praten met kinderen EN JONGEREN over seksualiteit en relaties

Transcriptie

1 gids voor ouders praten met kinderen EN JONGEREN over seksualiteit en relaties Gezinsbond

2 Colofon Redactie Telidja Klaï en Dirk Musschoots Eindredactie Kenny Hendrickx Vormgeving Volta Drukwerk Albatros Printing V.U.: Chris Lambrechts, Kipdorpvest 48a, 2000 Antwerpen Wettelijk Depot D/2009/7164/2 Versie April 2009 Oplage: 6000 De drukpersen werken met inkten op plantaardige basis. Papier- en kartonafval evenals gebruikte offsetplaten worden gerecupereerd en gerecycleerd. Met dank aan: Katrien Vermeire, Erika Frans, Ilja De Coster, Danny De Vriendt, de afdeling Communicatie van Sensoa, de afdeling Sociaal Cultureel Werk en de studiedienst van de Gezinsbond, Sanderijn van der Doef, NIGZ en alle ouders die meewerkten aan de voorbereidende stappen voor deze gids. Een uitgave van Sensoa vzw en de Gezinsbond. Inhoudstafel Praten over seks 04 Praten over seks is niet makkelijk 04 Is praten over seks belangrijk? 05 Seksuele opvoeding: wat houdt dat in? 05 Kinderen en seksualiteit 06 Seksuele ontwikkeling: hoe zit dat in elkaar? 06 Ken je kind 07 Baby s 07 Peuters 08 Kleuters 09 Lagere school 09 Tieners 10 Jongeren 12 Praten met je kind over seksualiteit 14 Peuters en kleuters 14 Lagere school 17 Tieners en jongeren 19 Gouden tips 22 Gezinsbond Veel gestelde vragen van ouders 26 Meer informatie 30

3 praten over seks Vind je dat je het met je kinderen over seks moet hebben, hen een oei, dat woord! seksuele opvoeding moet geven? Wel, dat zit dan goed! Want als je aan kinderen vraagt wie ze het belangrijkste vinden op het vlak van seksuele opvoeding, dan noemen ze hun ouders! Praten over seks is niet makkelijk. Is praten over seks belangrijk? Seksuele opvoeding: wat houdt dat in? Je kinderen een goede seksuele opvoeding geven is geen makkelijke klus, dat geven we al meteen toe. Je bent zeker niet de enige die daar wat onzeker over is. Daarom hebben we deze brochure gemaakt. Om je wat op weg te helpen. Dat is best te begrijpen. Misschien heb je zelf, als ouder, nooit echt goede voorbeelden gezien van hoe het zou kunnen. Misschien was er tijdens je eigen kindertijd geen open houding rond seksualiteit en relaties. Praten met je kinderen over seks is best confronterend. Sommige vragen zijn rechttoe-rechtaan. Misschien krijg je bij zo n vraag ook het gevoel dat je iets over je eigen intieme leven moet zeggen, terwijl je dat helemaal niet wil en zeker niet tegenover je kinderen. Ook moeilijk: als je met kinderen over seksualiteit en relaties praat, moet je dat proberen te doen vanuit hùn leefwereld en niet vanuit dat van jezelf, de volwassene. En welke woorden dien je te gebruiken? Ook de taal van seksualiteit is niet makkelijk. Veel mensen voelen een zekere schaamte om over seksualiteit te praten en zijn onzeker over welke woorden ze kunnen gebruiken. Het antwoord is ja. Eén van de vele ontwikkelingen die kinderen meemaken is de seksuele ontwikkeling. Ouders, en al wie met de ontwikkeling van kinderen te maken krijgt, moeten hen in dat proces begeleiden, net zoals ze dat doen binnen andere domeinen, zoals bijvoorbeeld leren lopen, fietsen, eten, omgaan met anderen... Dit geldt dus ook voor de seksuele ontwikkeling. Kinderen worden van kleins af geconfronteerd met seksualiteit en seksuele gevoelens. Als we als ouders zwijgen over seks, leert een kind dat dit een onderwerp is waar je best niet over praat. Je installeert een taboe, en kinderen zullen hun informatie elders zoeken. Seks is een complex onderwerp, en ouders die er open over communiceren met hun kinderen helpen hen later bewuste keuzes te maken en minder risicoseks te hebben. Het betekent dat je kinderen begeleidt in hun seksuele ontwikkeling, dat je hen seksuele waarden en normen bijbrengt en dat je hen ook de weg wijst naar een veilige en gezonde seksualiteit. De seksuele opvoeding verloopt zoals elke andere opvoeding beetje bij beetje, en op niveau van je kind. Het is belangrijk dat dit gebeurt in een sfeer waarin alle vragen kunnen worden gesteld en een eerlijk antwoord krijgen. Seksuele opvoeding gebeurt zowel verbaal als nonverbaal. Door de wijze waarop je bijvoorbeeld op erotische of seksuele beelden op televisie reageert waar je kinderen bij zijn, geef je hen indirect reeds duidelijke boodschappen mee. Je kunt veel zeggen (en kinderen kunnen veel begrijpen) zonder dat daar heel veel (en heel ingewikkelde) woorden aan te pas komen. Het is absoluut normaal dat je het niet makkelijk vindt om met je kinderen over dit onderwerp te praten. Het is daarom belangrijk dat je die woorden gebruikt waar jij je goed bij voelt. 05

4 KINDEREN EN SEKSUALITEIT Wat is seksualiteit? Iedereen heeft er wel een definitie voor. Die wordt meestal bepaald door je eigen (seksuele) ervaringen. Voor de één heeft seksualiteit te maken met gevoelens, voor de ander staat seksualiteit gelijk aan vrijen - en wat verstaan we daar dan weer onder? Over één zaak kunnen we het alvast eens zijn: seksualiteit heeft te maken met onze zintuigen. Het is zien, voelen, aanraken, ruiken, proeven en meestal alles van dat tegelijk. Laten we eens proberen het begrip seksualiteit in een definitie te gieten. Seksualiteit is het geheel van gedragingen en gevoelens die te maken hebben met je eigen lichaam en dat van een ander en die dat speciale (spannende, opgewonden, prettige) gevoel bij jezelf of die ander veroorzaken. Volwassenen geven aan seksualiteit een lichamelijke en een emotionele betekenis. In de lichamelijke betekenis staat seksualiteit voor kijken, aanraken, zoenen, vrijen, geslachtsgemeenschap (in al zijn verschillende vormen) en orgasme. Onder de emotionele betekenis van seksualiteit verstaan we eerder liefde, geborgenheid, communicatie, ontlading Als we ons vizier helemaal open zetten, zien we dat (kleine) kinderen naar elkaars lichaam kijken; aan elkaars blote lichaam voelen; elkaars en de eigen geslachtsdelen bestuderen en aanraken; elkaar zoentjes geven; vieze mopjes vertellen; op elkaar verliefd worden en later met elkaar gaan trouwen. Het zijn allemaal doodnormale dingen die deel uitmaken van de seksuele ontwikkeling van kinderen. Wij plakken daar het etiket seksualiteit op, kinderen zelf nog lang niet. Maak je dus geen zorgen, kinderen zijn op het vlak van seksualiteit heel anders dan volwassenen. Dat verneem je verderop in dit boekje wel. Seksuele ontwikkeling: hoe zit dat in elkaar? De seksuele ontwikkeling is een proces dat begint in de wieg en dat eindigt waar het leven stopt. Laten we dit breder bekijken. Ik ben een jongen, ik ben een meisje We weten dat sommige verschillen tussen jongens en meisjes genetisch worden bepaald. Andere verschillen zijn dan weer het gevolg van sociale en culturele invloeden. Naast het zijn van een jongen of een meisje moeten kinderen zich ook een jongen of een meisje voelen. Volwassenen bevestigen jongensgedrag bij jongens en meisjesgedrag bij meisjes. Ook leeftijdsgenootjes leren elkaar wat wel en niet past voor jongens en meisjes. En verder is er de seksuele oriëntatie: heb je het meer voor jongens, of voor meisjes? Of voor allebei? Ik heb een lichaam! In elk stadium van hun ontwikkeling worden kinderen zich meer en meer bewust van het lichaam waarin ze zitten. Kinderen zijn dus op hun manier met hun eigen lichaam bezig. Ook het lichaam van anderen krijgt veel aandacht. Het eigen lichaam en dat van anderen vormen een ware ontdekkingstocht. Ik heb je lief! Het is aangetoond dat kinderen die op jonge leeftijd met hun ouders een warme en veilige band hebben, later makkelijker in staat zijn om intieme relaties aan te gaan. Intimiteit kan vanaf een jaar of zes ook verliefdheid zijn: verliefd op een vriendje of vriendinnetje, of op de juf of de meester. Het zijn meestal onschuldige en mooie ervaringen voor het kind. Intimiteit betekent ook dat een kind kan praten over seksualiteit Ken je kind Wellicht vraag je je ook wel eens af of hetgeen je kind doet of zegt normaal is of niet. Hieronder beschrijven we de fasen van de seksuele ontwikkeling van kinderen van nul tot achttien jaar. Gemakshalve hebben we die fasen aan leeftijden gekoppeld en praten we in algemene bewoordingen, noem het stereotypen. Pin je daar niet te veel op vast. Sommige kinderen zijn eerder rijp dan andere, bij nog andere loopt het behoorlijk anders dan modaal. De gedragingen stoppen ook niet bruusk (als een kind bijvoorbeeld drie jaar wordt) ze veranderen geleidelijk. Baby s (nul tot anderhalf jaar) Een pasgeboren baby wil aanvankelijk niets anders dan zijn basisbehoeften bevredigd zien. Gebeurt dat niet, dan zal hij huilen. Een baby eet niet alleen door zijn mond. Hij gebruikt zijn mond ook om de wereld te verkennen. Elk voorwerp dat hij in zijn handjes krijgt, stopt hij in zijn mond - ook zijn duim. Baby s vinden dat gewoon prettig. 07

5 KINDEREN EN SEKSUALITEIT Ook prettig: de geur van mama, vertrouwde geluiden (zachte stemmen bijvoorbeeld, maar net zo goed de muziekdoos!). Misschien wel het allerprettigst vinden baby s aanrakingen, strelingen, massages Het geeft hen bovendien ook een gevoel van veiligheid: die strelingen komen van iemand die van hem houdt. Baby s kunnen erecties krijgen. Dat is volkomen normaal. Vanaf een maand of vier ontdekken baby s hun eigen lichaam. Ze pakken hun handen, voeten en tenen vast. Het vastpakken van hun geslachtsorganen (voor jongens vanaf zes maanden, voor meisjes vanaf negen maanden) doen ze helemaal niet bewust. Maar als ze het beet hebben, voelt het wel prettig aan. Ze zijn ook helemaal niet in staat om dat lekkere plekje te onthouden om daar later eens terug te komen. Vanaf hun eerste verjaardag kunnen jongens en meisjes min of meer bewust naar hun geslachtsorganen grijpen (omdat ze dat prettig vinden). Dan spreken we van auto-erotisch gedrag. Peuters (anderhalf tot drie jaar) Peuters zitten nog steeds graag op de schoot en worden graag geknuffeld. De mate waarin deze behoefte zich voordoet, kan zeer verschillend zijn. Peuters raken zich bewust van hun biologische sekse. Ze zien dat ze anders zijn dan andere kinderen: Ik heb een piemeltje en jij niet! Er zijn nog kenmerken waaraan peuters het verschil zien: haartooi bijvoorbeeld, en kledij. Peuters kunnen hun lichaam en dat van anderen uitgebreid bestuderen. Het toilet en de badkamer zijn daarvoor uitgelezen plaatsen. Ze experimenteren ook. Vind ik dit fijn? Het aanraken of stimuleren van de geslachtsdelen gebeurt niet met als doel om een orgasme te ervaren. Niet alle kinderen vertonen in dezelfde mate dit auto-erotisch gedrag. De verschillen hebben niet alleen te maken met het geslacht (jongens eerder dan meisjes), maar ook met de manier waarop de omgeving van het kind hiermee omgaat, en met de gevoeligheid van de geslachtsorganen. Peutertijd is het begin van de vieze woordentijd. Kinderen merken bovendien welk effect dergelijke woorden opleveren, waardoor ze er nog een schepje bovenop doen. Zindelijkheid. Tijdens hun peutertijd verwerven de kinderen de controle over hun sluitspieren. Kleuters (drie tot zes jaar) Kleuters komen langzaam tot het besef dat ze een jongen of een meisje zijn en dit altijd zo zal blijven. Het rollenpatroon steekt de kop op: Dit is geen speelgoed voor een jongen, Hela, ik ben geen meisje, hoor! en Dat zijn jongenskleren! Meer en meer zie je jongens met jongens spelen, en meisjes met meisjes. De sociale controle wordt groter. Daarom gebeurt het verkennen van elkaars en het eigen lichaam steeds meer stiekem en minder expliciet. De ontdekkingstochten worden ingekleed in fantasiespel als vadertje en moedertje of doktertje. Nu en dan steekt preutsheid de kop op: Doe de deur dicht! Kleuters kunnen duizend-en-één vragen stellen over het voortplantingsverhaal. De behoefte aan lichamelijk contact blijft groot, maar velen vinden zich stilaan al te groot om nog op de schoot te zitten. Vriendschap: kleuters ontwikkelen hun eerste vriendschappen. Verliefdheid: ze ontwikkelen een voorkeur voor sommige leeftijdsgenootjes. Lagere school (zes tot elf jaar) Er komen minder vragen over seksualiteit. Dit betekent niet dat kinderen na hun zesde jaar seksueel inactief zijn. Ze zijn zich meer dan ooit bewust van de sociale norm. Jongens trekken met jongens op en meisjes met meisjes. Tijdens het spelen geven ze vaak de voorkeur aan seksegenoten. Veel jongens en meisjes groeperen zich. Verliefdheden steken de kop op en kunnen soms heftige gevoelens oproepen. Aan die verliefdheden 09

6 KINDEREN EN SEKSUALITEIT zijn op jongere leeftijd zelden seksuele gevoelens gekoppeld. Later komen de eerste voorzichtige aanrakingen. Die veroorzaken een spannend gevoel. Van alle kinderen die tussen hun tiende en twaalfde verliefd zijn geweest, heeft de helft ook gezoend. Baby tjes komen niet langer uit de bloemkolen. Ze kennen en begrijpen het voortplantingsverhaal. Rode oortjes! Jouw kinderen beginnen zich te interesseren voor de volwassen seksualiteit. Ze horen en zien van alles (boekjes, televisie, internet, ) en dat wekt hun nieuwsgierigheid. Tegelijk kunnen ze heel preuts reageren als je het met hen over seksualiteit wilt hebben. Tieners (twaalf tot veertien jaar) De tienerjaren zijn de start van het hoogtepunt van de seksuele ontwikkeling. De puberteit steekt de kop op! Werkelijk alles begint te groeien: schaam- en okselhaar, piemel en schaamlippen, teelballen en borsten Bij meisjes komt de puberteit doorgaans sneller dan bij jongens en onderling zijn er hele grote verschillen. De lichamelijke veranderingen vinden plaats. De meeste tieners krijgen een groeischeut. Meisjes krijgen een vetlaagje rond heupen, billen en dijen. Jongens worden doorgaans gespierder. Het kleine beetje vet dat zij vasthouden, komt rond hun middel te zitten. En ze krijgen een baard in de keel. Jonge tieners zijn doorgaans sterk en beschikken over een groot uithoudingsvermogen. De geslachtshormonen laten van zich horen (als ze dat al niet eerder hebben gedaan). Sommige meisjes krijgen nog voor hun twaalfde hun eerste menstruatie, een minder groot aantal jongens hun eerste zaadlozing. Meisjes kunnen hun eerste menstruatie niet verstoppen. Jongens daarentegen kunnen hun eerste zaadlozing doorgaans perfect geheim houden. Dat komt omdat ze meestal gebeurt in de intimiteit van het eigen bed. Seksuele verlangens doen hun intrede. Masturbatie neemt toe, meer bij jongens dan bij meisjes. Hebben tieners reeds ervaring met geslachtsgemeenschap? Voor ze zo ver zijn, moeten ze een aantal stadia hebben doorlopen. Zeg maar: van zoenen en tongzoenen over strelen boven de kleren en strelen onder de kleren tot naakt vrijen en geslachtsgemeenschap. Gemiddeld doen ze er vier jaar over om zo ver te komen. Seksualiteit krijgt een nieuwe betekenis. Doordat hun lichaam verandert, krijgen meisjes aandacht van jongens. Ze leggen contacten, krijgen erkenning dat is allemaal zeer belangrijk voor hun zelfwaardering. Die veranderingen brengen ook twijfels met zich. Voldoe ik wel aan de verwachtingen van de jongens? Ben ik wel aantrekkelijk? Beetje bij beetje zoeken jongens en meisjes toenadering. Dit gebeurt eerder in groep dan individueel. Leren omgaan met elkaar, daar gaat het in eerste instantie om. De rest is voor later. De groepsnorm is heteroseksualiteit. Voor tieners die twijfelen aan hun seksuele voorkeur is dit lastig. Een hete- 11

7 KINDEREN EN SEKSUALITEIT roseksuele omgeving is voor hen geen oefentuin waarin ze veilig op zoek kunnen gaan naar hun eigen identiteit. Deze jonge mensen mogen dan wel lichamelijk de volwassenheid zijn ingetreden, psychisch zijn ze dit helemaal nog niet Jongeren (vijftien tot zeventien jaar) De groepsgewijze toenadering maakt nu plaats voor een individuele toenadering. Jongeren van die leeftijd experimenteren met relatievormen, waarbij de zogenaamde seriële monogamie de meest voorkomende is: ze hebben één vaste relatie en als dat niets wordt, proberen ze het met iemand anders. Jongeren vinden in hun relaties trouw, respect en waardering zeer belangrijk. Ze willen ook kunnen communiceren met hun partner. Sommige jongeren willen hun seksuele verlangens in daden omzetten. Het is daarbij belangrijk dat veiligheid en respect voorop staan. Ongeveer de helft van de 17 à 18-jarigen heeft op die leeftijd al geslachts-gemeenschap (gehad). Het beeld dat soms van jongeren wordt opgehangen, klopt niet. Ze zijn niet die wellustige jongeren die zich in een wereld zonder normen overleveren aan ongebreidelde seks. 13

8 Praten met je kinderen over seksualiteit Met je kinderen praten over relaties en seksualiteit, dat kun je met woorden, maar ook zonder. Kinderen die door hun ouders geknuffeld worden, krijgen - zonder woorden dus - de boodschap mee dat het de moeite waard is om lief te hebben. Echt praten over relaties en seksualiteit doe je op het ritme van je kind. In het begin moet er niet zo veel gezegd worden en moet er niet zo diep op de dingen worden in gegaan. Naarmate je kind ouder wordt en zich verder ontwikkelt, verandert dat. Hou één ding voor ogen: wees niet bang dat je je kind te veel informatie geeft. Een kind onthoudt tenslotte alleen die dingen die het interessant vindt en waar het aan toe is. Peuters en kleuters De geslachtsdelen Peuters en kleuters zijn nieuwsgierig naar hun eigen en de geslachtsdelen van anderen. Aanvankelijk gaan ze er van uit dat hun geslacht niet constant is. Vanaf 3 jaar beseffen ze dat het geslacht niet veranderbaar is. Vanaf het moment dat kinderen hun nieuwsgierigheid duidelijk maken, kan je hierover praten. Gebruik hiervoor de woorden die jou het best liggen en die op maat van je kind zijn. Penis en vagina komen dus vaak pas later aan de orde. Zoon van 4 jaar en zijn mama in de badkamer Zoon Mama, waarom zijn er zo van die haartjes op uw spleetje? Mama Wel schat, als meisjes groter worden groeien er haartjes op. Als jongetjes groter worden, komen er haartjes rond hun piemel. Zoon Ah ja, en is dat dan ook van binnen in uw spleetje? Mama Neen, alleen aan de buitenkant. Verschillen tussen jongens en meisjes Vanaf de kleutertijd gaan kleuters bepaald gedrag en bepaalde zaken aan meisjes toeschrijven en ander gedrag of zaken aan jongens. Meestal komen ze zelf aandraven met sterke stereotiepen. Je kan deze uitspraken als uitgangspunt nemen om een gesprek over verschillen aan te knopen. Zoon van 5 en zijn papa Zoon Indianen zijn jongens, want die hebben pijlen en een boog Papa En zouden er geen indianen meisjes bestaan? Zoon Misschien wel maar dat zijn dan geen echte indianen. Papa Wel, er zijn ook indianen meisjes. En zij hebben soms ook pijlen en een boog. Zoon Maar dat kan toch niet. Alleen jongens hebben pijlen en een boog. Papa Neen, ook meisjes moeten zich kunnen verdedigen tegen beren en andere grote dieren. Zoon Ah ja, dat is waar. Sociale regels Kinderen kunnen niet te pas en te onpas op seksuele ontdekking gaan. Vanaf de kleuterleeftijd zijn kinderen in staat sociale regels te leren. Je kan hen dan uitleggen dat bepaalde gedragingen niet passend zijn, zoals bijvoorbeeld het aanraken van iemand anders borsten, en andere gedragingen, zoals verkennen van de geslachtsdelen, eerder in de intimiteit thuishoren en niet in de zitkamer, de klas of de zwemles. Hierbij is het zeer belangrijk dat je aangeeft dat het niet om het gedrag gaat maar wel om de plaats waar ze het gedrag vertonen. Dochter van 3 jaar en haar mama Het dochtertje zit in de zitkamer naar een verhaaltje te luisteren en ondertussen met haar duimpje in haar mond en haar ander handje in haar broekje. Mama Het is ok als je aan jezelf wil voelen, maar je moet dit niet doen wanneer er andere mensen bij zijn. Doe het als je alleen bent. Voortplanting en geboorte Kinderen hebben reeds snel een gezonde nieuwsgierigheid voor alles wat met baby tjes, geboorte en zwanger zijn te maken heeft. Ze vragen zich af hoe dat baby tje in mama s buik komt en hoe het er uit zal komen. Je kan dit alles op eenvoudige wijze uitleggen. Naarmate je kind ouder wordt, kan je je uitleg van meer en moeilijkere details voorzien. Zoon van 3 jaar en zijn mama Mama Heb je al gemerkt dat de mama van Tim een hele dikke buik heeft? Zoon Ja, er zit een baby tje in. Tim krijgt een broertje. Mama Weet je hoe het baby tje er uit zal komen? Zoon Langs het putje in haar buik? Mama Neen, als het baby tje groot genoeg is, zal het er langs het spleetje van de mama uitkomen. Vriendschap Kleuters ontwikkelen vriendschappen en bepaalde vriendschappen zijn intenser dan anderen. Kinderen leren reeds snel dat er aan vriendschap duidelijke regels verbonden zijn: lief zijn voor elkaar, eerlijk zijn, elkaar helpen, elkaar geen pijn doen, elkaar niet uitlachen... 15

9 Praten met je kinderen over seksualiteit Dochter van 5 jaar en haar papa Dochter Lisa heeft gezegd dat ik niet meer met Bram mag spelen. Papa Waarom niet? Dochter Omdat Bram wild is. Papa Vind jij dat ook? Dochter Ja, maar Bram is mijn vriend. Papa Wat heb je tegen Lisa gezegd? Dochter Ik heb gezegd dat Bram mijn vriend voor altijd is en dat ik dus wel met hem zal spelen. Papa Ik vind het heel moedig van je dat je voor je vriendje opkomt. Ik vind het ook heel goed dat je dit zo hebt aangepakt. Je bent een echte vriendin voor Bram. Verliefdheid Verliefdheid duikt op. Deze verliefdheid is te vergelijken met een zeer uitgesproken voorkeur voor iemand speciaal. Volwassenen hebben wel eens de neiging dit niet ernstig te nemen, maar in de gevoelswereld van je kind zijn dit ernstige en gemeende zaken. Je kind kan er dan ook het hart van in zijn wanneer de ander niet terug verliefd is of met iemand anders wil trouwen. Zoon van 5 jaar en zijn mama Mama Je hebt een uitnodiging voor het verjaardagsfeestje van Noa gekregen. Zoon Ja, ik ben zo blij dat ik uitgenodigd ben. Ik vind Noa heel erg lief en ik wil met haar trouwen. Mama Ben je dan verliefd op haar? Zoon Ja. Mama En is Noa verliefd op jou? Zoon Ik weet het niet. Mama Misschien moet je het haar eens vragen. Zoon Ja, dat ga ik doen. En welk geschenkje zullen we voor Noa haar verjaardag kopen? Grenzen stellen en respecteren Kleuters kunnen hun eigen grenzen leren duidelijk maken en ook naar de grenzen van anderen luisteren. Dit is een belangrijke vaardigheid die kinderen in staat stelt zich weerbaar op te stellen. Je kan je kind uitleggen dat niemand, ook bekenden niet, het recht heeft je aan te raken als je dat niet wil. Je kan je kind ook uitleggen dat het dit altijd moet vertellen aan jou, je partner, de juf... Zoon van 4 jaar en zijn papa Papa Wat zou je doen als iemand aan je komt, terwijl jij dat helemaal niet leuk vindt? Zoon Ik zou schoppen. Papa En als dat een grote meneer of mevrouw is? Zoon Dan zou ik weglopen. Papa Dat is heel goed. Ik zou het ook heel flink vinden als je dan tegen papa, mama of de juf komt vertellen wat er gebeurd is, ook al zegt die meneer of mevrouw dat het een geheimpje is. Je hoeft dit niet geheim te houden. Je kan alles aan papa, mama of de juf vertellen. Lagere school Experimenteren en nieuwsgierigheid naar volwassen seksualiteit Kinderen van lagere scholen zijn zeker met seksualiteit bezig, maar zullen dit niet meer openlijk doen. Ze vertellen seksmopjes (vaak zonder ze te begrijpen). Ze vullen condooms met water. Ze experimenteren in verborgen hoekjes, achter struiken, in hun boomhut of in hun boskamp. Dit is ok indien ze de veiligheidsregels respecteren: als je iets niet wil, hoef je het niet te doen; als je vriendje iets niet wil, mag je het niet doen; en doe vooral geen gevaarlijke dingen. Kinderen hebben tegen het einde van de lagere school een normale nieuwsgierigheid voor alles wat met volwassen seksualiteit te maken heeft. Dochter van 11 jaar en haar mama De dochter zit met een vriendinnetje op de kamer te praten. Wanneer haar mama de kamer nadert, hoort ze het gesprek tussen de twee meisjes. Ze hebben het over seks hebben en vrijen. Later op de avond spreekt haar mama haar aan. Mama Weet je wat vrijen is? Dochter Ja, dat is seks hebben. Mama Wanneer vrijen mensen met elkaar, denk je? Dochter Wanneer ze verliefd zijn op elkaar. Mama Ja, dat kan. Het is vooral belangrijk dat mensen dit doen, als ze dat echt met elkaar willen doen. Voorbereiding puberteit De puberteit is in aantocht. Het is belangrijk dat je kind hierop voorbereid is. Sommige kinderen zijn tegen het eind van de lagere school volop in hun puberteit. Bij anderen duurt dit nog tot een heel eind in de middelbare school. Je kan je kind in elk geval geleidelijk aan voorbereiden op de puberteit. Zoon van 9 jaar en zijn papa Zoon Ons Els zegt dat ze ongesteld is; wat is dat eigenlijk? Papa Dat betekent dat ze haar maandstonden krijgt, dat ze elke maand een beetje bloed uit de vagina verliest. Dan gebruiken meisjes speciaal maandverband om dat op te vangen. Zoon En waarom bloedt het? Papa Omdat er elke maand bij een vrouw een eitje rijp wordt. Als het eitje niet bevrucht wordt, dan stoot de baarmoeder het af en daarbij komt een beetje bloed vrij. Zoon Doet dat pijn? Papa Het kan een beetje vervelend zijn en sommige meisjes hebben dan buikpijn. Zoon Ik ben wel blij dat ik een jongen ben. Relatievormen Vanaf het begin van de lagere school worden kinderen zich bewust van grote verschillen tussen het gezin waaruit zij komen en andere soorten gezinnen. Je kan deze verschillen met je kind bespreken: niet iedereen is gehuwd, niet iedereen heeft een 17

10 Praten met je kinderen over seksualiteit ik vind het niet zo fijn om ongesteld te zullen zijn. Ik vraag me af wanneer het zal komen en ben bang dat het daar zo plots zal zijn, in de klas of zo. Er zijn al wat meisjes in mijn klas die ongesteld zijn. Zij zeggen ook dat het niet leuk is. Mama Het kan in het begin inderdaad vervelend zijn. Het is goed dat je er met je vriendinnen over praat. Ik begrijp dat je je zorgen maakt over het moment waarop je voor het eerst ongesteld zal worden. Misschien voel je dat wel aankomen doordat je wat last van buikkrampen zal hebben. Als je je veiliger zou voelen als je maandverband bij je hebt, mag je gerust een zakje nemen en in je boekentas en sportzak stoppen. Vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie Tieners zouden zowat alles moeten weten over vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie. Aangezien ze zelf lichamelijk stilaan het volwassen stadium bereiken en ze binnen afzienbare tijd zelf zullen beginnen experimenteren met volwassen seksualiteit, is het belangrijk dat ze dit op een veilige en verantwoordelijke manier kunnen doen. Basiskennis is hier één van de belangrijkste voorwaarden voor. Concreet betekent het dat je met je kind kan praten over de menstruatiecyclus, vruchtbaarheid, het geheel van anticonceptiemiddelen... Zoon van 13 jaar en zijn mama Zoon kijkt naar televisie. In de serie waarnaar hij kijkt komt de techniek van in vitro fertilisatie aan bod. De man moet in een speciaal kamertje zijn sperma maken. Zoon Moet hij dat op die manier doen? Mama De man moet masturberen en zijn sperma in dat potje doen. Dan kunnen ze de beste zaadcellen eruit halen en in de baarmoeder van de vrouw brengen. Zoon Dat is toch niet romantisch. Mama Als je kinderen wil en het lukt niet op de gewone manier, dan moet je wat geholpen worden. Maar het is inderdaad niet echt romantisch. Seksueel overdraagbare aandoeningen en hiv Om dezelfde reden als praten over vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie, moeten tieners en jongeren de noodzakelijke basiskennis over soa en hiv hebben. Tieners en jongeren zouden op de hoogte moeten zijn van de meest voorkomende soa, hoe men soa en hiv kan oplopen, wat je doet indien je besmet wordt met een soa en natuurlijk ook hoe je je kan beschermen tegen soa en hiv. Zoon van 12 jaar en zijn papa Thuis wordt er naar een reportage over aids in Afrika gekeken. Na de reportage spreekt papa zijn zoon hierover aan. Papa Ook hier zijn er nog veel mensen die denken dat je hiv kan krijgen door van hetzelfde glas te drinken. Spreken ze daar bij jou in de klas over? Zoon Ja, Jeroen was iedereen aan het wijsmaken dat condooms niet veilig zijn omdat er gaatjes in geprikt zijn. Dus dat het toch geen zin heeft om ze te gebruiken. Papa Condooms zijn het enige beschermingsmiddel tegen hiv via seks en ze worden goed getest in de fabriek. Jeroen vertelt fabeltjes. Relaties Verliefd zijn, verleiden, versieren, het aanmaken, het afmaken... zijn belangrijke onderwerpen die tieners en jongeren bezighouden. Je kan met hen dan ook praten over deze onderwerpen. Je kan met hen bespreken wat ze belangrijk vinden en hoe ze een relatie zien. Dochter van 15 jaar en haar papa Papa Hoe is het met Ben? Dochter Mmm, niet zo goed eigenlijk. Papa Wat bedoel je? Dochter Ik weet het eigenlijk niet. Eigenlijk vind ik het niet zo leuk om altijd alles met hem samen te doen. Papa Ik begrijp wat je wil zeggen. Dochter Ik weet het niet meer zo goed. Maar misschien moet ik het niet te vlug uitmaken. Papa Ik vind het goed dat je er niet te snel over beslist. Seksueel grensoverschrijdend gedrag Ook wanneer je kinderen volwassen lijken te worden, blijven gesprekken over seksueel grensoverschrijdend gedrag belangrijk. Je kan hierbij meer nuances in je voorbeelden brengen en concreter zijn. Dochter van 17 jaar en haar mama Mama Hoe was het feestje bij Lynn? Dochter Niet zo fijn eigenlijk want het ging heel de tijd over seks. Mama Hoe bedoel je? Dochter Ze vroegen me of ik ook zo n hete poes ben. Ik vond het helemaal niet leuk. Ik wist niet goed wat zeggen Mama Als je dat niet leuk vind, moet je duidelijk zeggen dat je dit soort vragen niet wil. Dochter Ja, misschien zeg ik de volgende keer wel dat dit hun zaken niet zijn. 21

11 GOUDEN TIPS 01 Begin zo jong mogelijk Jong geleerd is oud gedaan. Dat klinkt misschien een beetje afgezaagd, maar het klopt wel. Het is belangrijk dat je zo vroeg mogelijk begint met de seksuele opvoeding van je kind. Begin er zelf over en wacht niet tot je kind een vraag stelt. Je zoon of dochter hoeft natuurlijk niet alles in één keer te weten. Vergelijk het met de kennis die kinderen hebben van de wereld. Eerst kennen ze alleen hun eigen kamertje, dan hun huis, hun straat, hun dorp. Zo gaat dat verder: van ons land naar Europa naar de wereld en het heelal! Seksuele opvoeding is een continu proces. 02 Elke vraag heeft recht op een antwoord Daar ben je nog te jong voor! is geen goed antwoord op de vraag van je kind. Het feit dat je zoon of dochter een vraag stelt, betekent dat hij of zij er mee zit. Geef een correct antwoord. Heel vaak volstaat de essentie, en hoef je helemaal niet in details te treden. Het geeft je kinderen bovendien de boodschap dat ze steeds bij jou terecht kunnen met hun vragen en onzekerheden. Zorg ervoor dat je steeds openstaat voor de vragen die komen. Heb je het antwoord niet, geen probleem. Wijs dan de weg naar een antwoord, een brochure bijvoorbeeld, of zeg dat je het zal opzoeken. Doe dat dan ook. 03 Voor alles is een plaats en een moment Gesprekken over seksualiteit voer je best niet in de supermarkt of aan tafel met de hele familie erbij. De voetbalkantine (met veel toehoorders)? Ook niet zo n goed idee! De locatie is belangrijk. Maar nog belangrijker is de sfeer tussen jou en je kind. Een goed gesprek lukt alleen in een sfeer van openheid en wederzijds vertrouwen. Een gesprek over seksualiteit is op zich al beladen. Grijp dan de kans die zich aandient om er zelf over te beginnen. Heb je gezien dat tante Lotte een dikke buik heeft? Weet je hoe dat komt? Om de zaak niet nog extra beladen te maken, zorg je er bijvoorbeeld voor dat je ondertussen iets anders aan het doen bent. Zo n gesprek lukt dus beter als je intussen samen aan de afwas staat, of televisie kijkt, of in de auto onderweg bent. Zo kun je eens van onderwerp veranderen en hoef je elkaar niet voortdurend aan te kijken. 04 Respect voor privacy Kinderen hebben recht op privacy en zijn niet steeds gediend met al te nadrukkelijke ouderlijke bemoeienissen in hun intieme leven. Als ouder moet je soms heel moeilijk balanceren tussen willen opvoeden en willen respecteren. Vasthouden of loslaten. Luister naar je kind op verschillende manieren en knoop gesprekken aan over waar ze zelf mee bezig zijn, maar dring je niet te veel op. Als je zelf open staat, zullen ze wellicht naar je toe komen als ze je nodig hebben. Stel dus beter geen confronterende vragen. In plaats van bijvoorbeeld te vragen of hij of zij als seks heeft (gehad), kun je vragen: Ik lees hier net dat steeds meer meisjes van veertien seks hebben. Wat vind jij daarvan? Of: Stel dat een onbekende man of vrouw jou vraagt om even met hem of haar mee te gaan. Wat zou je dan doen? Het antwoord vertelt je niet alleen veel over wat je kind zoal weet, maar ook hoe het denkt en voelt. Als jij daarna op jouw beurt zegt hoe jij over zoiets denkt en voelt, zit je meteen in een gesprek 05 Leer van je kind Kinderen zijn ons in hun ontwikkeling vaak te snel af en verrassen ons soms met gedrag en inzichten die we niet van hen hadden verwacht. Wees eerlijk in je gevoel en accepteer dat je soms geen antwoorden hebt. Nog beter: accepteer dat je soms van hen kan leren op vlak van seks en relaties. Ze dagen je uit na te denken over jezelf en je eigen gevoelens en gedrag. Ze voeden je op als ouder. Dit betekent ook dat ze je soms zullen sparen als ze denken dat het je met een aantal zaken moeilijk hebt. 06 Wees duidelijk Rond de pot draaien of omfloerste woorden gebruiken kan je het gevoel geven dat je er zonder kleerscheuren vanaf komt. Maar of dat zo is? Om misverstanden te vermijden, kun je beter zo helder mogelijk proberen te zijn. Neem nu het woord geslachtsgemeenschap. Er is geen kind dat dit woord gebruikt. Zij (en wij) hebben het over het doen, vrijen, met elkaar 23

12 naar bed gaan, met elkaar slapen Maar verstaan we wel allemaal hetzelfde? Gebruik in elk geval ook woorden waar je je prettig bij voelt en die passen bij de leeftijd van je kind. Bij kleine kinderen heb je het bijvoorbeeld over piemel. Penis komt later. Maar misschien moet je het met je tienerkinderen ook niet meteen over neuken hebben, als dat niet meteen een woord is dat tot jouw woordenschat behoort. 07 Stel je kind gerust, bereid je kind voor Een eerste hevige verliefdheid, de eerste menstruatie dat is even schrikken! Misschien moet je je kind, voor het gebeurt, al eens vertellen dat het kan gebeuren, of beter nog dat het zàl gebeuren. Zeg dat je het zelf ook hebt meegemaakt, en vertel hoe dat was. Dat zal een hele geruststelling zijn. 08 Neem je kind serieus Wimpel je kind niet af, lach zijn vragen niet weg. Met andere woorden: neem je kind serieus. Gesprekken rond seksualiteit zullen ook voor jouw kinderen, zeker naarmate ze ouder worden, niet vanzelfsprekend zijn. Geef je kind daarom het gevoel dat het je altijd alles kan vragen. Dit geeft een veilig en positief gevoel. Stel zelf ook vragen, waardoor je blijk geeft van interesse voor je kind. Bespreek de vragen van je kind niet al lachend met andere volwassenen in het bijzijn van je kind. Je raadt nooit waarmee ze gisteren afkwam. Kinderen voelen dan aan dat hun vragen belachelijk worden gemaakt. 09 Denk twee keer na Sommige gebeurtenissen kunnen ook ouders aan het schrikken brengen. Stel, je vindt een seksboekje op de kamer van je zoon. Of je dochter vertelt je op haar veertiende dat ze een vriendje heeft. Of je betrapt je jongelui terwijl ze naar een laatavondfilm aan het kijken zijn. Haal diep adem, denk even goed na voor je begint te praten en probeer niet te reageren alsof er een moord is gepleegd. Denk niet meteen dat je dochter zwanger is en dat je andere kinderen op het slechte pad zijn. Spreek je kinderen aan op hun niveau. Probeer nadien (dat is niet noodzakelijk op het moment zelf) hierover toch tot een gesprek te komen. Zeg je kind niet telkens wat het volgens jou wel en niet moet doen, wat volgens jou goed en niet goed is. Leer het vertrouwen krijgen in zijn of haar eigen vermogen om situaties te beoordelen en te reageren. Dit betekent dat je soms heel hard op je tong moet bijten en je eigen oordeel achterwege moet laten. Als je toch je eigen mening geeft, doe het dan uit eigen naam ( Voor mij is het zo dat ) en presenteer het niet als een universele waarheid ( Het is zo dat ). 10 Oefening baart kunst Je zal het merken: als je regelmatig met je kinderen over seks en relaties praat, gaat dat steeds vlotter. Maak gebruik van de vele goede boeken, internetsites, films,... die er over deze onderwerpen zijn. Ze kunnen jou helpen bij het geven van het juiste antwoord. Of ze kunnen hier en daar in jouw plaats het antwoord geven. Zorg dat iedereen in het gezin erbij wordt betrokken. Gesprekken over seksualiteit zijn niet het alleenrecht van de ene of de andere partner: betrek hem of haar er dus bij! Onthoud ook dat niet alleen moeders met hun dochters en vaders met hun zonen praten. Het kan ook lekker gemixt. Als het je een beetje gerust kan stellen: jij bent niet de enige ouder die zenuwachtig is om met zijn kinderen over seks te praten. 25

13 VEEL GESTELDE VRAGEN VAN OUDERS Uit Mama, mag ik eens voelen? Telidja Klaï geeft antwoord, artikel van Caroline De Ruyck voor Goed Gevoel (November 2005) Mijn man betrapte onze dochter van zes terwijl ze met een vriendinnetje op haar kamer doktertje aan het spelen was. Hij wist niet hoe te reageren, en heeft ze dan maar de tuin ingestuurd. Hoe reageer je het best op zoiets, en vooral: zijn er grenzen aan dat soort spelletjes? Dat kinderen dit spelgedrag vertonen is compleet normaal. Het is voor ouders op gevoelsmatig vlak even schrikken wanneer ze hierop uit komen. Dit spelgedrag is echter een wijze van kinderen om hun eigen lichaam en dat van anderen te ontdekken. Dit gaat ook weer voorbij. Je hoeft je hier als ouder geen zorgen over te maken. Doe je dat toch, dan kan je je kind later aanspreken over het gebeuren, zodat je zeker bent dat het om onschuldig spel ging. Het is immers wel belangrijk dat het onschuldig blijft. Het verplichten van andere kinderen of zelf verplicht worden om aan seksuele spelletjes deel te nemen is niet toelaatbaar. Je moet je kind duidelijk maken dat dit onder geen beding kan. Ook kan het gebeuren dat kinderen voorwerpen in hun vagina of anus inbrengen (net zoals ze dat bijvoorbeeld in hun neus doen). Ook dit kan natuurlijk niet, vermits het schadelijke gevolgen kan hebben. Mijn zoon van zeven kwam onlangs aanzetten met een ongeopend condoom dat hij op straat had gevonden. Mag ik het houden, mama? vroeg hij en Waarvoor dient dat eigenlijk?. Ik kon niet veel meer uitbrengen dan Daar ben je nog veel te klein voor. Ik kan hem toch moeilijk nu al seksuele voorlichting geven? Net zoals met elk (voor een kind vreemd) voorwerp stelt een kind vragen over aan seks gerelateerde zaken. Daarenboven hebben kinderen een gezonde nieuwsgierigheid wanneer het seksualiteit betreft. Een kind van zeven is in staat te begrijpen dat volwassenen seks hebben en dat daaruit niet altijd een zwangerschap voortkomt. Vanuit dit opzicht zou je je kind kunnen uitleggen dat mensen met elkaar vrijen omdat ze elkaar lief hebben. En als ze op dat moment geen baby tje willen maken, dat onder meer kan door een condoom te gebruiken. Je kan hen het condoom laten zien en het hen laten voelen. Dat betekent nog niet dat het hen toebehoort. Je kan uitleggen dat het grote mensen toebehoort. Ons dochtertje van vier heeft ons onlangs op een zondagochtend betrapt terwijl we aan het vrijen waren. Ik vrees dat ze er al een hele tijd stond vooraleer we het merkten. Was dat voor haar een schadelijke ervaring? Kinderen hebben vaak geen idee van wat seks inhoudt. Er zo natuurlijk mogelijk mee omgaan is dan ook de boodschap. Als kinderen hun ouders betrappen, maakt het hen eerder nieuwsgierig dan bang. Een trauma zullen ze er niet aan overhouden. Vaak zijn het de volwassenen eerder dan de kinderen die zich gegeneerd en verveeld voelen. Als je toch het gevoel hebt dat je kind een beetje onder de indruk is van wat zij gezien heeft, kan je uitleggen dat grote mensen die elkaar heel graag zien, elkaar op speciale wijze knuffelen, vrijen genoemd, en dat dit geen pijn doet. Als ik de was doe, merk ik dat mijn zoon van elf geregeld natte dromen heeft. Is hij daar niet te jong voor? Spreek ik hem daarover aan, of wacht ik tot hij er eventueel zelf over begint te praten? Natte dromen doen hun intrede bij jongens in begin van de puberteit. Masturbatie en natte dromen zijn één van die onderwerpen waarover ouders en kinderen zeer moeilijk kunnen praten. Sommige ouders zijn angstig dat ze over hun eigen ervaringen moeten vertellen of dat ze de privacy van hun kind zullen schenden. Dit hoeft niet het geval te zijn. Wel kan je een geruststellende boodschap meegeven. Zo weet je kind dat je open staat voor een gesprek, er geen probleem van maakt en dat wat er gebeurt een normaal iets is. Vermoedelijk zal hij er zelf niet over beginnen. Hij merkt zelf ook dat zijn lakens nat zijn. Aangezien hij stilaan merkt van waar dat komt en met wat dat gepaard gaat, zal hij zich eerder beschaamd voelen. Je kan hem bij gelegenheid uitleggen dat je gemerkt hebt dat zijn lakens nat zijn, dat dat een normaal iets is. Een klasgenootje van mijn zevenjarig dochtertje heeft twee mama s. Onlangs kwam ze mij vragen hoe dat precies zat, want om een kindje te kopen had je toch een mama en een papa nodig? Mag ik haar nu al vertellen dat er ook zoiets bestaat als homoseksualiteit, en de spermabank? Verschillende relatievormen worden reeds besproken in de voorlichtingsboekjes voor de jongste kinderen. Het is aangeraden vanaf het begin je kind geen stereotiep beeld voor te houden. Mama houdt van papa, mama en papa houden ook van hun kindjes en het kan ook dat een jongen van een jongen houdt en een meisje van een meisje. Je hoeft daarbij het principe van de spermabank niet uit te leggen in grotemensentaal. Je kan eerder aangeven dat die mama s die een kindje willen en waar er geen papa is, een zaadje in het ziekenhuis kunnen gaan kopen. Indien je kind dan wil weten hoe dat zaadje dan in die mama haar buik komt, kan je uitleggen dat de dokter in het ziekenhuis dat doet. Bij mijn oudste dochter van vijf merk ik vaak dat ze op de rand van de zetel zit en dan heen en weer wiebelt. Soms doet ze dat erg lang en krijgt ze een wazige blik in haar ogen. Ik laat haar maar haar gang gaan, want blijkbaar vindt ze het heel prettig om 27

14 doen. Het lijkt erg op masturberen, maar kunnen kinderen dat al? En vooral: doe ik er goed aan haar zomaar te laten begaan? Auto-erotisch gedrag is zeer normaal bij jonge kinderen. Vooral kleuters en peuters vertonen dit gedrag, ook in het openbaar. Het verdwijnt ook vaak vanaf zesjarige leeftijd. Vaak zitten peuters en kleuters met één handje in hun broekje terwijl ze tv kijken, of naar verhaaltjes luisteren. Daar is op zich niets fout of mis mee. Wel dient een kind bij het ouder worden te leren dat zij of hij dit mag doen, als zij of hij alleen is en niet met andere mensen erbij. Zo leert een kind dat genieten van het eigen lichaam niet verkeerd, maar wel een intiem gebeuren is dat (nog) niet voor anderen bestemd is. Ik schaamde mij onlangs een bult aan de kassa van het warenhuis. Mijn zoon had mijn pak tampons uit de kar gevist, en vroeg luidkeels Mama, waar moet dat in? Ik wist niet waar ik moest kruipen. Net zoals voor het condoom geldt ook hier dat een kind een normale gezonde nieuwsgierigheid heeft voor nieuwe en vreemde dingen. Uitgerekend aan de kassa wordt deze vraag dan gesteld. Wel, kinderen moeten leren dat ze niet op elke plaats en op elk moment een vraag kunnen stellen en een antwoord zullen krijgen. Dit geldt trouwens voor alle vragen. Je kan een kind aan de kassa duidelijk maken dat deze vraag niet gepast is op die plaats en op dat moment. Hierbij maak je duidelijk dat je er thuis op zal terug komen. Je moet je aan je woord te houden en bij thuiskomst tijd te maken om rustig aan je kind te vertellen wat tampons zijn en waarom het gebruikt wordt. Het is belangrijk dat je een antwoord geeft, zodat een kind niet de boodschap krijgt dat het iets is dat slecht of negatief is. Anderzijds bepaal je zelf hoeveel informatie je geeft in functie van het niveau van je kind, zijn voorkennis Onze zoon van tien gedraagt zich als een vrouwonvriendelijke macho en kraamt geregeld allerlei vunzigheden over vrouwen uit. Hoe breng ik hem bij dat zijn gedrag niet door de beugel kan, en waarom? Als je vindt dat zijn gedrag niet door de beugel kan, moet je hem hierin corrigeren. Maar corrigeren alleen is niet voldoende. Je moet nagaan waarom hij zulke dingen zegt, van waar hij die zaken haalt en wat zijn bedoelingen daarmee zijn. Vaak kom je zo te weten dat dat soort opmerkingen en houdingen vanuit de groep jongens komen waarin je kind vertoeft. En ook de meisjes zullen dit soort gedrag vertonen: jongens zijn dan kinderachtig, stoer, willen altijd opvallen en zijn absoluut niet aangenaam. Indien je een uitleg hebt gekregen, kan je hem vertellen dat zijn mama en zijn zusjes ook meisjes zijn en dat dat niet leuk is als hij zulke dingen over hen zegt. Hij zou het ook niet leuk vinden indien er kwetsende zaken over hem gezegd worden. Je kan daarbij enerzijds tegen zijn stereotiepe houding ten aanzien van het andere geslacht ingaan en anderzijds ook aantonen dat dit soort uitspraken individueel kwetsend zijn. Mijn zoon van 12 heeft ons altijd naakt gezien en maakte er nooit een punt van als we hém in zijn blootje zagen. Toch gaat sinds een paar weken de badkamerdeur onherroepelijk op slot als hij doucht of zich omkleedt. Vanwaar die plotse preutsheid en/of schaamtegevoel? Wanneer kinderen in hun tienerjaren komen, doen er zich een aantal belangrijke lichamelijke veranderingen voor. Zeker tijdens de puberteit zijn jongeren gericht op hun eigen lichaam. Ze merken de veranderingen zelf en dit geeft een dubbel gevoel. Enerzijds zijn ze blij dat ze nu bij de grote mensen zullen horen. Anderzijds maken die veranderingen dat ze bezorgd zijn over hun eigen lichaam. Daarenboven wordt het oog van anderen heel belangrijk. Het heeft dus in de ogen van de puber zeker zin om dit stukje intimiteit af te schermen. Jongeren willen privacy voor hun veranderend lichaam. Het toegeven aan deze privacy is niet fout. Je kan hem melden dat je respect hebt voor zijn vraag tot privacy en jullie kunnen de afspraak maken dat er voortaan telkens geklopt wordt wanneer persoonlijke ruimten (zoals de slaapkamers en de badkamer) betreden worden. Je geeft hierbij aan dat je begrip hebt voor zijn situatie en rekening zult houden met zijn gevoel. Zeker sinds de zaak Dutroux horen we op het nieuws geregeld verhalen over pedofielen en kinderlokkers. Doen we er goed aan onze kinderen al op jonge leeftijd in te lichten over seksueel misbruik? Het is vanzelfsprekend dat kinderen vanaf jonge leeftijd moeten leren grenzen van anderen en van zichzelf te respecteren. Hierbij hoef je niet in termen van seksueel misbruik of pedofilie te praten. Je kan je kind wel leren dat haar of zijn lichaam haar of hem toebehoort en dat alleen zij of hij beslist wat daarmee gebeurt. Niemand anders heeft het recht dit lichaam aan te raken als zij of hij dat niet wil. En zij of hij mag ook niet iets bij een ander doen dat die niet wil. Je kan daarbij refereren aan wat jij leuk vindt, vindt iemand anders daarom niet leuk of als jij iets niet leuk vindt, mag een ander dat ook niet bij jou doen. Het is belangrijk dat kinderen van jongs af hun eigen grenzen kunnen aangeven en die van anderen leren respecteren. Daarenboven moet je je kind duidelijk maken dat indien dat wel gebeurt, zij of hij dat altijd aan jou zou moeten vertellen. Indien je er niet direct bent (bijvoorbeeld op school), moet zij of hij het aan de juf vertellen en later bij het thuiskomen aan jou. 29

15 MEER INFORMATIE Sensoa vzw is het Vlaams service- en expertisecentrum voor seksuele gezondheid en hiv. Ons centrale vertrekpunt is gezondheidsbevordering en preventie. Daartoe ontwikkelen we nieuwe ideeën, zetten we nieuwe concepten op en onderzoeken we veranderende trends. Vervolgens vertalen we deze naar concrete producten zoals brochures, folders, opleidingen, lespakketten, video s, DVD s, boeken die we aanmaken en verdelen. Sensoa werkt voor het grote publiek, met speciale aandacht voor een aantal doelgroepen met specifieke problemen rond seksuele gezondheid en hiv. k Zag 2 beren, interactieve tentoonstelling voor kleuters en kinderen in de Wereld van Kina, meer info op Goede minnaars, interactieve tentoonstelling voor jongeren in de Wereld van Kina, meer info op Veilig Vrijenlijn, , informatie over aids, soa en anticonceptie. Documentatiecentrum, uitgebreide collectie boeken, tijdschriften en audiovisuele media over diverse aspecten van seksuele gezondheid. Meer info op De Gezinsbond is een pluralistische en democratisch georganiseerde vereniging die zich inzet voor alle gezinnen in Vlaanderen en Brussel. De Bond verdedigt de belangen van de gezinnen, los van hun religieuze, ideologische of politieke opvattingen en los van de samenstelling van het gezin (grote en jonge gezinnen, grootouders, gezinnen met veel of weinig kinderen, éénoudergezinnen, gehuwden of samenwonenden, nieuw samengestelde gezinnen, enz.). De Brieven aan jonge ouders willen een antwoord geven op de vele vragen van jonge ouders voor en na de geboorte van hun kind. Botsing, brieven aan ouders met tieners. Meer info op Voor peuters en kleuters Kriebels in je buik, door Siska Goeminne. Uitgeverij Davidsfonds/Infodok, ISBN In je blootje, door Melanie Meijer. Uitgeverij SWP, ISBN Trouwen met Tania, door Bart Van Nuffelen. Uitgeverij De Eenhoorn, ISBN maanden in de buik van mama, door Yves Calamou. Standaard Uitgeverij, ISBN Stekelzot van je, door Karla Stoefs. Uitgeverij Davidsfonds, ISBN Babyzaadjes: waar komen de kinderen vandaan?, door Serge Bloch. Uitgeverij Clavis, ISBN De koning wil een kindje, door Mark Janssen. Uitgeverij De Vier Windstreken, Voorschoten, ISBN De grote race: het verhaal van een zaadje, door Nicholas Alman. Uitgeverij Ploegsma, ISBN Kleine nee en GROTE NEE, door Gisele Braun. Uitgeverij Abimo, ISBN Weerbaar zijn. Dat vind ik niet leuk, door Ellen Houtman. Uitgeverij Kwintessens, ISBN Het kleine piemelboek, door Bernadette Custers. Uitgeverij Gottmer, ISBN Waar kom ik vandaan?, Wat gebeurt er nu weer met me? Verfilming van Peter Mayle s bestseller [DVD]. H.O.M. Vision, 2001 Voor kinderen Twee papa s voor Tango, door Edith Schrieber. Uitgeverij C. De Vries-Brouwers, ISBN Waar was ik voor ik er was?, door Katerina Janouch. Uitgeverij Gotmer, ISBN Ben jij ook op mij?, door Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Ploegsma, ISBN Seks, hoe voelt dat?, door Kolet Janssen. Uitgeverij Davidsfonds, ISBN Is zoenen ook seks?, Vragen van en voor kinderen over seks, door Dirk Musschoots. Uitgeverij Clavis, ISBN Seks en zo: eerlijke antwoorden over vrijen en zo, door Robbie Harris. Uitgeverij Davidsfonds, ISBN Zoek de verschillen: over verschillen tussen jongens en meisjes, door Martine Delfos. Uitgeverij Trude Van Waarden Producties, ISBN info over veilig internet info over veilig internet Kinder- en Jongerentelefoon

16 Voor tieners en jongeren Boekse vol goesting, brochure over seksualiteit van Sensoa, verkrijgbaar in elk JAC Help, ik word puber! Alles wat je als jongen moet weten, door Geof Price. Uitgeverij Deltas, ISBN Out! Alles over homoseksualiteit, door Sanderijn van der Doef. Uitgeverij Lannoo, ISBN Hoe overleef ik mijn eerste zoen?, door Francine Oomen. Uitgeverij Van Holkema & Warendorf, ISBN Help, ik word puber! Alles wat je als meisje moet weten, door Mirjam Bosman. Uitgeverij Deltas, ISBN Let s talk about love: liefdeslessen voor pubers, door Marja Baseler. Uitgeverij The House of Books, ISBN Beddengoed, voorbehoedmiddelengids voor jongeren. Jeugd & Seksualiteit, Te bestellen via Sexplorer 2, interactieve CD-rom over seksualiteit. Te bestellen via de jongerensite van Sensoa infosite voor jongeren infosite voor jongeren infosite voor holebi-jongeren info over tienerzwangerschappen info over tienerzwangerschappen info over veilig internet info over veilig internet info over grensoverschrijdend gedrag info over veilig internet informatiesite over seks en relaties voor jongeren met beperkingen informatiesite over seks en relaties voor jongeren met beperkingen Kinder- en Jongerentelefoon 102 Voor ouders 101 vragen over jongeren en seks, door Jos Poelman. Rutgers Nisso Groep, Te bestellen via Verliefd op internet, over het internetgedrag van pubers, door Justine Pardoen. Uitgeverij SWP, ISBN Luister je wel naar mij?, Gespreksvoering met kinderen tussen vier en twaalf, door Martine Delfos. Uitgeverij SWP, ISBN Help! Een puber in huis. Handleiding voor ouders met beginnende pubers, door Sanderijn van de Doef, Te bestellen via informatiesite voor ouders informatiesite over veilig internet infoformatiesite voor ouders over veilig internet Over anticonceptie Anticonceptie, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op Over tienerzwangerschap, ongeplande zwangerschap en abortus informatie over ongeplande zwangerschap en tienerzwangerschap Over soa en hiv Seksueel overdraagbare aandoeningen, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op site voor en door jongeren met hiv Over seksueel grensoverschrijdend gedrag Seksueel grensoverschrijdend gedrag, Gratis brochure van Sensoa en downloadbaar op info over grensoverschrijdend gedrag 33

17 Over veilig internet gebruik informatiesite over seks en relaties informatie over veilig internet informatie over veilig internet informatie voor ouders over veilig internet Over opvoeding Opvoedingstelefoon , voor vaders, moeders, grootouders, stiefouders, gescheiden ouders, opvoeders, die behoefte hebben aan een gesprekspartner die luistert, ondersteunt, informeert en adviseert. Opvoedingswinkels zijn een laagdrempelig initiatief waar iedereen terecht kan met vragen over opvoeding, vrije tijd en school. Opvoedingswinkel Genk: Opvoedingswinkel Turnhout: Opvoedingswinkel Oostende: Opvoedingswinkel Leuven: Opvoedingswinkel Brussel: Opvoedingswinkel Roeselare: Opvoedingswinkel Mechelen: Opvoedingswinkel Antwerpen: Opvoedingswinkel Hasselt: informatie voor ouders over opvoeding k Zag 2 beren Kinderen zijn heel nieuwsgierig naar hoe hun lichaam zal veranderen of naar wat er nu echt gebeurt achter de slaapkamerdeur. In de tentoonstelling k Zag 2 beren worden de geheimen van seksualiteit op kindermaat ontsluierd. Voor één keer mogen kinderen in de badkamer gluren en gesprekken uit de slaapkamer afluisteren. Kortom, een leuke en interactieve Vind je dat je met je kinderen over tentoonstelling Over welke voor onderwerpen kinderen van praat 3 tot je 12 jaar. seksualiteit moet praten? Wel, met je kinderen? Wat bespreek je dan zit je goed. Als je kinderen Meer info op welke op leeftijd? Welke boeken, vraagt wie ze de belangrijkste folders, websites kunnen daarbij helpen? personen vinden als het op de seksuele opvoeding aankomt, dan noemen ze hun ouders. Het antwoord op deze en veel andere vragen vind je in deze Het begeleiden van kinderen in brochure. We lichten toe waarom hun seksuele ontwikkeling en seksuele opvoeding belangrijk hen leren praten over seksualiteit is. We leggen uit hoe de seksuele Minnaars ontwikkeling van kinderen is zeer belangrijk voor hun latere Goede seksuele leven. Maar, je kinderen De meeste verloopt. jongeren We geven maken aan tussen wat je op 12 en 16 voor een goede seksuele opvoeding het eerst welke kennis leeftijd met met de je wondere kinderen wereld kan van seks geven is voor velen geen gemakkelijke klus. verliefdheid, tige manier de eerste doorspekt tongkus. met Sommige con- jongeren en relaties: bespreken. lichamelijke Dit alles veranderingen, op een luch- de eerste masturberen crete voorbeelden al of doen en het tips. voor de eerste keer met Hoe verloopt die seksuele ontwikkeling eigenlijk? Wat houdt verwarrend. Daarom ontwikkelde Sensoa een inter- hun liefje. Spannend allemaal, maar voor velen ook seksuele opvoeding concreet actieve in? tentoonstelling rond seksualiteit en relaties voor jongeren van 12 tot 16 jaar. Meer info op 35

18 Vind je dat je met je kinderen over seksualiteit moet praten? Wel, dan zit je goed. Als je kinderen vraagt wie ze de belangrijkste personen vinden als het op de seksuele opvoeding aankomt, dan noemen ze hun ouders. Het begeleiden van kinderen in hun seksuele ontwikkeling en hen leren praten over seksualiteit is zeer belangrijk voor hun latere seksuele leven. Maar, je kinderen een goede seksuele opvoeding geven is voor velen geen gemakkelijke klus. Hoe verloopt die seksuele ontwikkeling eigenlijk? Wat houdt seksuele opvoeding concreet in? Over welke onderwerpen praat je met je kinderen? Wat bespreek je op welke leeftijd? Welke boeken, folders, websites kunnen daarbij helpen? Het antwoord op deze en veel andere vragen vind je in deze brochure. We lichten toe waarom seksuele opvoeding belangrijk is. We leggen uit hoe de seksuele ontwikkeling van kinderen verloopt. We geven aan wat je op welke leeftijd met je kinderen kan bespreken. Deze publicatie is gratis. Wil je dit zo houden, dan heeft Sensoa ook jouw steun nodig. Surf naar en klik op Steun Sensoa of stort vandaag nog op Giften vanaf 30 zijn fiscaal aftrekbaar.