit tot spontane ontmoetingen en korte evenementen. Dit idee is vorig jaar al met succes uitgevoerd op het Stationsplein in Groningen. Wethouder Ed Anker het mooie van deze prijsvraag is dat werpen leidt tot succesvollere en beter gebruikte plekken die de ideeën een sociaal element toevoegen aan dit ruimtelijke goed functioneren en waar mensen zich prettig voelen. Met project, reikte de prijzen uit samen met Coby Zandbergen behulp van placemaking wordt een locatie een place to be, (voorzitter college van bestuur van vakschool CIBAP). Zij was een plek waar je graag wilt zijn. Hierdoor krijgen deze plekken van mening dat het best een ingewikkelde opdracht was: De opnieuw betekenis en hebben ze een positieve invloed op jury heeft bij de beoordeling van de inzendingen gekeken gezondheid, lokale economie, sociale cohesie en culturele naar originaliteit voor Zwolle, de haalbaarheid van het plan, ontwikkeling van een wijk, dorp of gebied. Het team Sociale het eigenaarschap en de toegevoegde waarde voor de omge- Kwaliteit Spoorzone betrok op deze wijze omwonenden van ving. het gebied bij de ruimtelijke processen van busbrug en Tijdens pizzasessies met studenten werd gebrainstormd over tijdelijke Stationsplein. Daarbij werd ook gezorgd voor de verankering invulling. Info > Henriëtte Verheyen n hverheyen@oversticht.nl

5 BUURTLANDSCHAPPEN Bewoners Haarle bespreken mogelijkheden. Bewoners vanuit gezamenlijk vertrekpunt aan de slag met Schetssessie Haarle. hun omgeving Overleg over de ideeën. 8 Tamara Ekamper 9 Op maandag 9 februari organiseerden Landschap Overijssel en Het Oversticht masterclasses voor lokale initiatieven. Op deze avond presenteerden Haarle, Boskamp en Lonneker de resultaten uit het project Buurtlandschappen. In drie parallelle workshops bogen ruim 30 deelnemers zich over vraagstukken als: Hoe krijg ik anderen enthousiast voor het samen inrichten en beheren van de groene omgeving? Hoe financier ik mijn initiatief? En hoe werf ik vrijwilligers om het beheer en onderhoud te organiseren? Wat is dat, een buurtlandschap? In een buurtlandschap trekken boeren, burgers en ondernemers samen op om hun landschap mooier te maken en te houden. Bijvoorbeeld door met de buurt een wandelpad aan te leggen, bomen te knotten of een natuurspeelplek voor kinderen aan te leggen. Maar het kan ook betekenen dat bewoners een visie maken voor het behoud van het landschap en Landschap in Zicht Alle dorpen werkten volgens de methodiek Landschap In Zicht: onder begeleiding van adviseurs van Het Oversticht en Landschap Overijssel stapten zij op de fiets en keken met andere ogen naar hun omgeving. De uitdaging was om niet in oplossingen te denken, maar eerst te kijken wat de opgave zou kunnen zijn door samen op pad te gaan en in gesprek te gaan over de waarden van de leefomgeving. Landschap in Zicht is een laagdrempelige manier om verschillende waarne- dit bij de gemeente onder de aandacht brengen. Het allerbe- mingen over wat wel en niet goed functioneert in de openbare langrijkste is dat het gezamenlijk gebeurt. ruimte te kunnen benoemen. Het mooie is dat je vanuit een gezamenlijk vertrekpunt vervolgens kan werken aan een plan, Het landschap verandert is de ervaring van Ingrid van Herel. Zij begeleidde twee van de De samenstelling van het buitengebied verandert: het traditio- dorpen bij het opstellen van een landschapsvisie. Een paar nele boerenbedrijf verdwijnt en agrarische bedrijven worden weken na de fietstocht ondersteunde zij bij een schetssessie, groter of stoppen. Veel erven krijgen een woonfunctie en dat waar verder werd gewerkt aan het uitwerken van alle opgeda- levert soms botsende belangen op tussen boeren, gebruikers ne ideeën en het opstellen van een gezamenlijk plan. en bewoners. Nergens voor nodig, vindt Eibert Jongsma De komende periode moeten de handen uit de mouwen, want projectleider van Landschap Overijssel. Juist door samen de dan vindt de uitvoering van de plannen plaats. Ook volgt nog handen ineen te slaan kan er iets heel moois ontstaan. Het is een aantal kleine bijeenkomsten om het beheer en onderhoud wel belangrijk dat het initiatief bij de initiatiefnemer blijft. Wij op een zorgvuldige manier te borgen. De eerste buurtland- nemen het proces dan ook niet over, maar geven de gevraag- schappen zullen medio 2015 te bewonderen zijn. de begeleiding. Deze begeleiding kan bijvoorbeeld bestaan uit het bieden van kennis over de inrichting of het beheer van Leren van elkaar een stukje natuur, maar bestaat ook uit subsidiemogelijkheden De masterclasses van 9 februari waren bedoeld om plaatselij- voor het realiseren van het initiatief. ke belangen mee te laten kijken met de resultaten uit buurtlandschappen. Zo tipten de vertegenwoordigers van de drie Drie dorpen pakken het zelf op dorpen de aanwezigen hoe zij een initiatief kunnen opzetten Uit de ruim zestig aanmeldingen om mee te doen met buurt- en samen met anderen kunnen uitwerken, uitvoeren en behe- landschappen, selecteerden Het Oversticht en Landschap ren. De avond bleek nuttig om over-en-weer kennis en ervarin- Overijssel drie lokale initiatiefgroepen. Met subsidie van de gen uit te wisselen en elkaar van advies te voorzien. Ter inspi- provincie Overijssel gingen deze initiatiefgroepen aan de slag ratie vertelde Jeroen Kruit, onderzoeker bij Alterra, over met het opstellen van een landschapsvisie. Ook ontvingen zij voorbeelden van lokale initiatieven uit andere delen van het middelen om hun plannen uit te voeren. De betrokkenen uit land. Met name het voorbeeld van Eva Lanxmeer in Lonneker, Haarle en Boskamp kijken terug op een zeer Culemborg, waar een hele woonwijk door lokale initiatiefne- geslaagde periode. Zo werkte Haarle aan het versterken van mers van de grond is gekomen, en waar nu het ecologisch het dorpshart, een betere verbinding tussen het dorp en de beheer in handen is van de bewoners, inspireerde de aanwezi- omgeving en een plan voor groenere bermen. In Lonneker gen om toch eens in overleg met gemeenten te treden en te werd een voorstel uitgewerkt voor nieuwe wandel- en fietsrou- kijken wat je als dorp zelf kan doen aan inrichting en beheer tes vanuit Hof Espelo. Bewoners uit Boskamp ontwierpen van de groene omgeving. samen met de zorginstelling Carinova een park met bloementuin, fruitgaard en wandelpad in de omgeving van het verzor- Info >Tamara Ekamper n tekamper@oversticht.nl en Samen met andere ogen naar het bekende landschap van Luttenberg kijken. gingstehuis. Marijke Nieuwenhuis n mnieuwenhuis@oversticht.nl

6

7 > Met het hoofd in de wolken en de voeten in de klei Duurzame architectuur in Olst Michael Reynolds 12 Marieke van Zanten 13 Reynolds is een Amerikaanse architect die huis en op het dak wordt aarde aangebracht wat een hoge isolatiewaarde heeft. Het grijze afvalwater (douche, afwas) en woont in New Mexico. zwarte water (wc) wordt gerecycled en hergebruikt voor spoel- Na zijn studie gaat hij water en meststof voor de plantenkas. begin jaren 70 experimenteren met duurzaam bouwen met afvalproducten. Zijn eerste huis, The Thumbhouse, maakt hij van samengeperste bierblikken waarvan hij bouwstenen maakte. In 1972 kreeg hij een patent op dit bouwmateriaal. Zijn huizen werden af en toe verkocht waardoor hij het ontwerp gaandeweg kon verbeteren. Ze werden comfortabeler gemaakt, voorzien van geokoeling en zonnepanelen en de huizen kregen langzaamaan meer aandacht. Omdat de huizen revolutionair anders waren ten opzichte van de traditionele bouw, kan het niet anders dan dat er kinderziektes waren. Bewoners van zijn eerste huizen sleepten Reynolds voor de rechter omdat de huizen mankementen vertoonden. Tenslotte beoordeelde de State Architect Board New Mexico dat zijn huizen slecht en niet veilig waren. Door de claims besloot Reynolds in 1990 zijn licentie als archi- Wereldwijd zijn er nu circa 1000 van dit soort huizen gebouwd. Het ontwerp en de techniek zijn ondertussen uitgekristalliseerd en het experimentele stadium is voorbij. Wolken: Het ideaal van de vereniging Aardehuis Oost-Nederland is dat ze wil bouwen, werken, wonen en leven in harmonie met de natuur, in verbondenheid met elkaar en ter inspiratie van de wereld om ons heen. Dat doen ze door een ecologische wijk te realiseren van zelfvoorzienende aardehuizen (gebaseerd op Earthships), waarbij alle aspecten van duurzaamheid in onderlinge samenhang met elkaar in balans zijn. tect en aannemer in New Mexico in te leveren. Hij zakte weg in een depressie en besloot volgens de regels te gaan bouwen, Artist impression van een van de huizen. maar niet zonder protest. Met de bezorgdheid over global warming kwam duurzaam bouwen weer onder de aandacht. Milieubewegingen zagen Reynolds als een soort boegbeeld voor hun idealen. Regisseur Olivier Hodge besloot een documentaire te maken over Reynolds leven en werk. Deze documentaire droeg sterk bij aan de populariteit van de Earthships en zorgde voor hernieuwde aandacht voor duurzaam bouwen. Reynolds werd in ere hersteld en kreeg zelfs zijn licentie als architect weer terug. Wijk in aanbouw, Olst Garbage warrior, pertinent, timely and brimming with passion. Woorden die boven aan een dvd stonden met daaronder een foto van staande man met lang grijs haar in vuile werkkleding. Hij had een voet op een autoband, een schop Earthships In Nederland zijn de woningen nog wel een noviteit. Het eerste in de hand en tuurde met opgeheven hoofd in de verte. De foto was van onder af genomen waardoor de man iets ver- Hij bouwde huizen die onafhankelijk van nutsvoorzieningen aardehuis dat hier in 2009 werd gebouwd staat in Zwolle en is heffends kreeg, wat je ook in de bekende Russische propagandaposters ziet waarop de arbeider werd verheerlijkt. konden functioneren. De huizen hoefden niet verwarmd te niet echt een woonhuis maar een theeschenkerij. In dat zelfde Op die posters werden ze afgebeeld met hun attributen waarmee hun vakmanschap zichtbaar werd. Deze man had worden, op het dak werd regenwater opgevangen dat wordt jaar kwam een groep van 20 mensen, verenigd in Aardehuis ook attributen: de autoband, de schop in zijn hand en op de achtergrond een windturbine, een zonnepaneel en daar- gebruikt en het afvalwater wordt gerecycled. Energie werd Oost-Nederland, met een initiatief voor het realiseren van aar- naast iets wat leek op een deel van een barbapapahuis. Dat was mijn eerste introductie met architect Michael opgewekt door zonnepanelen en warm water door zonnecol- dehuizen bij de gemeente Olst-Wijhe op gesprek bij Hans van Reynolds en is mij op de een of andere manier altijd bijgebleven. lectoren. De enige voorzieningen die getroffen werden waren Vliet, ambtenaar Ruimtelijke Kwaliteit. De leden van de vereni- aansluitingen voor internet en tv. ging zochten een goede locatie om hun ideaal te realiseren. De dvd was een documentaire uit 2007 over een man die een Earthschip en zijn worsteling met bouwvoorschriften en amb- Het huis wordt gebouwd met autobanden die met een klopha- Hun ideaalbeeld was om op een groot groen terrein zelf 20 radicaal duurzame manier van bouwen en leven nastreefde tenaren van Taos New Mexico om toestemming te krijgen zijn mer gevuld worden met aarde. Door deze massa zijn de bui- aardehuizen te realiseren die duurzaam gebouwd en bewoond voor hemzelf maar ook voor anderen. Hij bouwde huizen van eerste project te bouwen. De documentaire geeft een beeld tenmuren erg isolerend en houden ze veel warmte vast waar- konden worden. Daarbij mochten deze in aanschaf en ontwik- materiaal dat wij zien als afval : autobanden gevuld met van de laatste fase in zijn carrière als duurzame architect. door er veel minder gestookt hoeft te worden. De zuidgevel keling niet te duur worden. Daarnaast hoefden ze geen aan- aarde, petflessen, blikjes, glazen flessen en leem en daarnaast Misschien is het wel een beeld van de herrijzenis van een bestaat voor het grootste gedeelte uit glas waardoor optimaal sluiting op de nutsvoorzieningen (water, elektriciteit, gas, riole- heel veel aarde, Earthships noemde hij ze: aardehuizen. De architect met een visie en zijn architectuur. gebruik gemaakt kan worden van de zon. De binnenmuren ring). Van Vliet had de mensen op gesprek gevraagd nadat hij documentaire volgt Reynolds in het ontwikkelproces van zijn worden gemaakt van blikjes of (pet)flessen en leem. Tegen het een tip van wethouder Ans Otterlo had gekregen. Zij was door

8 Het vullen en aanstampen van de autobanden is zwaar en tijdrovend werk. Houtskelet in aanbouw. Huis met muren van strobalen die gepleisterd worden. Artist impression van het eindresultaat van de wijk haar yogaleraar enthousiast gemaakt en vroeg zich af vroeg of dit initiatief kans maakte in de gemeente. met de ambtenaren en het gemeentebestuur waren de laatsten enthousiast en ervan overtuigd dat ondanks risico s vervolgens met een slaghamer aangestampt voor voldoende stevigheid en massa. Er gaan ongeveer drie kruiwagens zand gestart kon worden met het project. De zoektocht naar waar in een band en een huis bevat ongeveer 600 banden. Het vul- Pionieren en hoe kon beginnen... len van de banden wordt op de muur gedaan omdat ze een- In Nederland bestaan er allemaal regels en wetten die ervoor moeten zorgen dat we veilig, schoon en droog kunnen wonen (zoals de Woningwet, Bouwbesluit, Wabo). Reguliere bouwaanvragen moeten aan deze regels en wetten voldoen, heel Zoeken naar oplossingen In eerste instantie was het de bedoeling om 20 woningen op een ruim stuk grond te plaatsen in een groene omgeving met maal gevuld niet meer te tillen zijn. De verwachte bouwtijd was gebaseerd op gegevens van Michael Reynolds. Daarbij bleek hij uit te gaan van sterke, doorgewinterde experts. Iemand die de slaghamer nog nooit had soms kan er een uitzondering gemaakt worden, bijvoorbeeld veel ruimte om elke woning. Dit bleek te duur en er werd een vasthouden en niet aan gewichtheffen deed, deed er veel langer bij beschermde monumenten. De gemeente heeft op haar oplossing gevonden om minder woningen te bouwen op een over. Deze stagnatie zorgde voor financiële zorgen want de beurt regels opgesteld ten aanzien van de Ruimtelijke meer traditionele verkaveling in het plangebied Zonnekamp grond was al aangekocht en de rente over het bedrag moest Ordening (bestemmingsplan) en om de kwaliteit en het karak- aan de zuidzijde van Olst. Hier lag al de bestemming wonen betaald worden zonder dat de huizen klaar waren. Daarnaast ter van de omgeving te behouden, te versterken of een nieuwe op, dus dat sloot goed aan. De grondprijs kon ook behoorlijk waren de doorlopende bouwplaatskosten ook niet gering. kwaliteit toe te voegen (welstandcriteria en beeldkwaliteits- zakken (met ongeveer 60%) doordat de gemeente de grond Om een inhaalslag in de bouw te maken, is toen besloten om plannen). Dit werkt meestal naar tevredenheid bij reguliere niet bouwklaar hoefde te maken. De nutsvoorzieningen hoef- in te leveren op de bouwprincipes en de laatste 11 woningen bouwactiviteiten. Voor bijzondere initiatieven of innovatieve den immers niet aangelegd te worden en het terrein werd door niet meer met autobanden te bouwen maar met strobalen. bouwwijzen is dit systeem niet ontworpen. Wanneer je als de bewoners zelf ingericht. Een andere aanpassing op de originele Earthships was de fun- Zuidgevel van een aardehuis waar veel ramen in zitten voor het maximaal benutten van zonlicht. gemeente ruimte wilt bieden aan bijzondere ontwikkelingen, Volgens het Bouwbesluit moeten de woningen technische dering. Reynolds ontwerpen werden op staal gebouwd, maar vraagt dat een andere benadering. Het betekent ook dat de gemeente een gefundeerde afweging moet nemen omdat er voorzieningen hebben die het betrekken van drinkwater mogelijk maken. Een aansluiting op het distributienet voor drinkwater de ondergrond in Olst was veenachtig. Dat betekende een betonnen fundering. Deze werd na het heien, door de bewo- Verder lezen en kijken? afbreukrisico s zijn waar de gemeente schade van kan ondervinden. Het is zoeken naar praktisch haalbare oplossingen, kijken waar de regelgeving ruimte biedt of welke alternatieven is niet nodig indien er een vergelijkbaar alternatief is. Dat alternatief was er omdat er al een aansluiting was voor grondwater. Gas- en elektra-aansluiting waren niet noodzakelijk. Zonne- ners zelf aangebracht. Tweeëneenhalf jaar geleden is met de bouw begonnen. Op dit er zijn die toch voldoen aan de taak: veilig, schoon, droog, geordend en kwaliteit met karakter. Maar het belangrijkste is: de wil om dit te doen. Uiteindelijk bleek dit voor de aardehuizen de doorslaggevende factor. collectoren zorgen voor warm water voor de vloerverwarming (en douche) en als het nodig is wordt met houtkachels bijgestookt. Elektra wordt door de bewoners zelf opgewekt door zonnepanelen. De aansluiting op het riool vergde wat meer moment zijn twaalf woningen bewoond, de rest is casco opgeleverd. De bewoners maken zelf het interieur af. Het is de enige Earthshipwijk van de wereld en het is het grootste strobalenhuisproject van Nederland. Dat is bijzonder. Het project is een Live zien? Eens in de twee weken worden rondleidingen gegeven door bewoners. Zie de website voor meer informatie Voeten in de klei. puzzelen omdat het afvalwater niet zo op de sloot geloosd optelsom van idealisme, ambitie, doorzettingsvermogen en Olst-Wijhe en het nieuwe avontuur mag worden. In overleg met het waterschap Groot Salland is hard werken. En niet te vergeten: een resultaat van een inten- Olst-Wijhe had een ambitie voor duurzaamheid en dit was een de oplossing gevonden: door het grijze water (douche en sief groepsproces. Garbage warrior, pertinent, timely and unieke kans om hier een impuls aan te geven. Er waren nog afwas) te filteren, kan voldaan worden aan de eisen. De aarde- brimming with passion. Dat waren de woorden waarmee meer voordelen: er werden 23 woningen met 70 bewoners aan huizen gebruiken een Helofytenfilter, ook wel rietbedfilter Michael Reynolds op de dvd werd omschreven. Ze zijn zeker de gemeente toegevoegd in een tijd van krimp. En dat was genoemd: een natuurlijke manier van water zuiveren. Om de toepasbaar op de bewoners en bouwers van de aardehuizen. een welkome ontwikkeling! En niet alleen voor de basisschool afval van het toilet te regelen, wordt een composttoilet Toch is er een verschil. Reynolds was een strijder tegen de in buurtschap De Boskamp die dankzij de aanwas van nieuwe gebruikt. Hiermee worden uitwerpselen in organisch compost gevestigde orde. Deze mensen hebben nooit het gevoel gehad kinderen veel vollere klassen kreeg. omgezet dat weer gebruikt kan worden voor bemesting van dat ze de strijd aangingen met de gemeente, juist het tegen- Naast alle voordelen waren er zeker ook risico s. De initiatief- de tuinen. Ook wordt hiermee voldaan aan de regelgeving. deel, ze voelden zich altijd gesteund en vonden in de gemeen- nemers wilden grond van de gemeente kopen voor een woon- te en met name Hans van Vliet een medestander in hun zoek- bestemming. Wat zou er gebeuren als de initiatiefnemers er Klei tocht. Zo zou de wereld meer in elkaar moeten zitten! In mee op hielden? Er moesten enkele aanpassingen van de Er wordt bijna alleen met duurzaam, hergebruikt of recycled tegenstelling tot vastgoedportefeuilles van eigenaren die geen bouwregels komen. Was dat wettelijk mogelijk? Al met al materiaal gebouwd zoals hout, gerecycled piepschuim, indus- binding hebben met de plek en een gemeente die het naleven zaten er afbreukrisico s aan het project waarvan de gemeente trieel isolatieproduct op basis van restmateriaal uit de kleding- van regels niet ziet als instrument maar als doel op zich. schade kon ondervinden. Voorafgaand aan de beslissing wilde recycling, gebruikte autobanden. Deze materialen moeten Oftewel: met het hoofd in de wolken en de voeten in de klei. de gemeente goed kijken met wat voor mensen ze te maken gezocht en opgekocht worden. Het bouwen van de huizen is hadden, wat hun plannen waren en welke intenties ze precies tijdrovend en fysiek zwaar. Om de muren van autobanden te Info > Marieke van Zanten n mvanzanten@oversticht.nl hadden. Na de kennismaking van de leden van de vereniging maken, worden de banden met de hand gevuld met aarde en Met dank aan Hans van Vliet, Estella Franssen en Rik Onderdelinden

9 Ondernemers Dieze-Centrum Wat zijn onze onderscheidende kenmerken? Ondernemers Dieze-centrum met elkaar in gesprek. gezamenlijk aan de slag met hun winkelgebied < Eind vorig jaar nam een aantal ondernemers van het Zwolse winkelgebied Dieze-Centrum het initiatief om gezamenlijk te kijken naar de toekomst van hun winkelgebied (Vechtstraat, Thomas à Kempisstraat, Brink, Diezerplein en Diezerkade). Hier zijn veel speciaalzaken met eigen, lokale ondernemers en specifieke kennis. Boven de meeste winkels zijn woningen. 16 Petra Versluis 17 De ondernemers vinden het tijd worden dat hun onderscheidende kenmerken ook echt gezíen worden. Want waar vindt je de best gesorteerde groente- en fruitmannen, ijzerwarenspecialist, delicatessenzaken en kledingzaken, met parkeren voor de deur? Belangrijk is hoe de klanten in het gebied verwelkomd worden en verleid om langer in het gebied te blijven. Hoe moet een straat worden vormgeven waarin allemaal bijzondere winkels in zijn? Er is, samen met Het Oversticht, gesproken over reclame-uitingen aan de gevels en van het centrum zelf, de vormgeving van de straat, het straatmeubilair, deurmatten en lopers. Om dit vraagstuk breder te trekken wordt de komende tijd ook het winkelend publiek uitgenodigd hierover mee te denken. Eén van de kartrekkers binnen de ondernemers is Luciën van Rossum, eigenaar van de in Zwolle en wijde omtrek bekende ijzerhandel Van Rossum, gevestigd aan de Thomas à Kempisstraat. Hij wist samen met andere ondernemers en gemeenteambtenaar Rob van Oosterhout het gebied een status van bedrijveninvesteringszone te geven (BIZ). De BIZ was een door het Rijk geïnitieerd experiment waarbij winkelgebieden of bedrijventerreinen zich tot eind 2011 konden aansluiten. Bij een BIZ investeren ondernemers gezamenlijk in activiteiten in de openbare ruimte. Alle ondernemers betalen mee aan een gemeentelijke heffing om activiteiten mee te financieren. Deze kunnen bijvoorbeeld gericht zijn op veiligheid (extra toezicht, verlichting, hekwerken of camerabewaking) bereikbaarheid of op het vergroten van de aantrekkingskracht op publiek door het gebied extra schoon te houden, te investeren in groenvoorziening, promotie en evenementen. Het idee van BIZ is uit het buitenland komen overwaaien. Daar heet het Business Improvement District. Juist voor dat gezamenlijk optrekken, een voorwaarde van de BIZ, heeft Luciën van Rossum zich hard gemaakt. In winkelcentra zijn veel meelifters. Grote winkelketens willen wel feestverlichting, maar niet meebetalen. Samen met de gemeente en een kern actieve ondernemers hebben we mensen enthousiast gemaakt. We zijn de wijk in gegaan en hebben aan iedere ondernemer uitgelegd wat de bedoeling is en wat de winst was wanneer we voor de BIZ-status in aanmerking zouden komen. Dat ging niet zomaar. Bedrijven moeten, naar rato, extra belasting betalen. En om de BIZ-status te krijgen, moet driekwart van de bedrijven een stem uitbrengen, waarvan meer dan de helft vóór moet zijn. Die moeten dan samen meer dan de helft van de WOZ-waarde vertegenwoordigen. Kortom: het kost ondernemers geld èn er moet een substantieel aantal voor zijn. Een stevige opgave dus. Dat het gelukt is komt denk ik doordat we echt een goed verhaal hadden. Schoon, heel en veilig: dat is in het kort waar het om gaat. We hebben iedereen individueel benaderd. Er zijn hier veel allochtone ondernemers en mensen die een familiewinkeltje hebben dat zeven dagen in de week open is. Die krijg je niet naar een centraal georganiseerde bijeenkomst. Daar moet je bij langs. De gemeente was bereid er extra geld bij te leggen. De eerste vijf jaar hadden we extra te investeren in de kwaliteit van ons winkelgebied. Daar kun je echt wat mee doen, maar dat geld heb je ook zeker nodig. Feestverlichting alleen al kost op jaarbasis We hebben vanuit de BIZ geïnvesteerd in publieksactiviteiten zoals middeleeuwse feesten, maar ook in het aantrekkelijk houden van de straten. Er zijn afspraken gemaakt over extra schoon- maakrondes door de ROVA. Graffiti wordt verwijderd. Het voordeel is ook dat we als ondernemers niet alleen goed in gesprek zijn met elkaar, maar ook met de gemeente. Als er ideeën ontstaan over het autoluw maken van een aangrenzende kade, kunnen we daar direct over in gesprek gaan; wordt er een loopwedstrijd gepland en wil men de straat afzetten op zaterdag, dan zijn er korte lijnen en kunnen we dat ombuigen; moeten er werkzaamheden gepland worden aan de rotonde hier bij het winkelgebied, dan komt de vraag: wanneer komt het jullie het beste uit? Doordat we samen als ondernemers meer optrekken, zijn we ook voor de gemeente een serieuze partij. Met het identiteitstraject dat we nu met Het Oversticht doorlopen, hopen we ons nog meer op de kaart te zetten. We hebben al een avond gehad waarbij iedereen ideeën kon inbrengen, binnenkort gaan we onderzoek doen om te zien wie ons publiek is, en hoe we dat kunnen vergroten. Info > Tamara Ekamper n tekamper@oversticht.nl Luciën van Rossum voor de ijzerhandel. Rotonde winkelgebied Diezecentrum. Kruising Vechtstraat - Thomas à Kempisstraat. Vechtstraat met de rijwielzaak van Jaap Bos.

10 20 Tip < alvast in de Agenda < Digitale inspiratie voor initiatiefnemers van duurzame projecten 3 juni > relatieavond Het Oversticht in WaandersindeBroeren 10 september > viering 90-jarig jubileum Het Oversticht Net als we bezig zijn met het themanummer Lokale Initiatieven ziet een nieuw online magazine van de provincie het licht. Een inspiratiemagazine met dertig thematisch geordende voorbeelden van duurzame initiatieven. Wie door de voorbeelden van het heldere, aantrekkelijk opgezette digitale tijdschrift klikt, ziet dat vele duurzaamheidsprojecten voortkomen uit lokale initiatieven. Het verduurzamen van de leefomgeving lijkt, zoals de redactie van het magazine constateert, wel een sociale herontdekking. Het leidt tot nieuwe vormen van samenwerking. Mensen zijn sociale wezens en vinden het leuk om iets samen te doen, bijvoorbeeld met de buren. Samen stappen zetten om lokale initiatieven op het gebied van energie, voedsel en water te verwezenlijken en zichtbaar te maken en om een gezamenlijke ambitie te verwezenlijken. Dit slaagt als er enkele doorzetters zijn die ideeën en initiatieven tot uitvoering kunnen brengen. Het gaat er daarbij om, de passie en enthousiasme over te brengen op actieve burgers. De bottomup projecten zijn kansrijk als niet op de overheid wordt gewacht, maar de overheid wordt verleid om te faciliteren in het proces. Met de projecten in het magazine kunnen anderen op weg geholpen worden of geïnspireerd worden samen aan de slag te gaan. De informatie is overzichtelijk en praktisch. Hier hebben initiatiefnemers echt wat aan! Vanuit zes P's passie, programma, partners, planning, proces en product worden de projecten helder en zakelijk belicht. De dertig projecten, gerangschikt onder de thema's leefomgeving, water & klimaat, energie, mobiliteit & infrastructuur en grondstoffen, voedsel & biodiversiteit, zijn afkomstig uit Overijssel. Er zijn projecten die dorps- en stadsbewoners kunnen inspireren zoals de aardehuizen in Olst, waarover in deze een artikel staat; het Duurzaam Vriendenerf in dezelfde gemeente of een dorpskachel in Hoonhorst. Daarnaast zijn er projecten die gericht zijn op ondernemers, zoals de aardwarmtebron Koekoekspolder in Kampen. Een interactieve overzichtskaart laat per thema zien waar, welke projecten zijn. informatie: Particuliere opdrachtgevers schrijven prijsvraag uit voor ontwerp woning De meeste mensen die zelf willen gaan bouwen, maken hun keuze op basis van offertes, opgevraagd bij een architect of aannemer. Eigenaren van een pand aan het Zwolse Ter Pelkwijkpark besloten het anders te doen. Zij namen het initiatief tot het uitschrijven van een prijsvraag, waarbij zij zelf afkomstig uit Noord-Holland drie Zwolse architecten vroegen tegen een vergoeding een plan te maken voor een na sloop, nieuw te bouwen woning. Het aangekochte huis verkeerde bouwkundig in zeer slechte staat en was zo vaak verbouwd dat er weinig aanleiding was tot renovatie. Eén plan kreeg de 'hoofdprijs', namelijk de uitvoering ervan. "Een mooie manier", vindt Tim Versteegh, architect en ontwerper van het winnende plan. "Wat in het groot gebeurt bij openbare aanbestedingen, en waar bureaus enorme investeringen doen met tijd en denkkracht, speelt zich hier in het klein af. Met als groot voordeel dat de eigenaren ècht iets te kiezen hebben. Het resultaat van deze prijsvraag waren drie totaal verschillende plannen, die ieder voortkwamen uit dezelfde uitgangspunten. Dit is dè manier om niet alleen een goede keuze te hebben, maar ook om te kijken of je als opdrachtgever en architect goed bij elkaar past. Belangrijk, want je gaat een lange en intensieve samenwerking aan. Door uit drie ontwerpen te kiezen, leg je een fundament voor een goede keuze. Een eigen huis is heel persoonlijk. Enkel informatie via een site, offertes en een gesprek bieden je minder houvast dan een plan dat vormgeeft aan je wensen." De opgave in Zwolle was een bijzondere. Aan het intieme Ter Pelkwijkpark met tuinen grenzend aan de singel, zou het woonhuis van de eigenaren gesloopt moeten worden om plaats te maken voor een eigentijdse woning in een historische setting. "Het was de wens van de eigenaren om er een eigentijds huis voor in de plaats te zetten. Zij hadden in Zwolle al wat voorbeelden gezien waarbij nieuw en oud op een mooie manier gecombineerd waren. Daarnaast waren er wensen voor duurzaamheid en het huis moest goed aansluiten op hun manier van leven, met ruimte voor muziek, studie, lezen en een fijne eetruimte om elkaar te ontmoeten. Over de specifieke plekken heb ik goed nagedacht. En vanuit die plekken heb ik het huis opgebouwd. Voor elke functie is een specifieke ruimte bedacht. De woning is vooral van binnenuit opgebouwd. De buitenzijde heb ik aan de achterkant rustig gehouden. Het huis grenst namelijk aan een pand met een sprekende gevel van Bert Bulthuis." Op dit moment wordt het oude pand gesloopt. Het nieuwe huis naar het ontwerp van Tim Versteegh zal naar verwachting eind van deze zomer klaar zijn. Colofon OVER> is een uitgave van Het Oversticht en wordt verspreid onder de donateurs van Het Oversticht, bestuurders en ambtenaren van de provincie Overijssel, de Overijsselse gemeenten en de gemeenten Dronten, Lelystad en Noordoostpolder, leden van de welstands commissies, architecten, stedenbouwkun digen en overige relaties van Het Over sticht. Het Oversticht Postbus 531, 8000 AM Zwolle T (038) E mail@oversticht.nl W Redactie: Dirk Baalman, Bart Buijs, Tamara Ekamper, Marijke Nieuwenhuis, Karola Schröder, Petra Versluis, Marieke van Zanten Vormgeving Annelies Mikmak Beeldmateriaal Het Oversticht Vereniging Aardehuis Oost-Nederland (artikel en omslag) Buurtlandschappen: Leo Kemper, Bert-René Brinkman, Gerrit Houtschild, Erik de Kruif (pag 10-11) Achterzijde: provincie Overijssel en Tim Versteegh Architect Druk Coenradi Het Oversticht, Zwolle,