Woord vooraf. Sharon, juni Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 1

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Woord vooraf. Sharon, juni 2009. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 1"

Transcriptie

1 Woord vooraf Als laatstejaarstudente in de biomedische laboratoriumtechnologie kreeg ik de opdracht een eindwerk te maken. Ik heb mijn stage gevolgd in AZ Onze-Lieve- Vrouw Ter Linden (Knokke) op de dienst anatomo-pathologie. Als onderwerp voor mijn eindwerk kreeg ik HPV. Graag zou ik Dr. Thierri Speelman willen bedanken, omdat ik op zijn laboratorium mijn eindwerk heb mogen uitvoeren. Bedankt voor de goede begeleiding, raad, uitleg en informatie doorheen het proces. Verder wil ik ook Sonja en Viviane bedanken voor hun handige weetjes en hulp tijdens de stage. De sfeer in het laboratorium was optimaal en ik kwam elke dag graag naar het labo. Jullie hebben me heel wat bijgeleerd en ik heb ontdekt dat het heel leuk is om te werken op de dienst anatomo-pathologie. Ik dank het volledige team van de Hogeschool West-Vlaanderen departement Simon Stevin voor de begeleiding en voor de kansen die ze me geboden hebben in de voorbije 3 jaar. In het bijzonder bedank ik Mevr. Kaat Van Oostveldt omdat ze mij tijdens het eindwerk met raad en daad bijgestaan heeft. Ook wil ik een dankwoord uiten naar de firma Hologic en in het bijzonder Joost Van Toren die me de nodige informatie en uitleg heeft gegeven. Als laatste kan ik u nog vertellen dat ik zeer blij was met het onderwerp dat ik heb gekregen. Het onderwerp boeide me vanaf het begin, waardoor het maken van een eindwerk zeer vlot verlopen is. Sharon, juni 2009 Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 1

2 Samenvatting De 23 subtypen van het humane papillomavirus veroorzaken aandoeningen in het genitale gebied. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen hoog risico HPV en laag risico HPV. HR-HPV kan lijden tot baarmoederhalskanker, bij LR-HPV krijgt de patiënt voornamelijk last van genitale wratten. Aan de hand van screening zorgt men voor vroegtijdige opsporing. Het onderwerp bestaat uit volgende twee delen. Het eerste deel van deze scriptie gaat over het screenen op afwijkingen in uitstrijkjes. Meer bepaald screening op ASCUS/AGUS, LSIL en HSIL. Deze screening gebeurt aan de hand van ThinPrep 2000 en de ThinPrep PapStain kleuring. Uit deze screening worden er 27 afwijkende en 10 normale uitstrijkjes verder onderzocht. Er wordt bovendien een oplossing gezocht voor bloederige stalen. Dit probleem wordt via een protocol van ThinPrep opgelost. Het uitvoeren van het protocol en het beoordelen van de resultaten worden in dit eindwerk behandeld. Het tweede deel van deze scriptie gaat over het uittesten van de antilichamen HPV, p16 en Ki67 op de 27 abnormale en 10 normale stalen. Hierbij worden er per staal 3 ThinPrep preparaten gemaakt voor de 3 verschillende antilichamen. Het is de bedoeling om aan de hand van de bekomen resultaten een prognose te kunnen stellen van cervicale intra-epitheliale letsels. Hierbij moet men toezien dat de 3 verschillende antilichamen evenveel tot dit doel bijdragen. Hiermee wordt bedoeld dat er geen onnodige testen mogen gebeuren voor het stellen van de prognose. De plaatjes worden immunohistochemisch gekleurd met de Benchmark (Ventana). Hierbij is de ABC methode toegepast als immunohistochemische kleuring. ABC staat voor Avidine-biotine complex verbonden met het enzym peroxidase. Deze methode maakt gebruik van de affiniteit van het eiwit avidine voor de vitamine biotine. Het protocol bestaat uit de volgende stappen: fixatie van de cellen, maken van ThinPrep preparaat, ABC-methode, dehydrateren en monteren, aflezen van de preparaten. Elk antilichaam wordt zowel onderzocht op gevoeligheid als op specificiteit. Onder gevoeligheid verstaat men de sterkte van de kleuring. Het aantal gekleurde kernen wordt eveneens onderzocht, dit wordt uitgedrukt met de term specificiteit. Aangezien er grote hoeveelheden stalen gelijktijdig worden gescreend is het maken van controles niet noodzakelijk. Er gebeurt immers een interne controle. Na het aflezen van de resultaten wordt er een vergelijkende studie gemaakt tussen HPV, p16 en Ki67. Het is de bedoeling om aan de hand van deze studie te bepalen in welke mate deze 3 antilichamen van nut zijn bij een bepaalde graad van dysplasie. Er wordt eveneens nog een vergelijkende studie gemaakt tussen Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 2

3 HPV en Ki67/ p16. Het doel van beide studies is om te weten in welke mate beide antilichamen gemeenschappelijk voorkomen. Uit deze studies kan men echter besluiten dat de 3 gebruikte antilichamen weldegelijk nodig zijn bij het stellen van de prognose van cervicale intra-epitheliale letsels. Zowel HPV, p16 als Ki67 zullen echter alleen worden gebruikt, indien dit specifiek door de gynaecoloog wordt aangevraagd. Deze testen zijn immers niet terugbetaald en moeten dus volledig door de patiënt worden betaald. Daarom zullen deze antilichamen dan ook meestal enkel in het geval van een HSIL worden aangevraagd. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 3

4 Lijst met afkortingen en symbolen A adenine ABC-methode Avidine biotine complex methode ASC Atypische squameuze cellen ASCUS Atypical Squamous Cells of Undetermined Significance, atypische plaveiselepitheelcellen waarvan de betekenis niet duidelijk is. BMHK baarmoederhalskanker C cytosine CIN Cervicale intra-epitheliale neoplasie CIS Carcinoma in situ DAB 3,3-diamino-benzidine DNA Desoxyribonucleïnezuur. ds. dubbelstrengig es. enkelstrengig G guanine GIN glandulaire intra-epitheliale neoplasie HPV Humaan papillomavirus HR-HPV Hoog-risico humaan papillomavirus HSIL Hooggradig squameus intra-epitheliaal letsel H 2 O 2 waterstofperoxide ISH In situ hybridisatie K/C Verhouding kern / cytoplasma LSIL Laaggradig squameus intra-epitheliaal letsel PCR polymerase chain reaction ph Pondus hydrogenii Maat voor de activiteit van waterstofionen. p16 Proteïne 16 RNA ribonucleïnezuur SA-HRP Streptavidine-horse radish peroxidase SCC Squameus cel carcinoma Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 4

5 SOA T TP VLP Seksueel overdraagbare aandoening thymine ThinPrep Virus Like Particles Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 5

6 Verklarende woordenlijst adjuvans amfofilie atypie capsomeren chromatine kleuring chromogeen chromosoom colposcopie conisatie cutaan cyanofiel cytoplasma dehydratatie densiteitsanalyse differentiatie DNA polymerase DNA probe dysplasie epitheliaal weefsel Stof die zonder zelf werkzaam te zijn de werking van een geneesmiddel ondersteunt. 2-kleurige epitheelcellen Onregelmatig, afwijkend van het type of de norm Het nucleïnezuur van een virus wordt omgeven door een eiwitmantel het capside. Elk capside bestaat uit subeenheden nl. de capsomeren. Aankleuren van DNA en eiwitten in de celkern. Stoffen waaruit gemakkelijk kleurstoffen kunnen ontstaan. kleurvormend Is een drager van een deel van het erfelijke materiaal (DNA). Het is een met kleurstoffen goed zichtbaar te maken eiwitstructuur in de celkern. Onderzoek waarbij de gynaecoloog de baarmoederhals nauwkeurig bekijkt. Meestal wordt er ook weefsel (biopt) van de baarmoederhals weggenomen voor onderzoek. Kleine operatie aan de baarmoedermond Via of met betrekking tot de huid. Cellen waarvan de wanden blauw of violet kleuren onder invloed van het reagens katoenblauw. Alles waar een cel uit bestaat behalve de kern. Het onttrekken van water. dichtheid van het staal meten Toeneming van gecompliceerdheid en organisatie, het ontstaan van verschillende structuren. Is een enzymcomplex betrokken bij de DNA replicatie. Het verdubbelt het DNA door aan elke base de complementerende base te plakken. Sequentie van DNA die specifiek is voor het te onderzoeken sequentie (die zogenaamde target DNA sequentie) op het humane chromosoom. Abnormale ontwikkeling Een-of meerlagig dekweefsel dat een beschermende functie heeft voor onderliggend weefsel. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 6

7 epitopen genoom gevoeligheid hybridisatie hyperchromasie hysterectomie hysteroscopie immunoenzymatische reactie induceren interfase Intramusculaire injectie In vitro Invasieve groei keratine koilocyt laesies Deel van een antigen waarop een antilichaam aangrijpt. Het geheel van alle genen van een individu, die gezamenlijk alle erfelijke informatie bevatten. De gevoeligheid geeft de sterkte van de kleuring weer. Versmelting van twee (complementaire) enkele strengen DNA met elkaar of van es. DNA met RNA op plaatsen waar de sequenties in beide strengen complementair en homoloog zijn. Te sterke opname van de kleurstof in de kern waarmee de uitstrijkjes gekleurd worden. Verwijdering van de baarmoeder Onderzoek waarbij de gynaecoloog met een dun buisje in de baarmoeder kijkt en eventueel kleine ingrepen doet. Dient om enzyme te lokaliseren in de coupe door gebruik te maken van diens enzymatische activiteit. Opwekking van een beweging of een proces door een uitwendige prikkel. Fase in de mitose. Dit is de periode tussen twee celdelingen in. Het is eigenlijk een gewone cel. Je kan de chromosomen niet zien omdat ze niet gecontraheerd zijn. De DNA-replicatie vindt hierin plaats. Zo zijn er genoeg chromosomen om straks onder de twee nieuwe cellen te verdelen. [33] Injectie in de spier. Biologische technieken die buiten het lichaam van het organisme worden toegepast. Groei waarbij de tumoren in gezonde weefsels binnendringen Onoplosbaar eiwit dat voorkomt op de epidermis (buitenlaag) van de huid. Deze cel is het voornaamste kenmerk van HPV besmetting. Letsels, verwondingen Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 7

8 metafase mitose monoclonaal antilichaam neoplasie nucleases nucleïnezuur nucleotide oxidatie parabasale cellen persisterende infectie polychrome tegenkleuring polyclonaal antilichaam primer progressie proliferatie proteïne proteolyse Recurrente Respiratoire Papillomatose replicatiecyclus specificiteit Fase in de mitose. De chromosomen zijn maximaal verkort en verdikt. Ze liggen nu gerangschikt in het equatoriaalvlak (midden van de cel). De spoeldraden verbinden de centromeren met de polen. De kernmembraan is inmiddels verdwenen. [30] Normale celdeling, waarbij het aantal chromosomen na de deling gelijk gebleven is. Afkomstig van 1 kloon van lymfocyten en gericht tegen 1 epitoop. Dit woord betekent nieuwvorming. Het omvat zowel goedals kwaadaardige gezwellen voor zover die ontstaan door celvermeerdering. Enzymen die het DNA afbreken DNA en RNA zijn natuurlijke nucleïnezuren. Bouwstenen voor DNA en RNA. Is een molecuul bestaande uit 3 componenten: een fosfaatgroep, een suiker met 5 C-atomen en een purine (A en G) of pyrimidine (T of C) Elk proces waarbij een stof valentie-elektronen afstaat Nagenoeg de enige celpopulatie in het uitstrijkje tijdens de prepuberteit en postmenopauze. Een infectie die enige tijd blijft duren. Er worden meerdere kleuren gebruikt als tegenkleuring Mengsel van antilichamen, gemaakt door verschillende klonen van lymfocyten en gericht tegen verschillende epitopen van het antigeen (opgewekt in konijn, varken ) Klein stukje DNA of RNA dat gebruikt wordt als startpunt van de PCR. Geleidelijke voortgang Snelle vermenigvuldiging eiwit eiwitsplitsing zeer ernstige, maar zeldzame aandoening, gekenmerkt door recurrente wratten of papillomen ter hoogte van de bovenste luchtwegen, vooral de larynx. Cyclus waarin de verdubbeling van DNA tijdens een celdeling gebeurt. De specificiteit betekent het aantal gekleurde cellen Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 8

9 syncitiaal tumorsuppressorgen virionen Het virus zorgt ervoor dat cellen gaan samensmelten. Een tumorsuppressorgen is een gen dat onbeperkte deling van de cel voorkomt. Hierbij verhindert het ontstaan van een tumor. Synoniem: virus Bevat een hoeveelheid erfelijk materiaal (RNA of DNA), gewoonlijk ingesloten in een omhulsel van eiwit. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 9

10 Lijst van figuren Figuur 2.1: Structuur HPV [2] Figuur 2.2: Cumulatieve proportionele bijdrage van 8 HPV-types van BMHK bij vrouwen van 15 jaar of ouder uit Europa en N-Amerika. [3] Figuur 2.3: Mogelijk beloop van een infectie van de cervix met een HR-HPV [3] Figuur 2.4: CIN1/LSIL [8] Figuur 2.5: CIN 2/HSIL [8] Figuur 2.6: CIN 3/HSIL [8] Figuur 2.7: PCR-proces [13] Figuur 2.8: In situ hybridisatie [29] Figuur 2.9: Transformatiezone [8] Figuur 2.10: Werkwijze conventioneel uitstrijkje [16] Figuur 2.11: Werkwijze ThinPrep preparaat [16] Figuur 2.12: Werkwijze dunnelaag preparaat [24] Figuur 3.1: Principe ThinPrep 2000 [32] Figuur 3.2: ThinPrep 2000 [eigen foto] Figuur 3.3: Benchmark (Ventana) [eigen foto] Figuur 3.4: ABC-methode [36] Figuur 4.1: A) HPV negatief B) HPV positief: de donkerbruin e bijna zwarte stippen zijn positieve kernen [eigen foto: vergroting 100X] Figuur 4.2: A) p16 negatief B) p16 positief: de donkerbruine bijna zwarte stippen zijn positieve kernen [eigen foto: vergroting 100X] Figuur 4.3: A) Ki67 negatief B) Ki67 positief: de donkerbruine bijna zwarte stippen zijn positieve kernen [eigen foto: vergroting 100X] Figuur 4.4: Normale stalen in functie van de positieve graad Figuur 4.5: Stalen met een ASCUS/AGUS in functie van de positieve graad Figuur 4.6: Stalen met een LSIL in functie van de positieve graad Figuur 4.7: Stalen met een HSIL in functie van de positieve graad Figuur 4.8: Voor de behandeling van het bloederige staal (staal 1105) Figuur 4.9: Na de behandeling van het bloederige staal (staal 1105)] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 10

11 Lijst van tabellen Tabel 2.1: Types HPV Tabel 3.1: Protocol ThinPrep PapStain kleuring [38] Tabel 4.1: Berekeningen positieve en negatieve stalen Tabel 4.2: Resultaten normale cytologie Tabel 4.3: Resultaten ASCUS/AGUS Tabel 4.4: Resultaten LSIL Tabel 4.5: Resultaten HSIL Tabel 4.6: Vergelijkende studie (HPV vs. p16 vs. Ki67) Tabel 4.7: Vergelijkende studie HPV vs. Ki67 Tabel 4.8: Vergelijkende studie HPV vs. p16 Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 11

12 Inhoudsopgave Woord vooraf... 1 Samenvatting... 2 Lijst met afkortingen en symbolen... 4 Verklarende woordenlijst... 6 Lijst van figuren Lijst van tabellen Inhoudsopgave Inleiding, situatieschets en probleemstelling Literatuurstudie HPV Types Van infectie met HPV tot baarmoederhalskanker Abnormale squameuze cellen ASCUS CIN 1/LSIL CIN 2-3/HSIL Abnormale Glandulaire cellen AGUS Opsporingsmethodes Immunocytochemie p Ki HPV PCR Het principe van PCR In situ hybridisatie Screeningsuitstrijkje Conventionele methode Dunnelaag methode Preventiemaatregelen SOA-preventie Vaccinatie Toediening Materiaal en methode Materiaal Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 12

13 3.1.1 ThinPrep Benodigdheden PapStain kleuring Benchmark (Ventana) Detectie Reagentia Bereiden van Reagentia Antilichamen Bereiden van antilichamen Methode ThinPrep Principe ThinPrep Werkwijze ThinPrep Werkwijze om ThinPrep preparaten te herprocessen bij bloederige stalen De Papanicolaoukleuring Protocol ThinPrep PapStain kleuring Verversen van de kleurbaden Benchmark (Ventana) Principe Benchmark (Ventana) Werkwijze Benchmark (Ventana) Automatische kleuring Principe immunohistochemische kleuring Resultaten Aflezen van resultaten HPV p Ki Verwerken van resultaten Normale cytologie ASCUS/AGUS LSIL HSIL Vergelijkende studie HPV vs. p16 vs. Ki HPV vs. Ki HPV vs. p Herprocessen van bloederige preparaten Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 13

14 4.4.1 Voor de behandeling Na de behandeling Rapportering van de resultaten Discussie Conclusie Literatuurlijst Bijlagen Colofon Voor akkoord verklaring Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 14

15 1 Inleiding, situatieschets en probleemstelling De 23 subtypen van het humane papillomavirus veroorzaken aandoeningen in het genitale gebied. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen hoog risico HPV en laag risico HPV. HR-HPV kan lijden tot baarmoederhalskanker, bij LR-HPV krijgt de patiënt voornamelijk last van genitale wratten. Aan de hand van screening zorgt men voor vroegtijdige opsporing. Het eerste deel van deze scriptie gaat over het screenen op afwijkingen in uitstrijkjes. Meer bepaald screening op ASCUS/AGUS, LSIL en HSIL. Deze screening gebeurt aan de hand van ThinPrep 2000 en de ThinPrep PapStain kleuring. Uit deze screening worden er 27 abnormale en 10 normale uitstrijkjes verder onderzocht. Er wordt bovendien een oplossing gezocht voor bloederige stalen. Dit probleem wordt via een protocol van ThinPrep opgelost. Het uitvoeren van het protocol en het beoordelen van de resultaten worden in dit eindwerk behandeld. Het tweede deel van deze scriptie gaat over het uittesten van de antilichamen HPV, p16 en Ki67 op de 27 afwijkende en 10 normale stalen. Hierbij worden er per staal 3 uitstrijkjes gemaakt voor de 3 verschillende antilichamen. Deze preparaten worden immunohistochemisch gekleurd met de Benchmark (Ventana). Deze kleuringen gebeuren op ThinPrep preparaten wat in het verleden hier nog nooit eerder is gebeurt. De cytologische bepalingen gebeurden vooreerst enkel met HPV en p16. In dit onderzoek wordt er eveneens gebruik gemaakt van Ki67. Ki67 heeft als doel de graad van proliferatie weer te geven. Het is de bedoeling om aan de hand van de bekomen resultaten een prognose te kunnen stellen van cervicale intra-epitheliale letsels. Hierbij moet men toezien dat de 3 verschillende antilichamen evenveel tot dit doel bijdragen. Hiermee wordt bedoeld dat er geen onnodige testen mogen gebeuren voor het stellen van de prognose. Er wordt een vergelijkende studie gemaakt tussen de 3 verschillende antilichamen. Hierbij wordt er rekening gehouden met het aantal positieve stalen en de graad van besmetting/proliferatie. Het is de bedoeling om aan de hand van deze studie te bepalen in welke mate deze 3 antilichamen van nut zijn bij een bepaalde graad van dysplasie. HPV en Ki67 worden met elkaar vergeleken. Hierbij wordt er rekening gehouden met het aantal positieve stalen. Het doel van deze vergelijking zit hem in het feit dat men wil weten in welke mate HPV en Ki67 gemeenschappelijk voorkomen. Als laatste worden HPV en p16 met elkaar vergeleken. Hierbij wordt er rekening gehouden met het aantal positieve stalen. Deze vergelijking is uitgevoerd zodat Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 15

16 men kan bepalen in welke mate deze 2 antilichamen gemeenschappelijk kunnen voorkomen. Aan de hand van onze voorgaande vergelijking kan er geconcludeerd worden in welke mate de bepaling van Ki67 van belang is bij pathogene HPV besmette patiënten. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 16

17 Literatuurstudie 2 Literatuurstudie 2.1 HPV HPV of humane papillomavirussen zijn circulaire ds. DNA-virussen zonder enveloppe. Dit virus bevat een extern kapsel van 72 capsomeren en behoort tot de familie van de Papillomaviridae. [1] De vorm van het virus is afhankelijk van de rangschikking van de capsomeren. Het gevormde kapsel beschermt het nucleïnezuur tegen nucleases in biologische vloeistoffen en bevordert de aanhechting van het virus aan gevoelige gastheercellen. [1] Figuur 2.1: Structuur HPV [2] Het kapsel van HPV bestaat uit twee verschillende eiwitmoleculen, de zogeheten late eiwitten, aangeduid met L1 en L2. Het genoom van het virus codeert ook voor vroege eiwitten, aangeduid als E1, E2 en E4 t/m E7. De aanduiding laat en vroeg slaan op het tijdstip in de replicatiecyclus van het virus waarop deze eiwitten worden gemaakt. [2],[3] Types Er zijn meer dan 100 types HPV bekend. De meeste daarvan zijn betrekkelijk onschuldig, zoals de typen die wratten op handen en voeten veroorzaken. Huidwratten worden door cutane HPV-types veroorzaakt zoals HPV types 1, 2, 3, 10, 27, 5 en 8. Het merendeel van de infecties is van voorbijgaande aard en verloopt zonder symptomen.[2] 23 subtypen veroorzaken aandoeningen in het genitale gebied (zoals baarmoederhals, vagina en schaamlippen). Er wordt een onderscheid gemaakt tussen hoog risico en laag risico op kanker. (zie tabel 2.1).[2],[4] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 17

18 Literatuurstudie Hoog risico op kanker Laag risico op kanker VIRUS TYPES frequent Tabel 2.1: Types HPV[2] VIRUS TYPES Ziektes te wijten aan HPV types Minder frequent HPV 16 & 18 HPV 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 55, 56, 58, 59, 66 HPV 6 & 11 HPV 42, 43, 44, HPV 16 & 18: 71,5% van de BMHKs - (pre)cancereuse letsels van de baarmoederhals, vulva, vagina, anus, penis - HPV 6 & 11: 90% genitale wratten - precancereuse letsels van de baarmoederhals - Recurrente Respiratoire Papillomatose (kind volwassenen) Zoals figuur 2.2 laat zien is HPV 16 wereldwijd het meest voorkomende type. Er zijn echter geografische verschillen gevonden in het voorkomen van HPV-types. Zo ligt het percentage van HPV 16&18 iets hoger in Europa en Noord-Amerika dan in de andere werelddelen.[3] Figuur 2.2: Cumulatieve proportionele bijdrage van 8 HPV-types van BMHK bij vrouwen van 15 jaar of ouder uit Europa en N-Amerika. [3] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 18

19 Literatuurstudie Van infectie met HPV tot baarmoederhalskanker Figuur 2.3: Mogelijk beloop van een infectie van de cervix met een HR-HPV [3] HPV infecteert uitsluitend epitheliaal weefsel. Wanneer het cervixepitheel geïnfecteerd wordt door een HR-HPV, verloopt de infectie meestal asymptomatisch. Het virus is na verloop van tijd niet meer aantoonbaar. (zie figuur 2.3) Indien het virus niet wordt geklaard en er dus sprake is van een persisterende infectie, kunnen drie stadia doorlopen worden in de ontwikkeling tot BMHK: 1) persisterende infectie 2) progressie van infectie naar pre-cancereuze laesies 3) invasieve groei Als de HPV-infectie persisteert, kan het epitheel afwijkingen gaan vertonen in de vorm van atypie en milde dysplasie. De abnormale veranderingen van het epitheel beginnen in de transformatiezone, maar kunnen zich uitbreiden over het gehele exocervicale oppervlak en in het endocervicale kanaal (zie figuur 2.9). In ongeveer 10% van de gevallen komt in het endocervicale epitheel ook een atypie voor die glandulaire intra-epitheliale neoplasie (GIN) wordt genoemd.[5],[9],[10] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 19

20 Literatuurstudie Abnormale squameuze cellen ASCUS ASCUS of Atypical Squamous Cells of Undetermined Significance. Atypische plaveiselepitheelcellen waarvan de betekenis niet duidelijk is. Het begrip staat voor onduidelijke veranderingen die we niet duidelijk kunnen definiëren. Cytologische criteria voor ASCUS: - de kern is twee tot driemaal zo groot als die van een intermediaire plaveiselcel; er ontstaat een kleine stijging van de kern/cytoplasma ratio; - de kernranden zijn meestal glad en regelmatig; - er kan een lichte hyperchromasie optreden; - er kan tweekernigheid voorkomen, de kerngrootte is wisselend. [7] ASCUS is volgens Bethesda 2001 vervangen door ASC, Atypische Squameus Cells. (zie bijlage 8.1) Deze categorie is onderverdeeld in twee subklassen: 1) ASC-US: plaveiselcellen van het oppervlakkig of intermediair celtype met kernafwijkingen die kunnen wijzen op een LSIL of SIL. Er zijn echter onvoldoende argumenten voor een definitieve diagnose. 2) ASC-H: atypische cellen waarvan men vermoedt afkomstig te zijn van een hooggradig letsel maar waar door allerlei factoren het niet mogelijk is een definitieve diagnose te stellen. [7] In het labo wordt echter deze onderverdeling niet gemaakt. Men gebruikt immers nog steeds Bethesda Behandeling: zie bijlage 8.1 Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 20

21 Literatuurstudie CIN 1/LSIL Laaggradig squameus intra-epitheliaal letsel is een vroeg stadium van een intraepitheliaal (of pre-invasief) letsel van het plaveisel (of squameus) epitheel van de cervix. De afwijkingen blijven beperkt tot het onderste derde van het epitheel. Het bovenste tweederde deel vertoont een normale differentiatie en een normale rijping met afplatting van de cellen. [7],[9] CIN 1 is een lage graad van afwijking en kan zich echter verder ontwikkelen tot ernstigere afwijkingen van het epitheel in de vorm van dysplasie die zich over het onderste tweederde deel van het epitheel uitstrekt (CIN2). [5] Koilocyten Dubbele nucleotide hyperchromasie Figuur 2.4: CIN1/LSIL [8] Cytologische criteria voor LSIL: (zie figuur 2.4) - de kernmembraan is soms licht ontregelmatig; - het chromatinepatroon is fijn granulair, maar chromatine is wel regelmatig verdeeld; - de kern/cytoplasma ratio is min of meer normaal; - losliggende cellen of in groep; Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 21

22 Literatuurstudie - kernafwijkingen komen voor in grote plaveiselcellen van het oppervlakkige en intermediaire type met één of soms twee kernen. - de koilocyten zijn gekenmerkt door een bleke halo rond de kern, amfofilie en zijn vaak meerkernig. [7],[8] Behandeling: zie bijlage CIN 2-3/HSIL Hooggradig squameus intra-epitheliaal letsel omvat alle veranderingen, vroeger gekend als matige dysplasie (CIN 2) en ernstige dysplasie (CIN 3). [7] Normale intermediaire cel Matig afwijkende kern Figuur 2.5: CIN 2/HSIL [8] Atypische cellen komen voor in het onderste tweederde deel van het epitheel, maar er zijn tekenen van differentiatie en rijping met afplatting van de cellen in de bovenste helft. Parabasale cellen zijn gekenmerkt door sterk verschoven K/C. De kernen zijn atypisch met onregelmatige kernomtrekken. Kernafwijkingen kunnen in de gehele epitheellaag voorkomen, maar zijn het opvallendst in de onderste helft. In de onderste helft wordt immers een verhoogd aantal mitosen met enkele afwijkende vormen aangetroffen.[8],[9] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 22

23 Literatuurstudie Cytologische criteria voor CIN 2: (zie figuur 2.5) - de kern/cytoplasma ratio is verhoogd; - matige hyperchromasie en een granulair chromatine; - Losliggende cellen, in groep of in syncitiaal verband; - Een eosinofiel of cyanofiel gekleurd cytoplasma; - Matig vergrote kern men onregelmatige kernranden; - Kleine nucleolen of niet zichtbaar.[7] Behandeling: zie bijlage 8.1 Figuur 2.6: CIN 3/HSIL [8] Histologisch vertoont het epitheel van CIN 3 een abnormale uitrijping en een sterk verstoorde cellulaire ordening. Basale cellen bevatten sterk atypische kernen. Mitosefiguren en afwijkende mitosen worden in alle lagen aangetroffen en de veranderingen kunnen zich uitbreiden langs de cervicale klierbuizen. De volledige breedte van het epitheel is dysplastisch. Onderscheid met carcinoma in situ is soms niet mogelijk. Daarom zegt men dat CIN 3 gelijk is aan een zware dysplasie of CIS. [7],[8],[9] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 23

24 Literatuurstudie Cytologische criteria voor CIN 3: (zie figuur 2.6) - de kern/cytoplasma ratio is opvallend verhoogd; - Soms aanwezigheid van nucleolen; - Soms vervormd cytoplasma, cyanofiel gekleurd; - Grof korrelig chromatinepatroon, regelmatig verdeeld; - Sterk vergrote en hyperchromatische kern met een onregelmatige vorm.[7] Behandeling: zie bijlage Abnormale Glandulaire cellen AGUS AGUS of Atypical Glandular Cells of Undetermined Significance. Atypische klierepitheelcellen waarvan de betekenis niet duidelijk is. Men onderscheidt AGUS lichte atypie en AGUS sterke atypie. Beide kunnen voorkomen zowel bij cellen van endometriale als van endocervicale oorsprong. Behandeling: zie bijlage 8.1 Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 24

25 Literatuurstudie 2.2 Opsporingsmethodes Immunocytochemie Immunocytochemische detectiemethode om specifieke virale eiwitten op te sporen. Er wordt gebruik gemaakt van antilichamen om structuren in cellen te markeren. Deze antilichamen worden verkregen door een lichaamsvreemd eiwit in een dier in te spuiten. Het immuunsysteem van het dier zal tegen dit eiwit dan antilichamen maken. Deze antilichamen worden dan geïsoleerd uit de bloedbaan van het dier. Deze techniek is tegenwoordig een belangrijk hulpmiddel bij de diagnose. [9],[22] p16 Het bepalen van p16 op een uitstrijkje heeft als doel de sterk pathogene HPV types aan te kleuren. Een bruin-zwarte verkleuring met p16 van de celkern wijst op een positief uitstrijkje [11] Ki67 Ki67 is een proliferatiemarker in normale exocervicale mucosa die beperkt is tot de basale cellenlaag. Bij HPV infectie ook in hogere cellagen aantoonbaar. Ki67 is afwezig in de rustfase van de celgroei. Deze eigenschap zorgt ervoor dat Ki67 een goede tumormerker is. Een bruin-zwarte verkleuring met Ki67 van de celkern wijst in principe op proliferatie van de cellen. [11],[12],[21] HPV HPV is een monoklonaal muizenantilichaam tegen HPV geïnfecteerde epitheliale cellen. Een bruin-zwarte verkleuring van de celkern wijst in principe op een HPV infectie. [11],[23] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 25

26 Literatuurstudie PCR Het principe van PCR In de eerste fase wordt het dubbelstrengs DNA gesplitst in twee ketens enkelstrengs DNA (denaturatie). Dit gebeurt door het opwarmen van het mengsel tot ongeveer 95 C gedurende een aantal minuten. De waterstofbruggen tussen beide ketens worden verbroken, terwijl de covalente bindingen onaangetast blijven. Deze twee enkelstrengige DNA-ketens dienen voor de aanmaak van twee complementaire DNA-ketens. Het enzyme dat hiervoor verantwoordelijk is, is het DNApolymerase. Dit enzyme is slechts werkzaam wanneer het een startpunt vindt in de vorm van een stukje ds. DNA. In de PCR wordt gebruik gemaakt van zogenaamde primers. Primers zijn kleine stukjes es. DNA, meestal ongeveer 20 tot 40 basen lang, die precies complementair zijn aan de uiteinden van het stuk DNA waarin we geïnteresseerd zijn. (zie figuur 2.7: P1 en P2) Figuur 2.7: PCR-proces [13] Vervolgens wordt de temperatuur verlaagd om de primers op de complementaire plaatsen te laten binden (annealing). Het DNA-polymerase kan vervolgens beginnen met de aanmaak van een complementaire DNA-streng. Als startpunt kiest men voor het kleine stukje ds. DNA ter hoogte van de primer (extension). Het enzyme plaatst één voor één de complementaire nucleotiden aan elkaar. De nieuwgevormde DNA-streng is volledig complementair aan zijn mal. Vanaf de primer ontstaan zo twee nieuwe ds. DNA-ketens, volledig identiek aan de oorspronkelijke moedermolecule. (zie figuur 2.7: annealing en extension) Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 26

27 Literatuurstudie De cyclus (denaturatie, annealing en extension) wordt een aantal keren herhaald. De nieuwgevormde DNA-strengen fungeren in de volgende cyclus als mal voor de productie van nieuwe strengen. Bij elke cyclus verdubbelt de hoeveelheid DNA. Er is dus een exponentiële vermenigvuldiging van het op te sporen stukje DNA. De exponentiële toename van het target-dna gaat echter niet onbeperkt door. Na een bepaalde tijd neemt de efficiëntie van de reactie af. Het rendement verlaagt na ongeveer 25 cycli. [13],[14],[15] In situ hybridisatie ISH is een krachtig hulpmiddel waarmee directe veranderingen in de chromosomen zichtbaar gemaakt kunnen worden in de cel. De detectie van specifieke bekende DNA- of RNA- sequenties in histo/cytologische preparaten gebeurt zonder morfologisch verlies. Het basisprincipe bestaat uit een in vitro gelabeld nucleïnezuur (probe) te laten hybridiseren met complementair target-dna of RNA (aanwezig in paraffine-/ vriescoupe) tot een ds. hybride molecuul. Die hybriden kunnen ontstaan tussen twee complementaire strengen DNA, tussen DNA-RNA en RNA-RNA combinaties, maar er kunnen ook hybriden ontstaan tussen natuurlijke en kunstmatige strengen van nucleïnezuren. De verschillende probes zijn in vitro gelabelde nucleotidenstrengen, waarvan de basenvolgorde complementair zijn met die van de targets.[27],[29] Figuur 2.8: In situ hybridisatie [29] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 27

28 Literatuurstudie 1) Cellen in metafase of interfase worden gefixeerd op een objectglas. 2) Proteolyse wordt toegevoegd waarna bestanddelen van de celkern en van het cytoplasma worden verwijderd, hierdoor kan de probe beter bij het DNA komen. 3) Door verhitting tot 75 C zal het patiënten DNA denatureren en ook de DNA probe zal door denaturatie openvouwen. (zie figuur 2.8) 4) De DNA probe wordt opgebracht. 5) Hybridisatie vindt overnacht plaats bij 37 C. Het patiënten DNA zal met de DNA probe een reactie aangaan, daar waar de stukken complementair zijn. (zie figuur 2.8) 6) Het teveel aan DNA probe wordt dan door spoelstappen verwijderd. De specifiek gebonden probefragmenten zijn zichtbaar te maken m.b.v. fluorescentie microscopie. (zie figuur 2.8) [29] Screeningsuitstrijkje De arts brengt een speculum (eendenbek) in de schede (vagina) in. Hierna wordt het speculum geopend. Zo wordt de baarmoederhals zichtbaar. De arts neemt met een houten spatel of borsteltje cellen t.h.v. de transformatiezone af. De transformatiezone is de plaats van permanente ombouw met reparatie en mitose. (zie figuur 2.9) [6],[8] exocervix endocervix transformatiezone Figuur 2.9: Transformatiezone [8] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 28

29 Literatuurstudie Conventionele methode Deze methode wordt zo goed als niet meer gebruikt, dit komt door de moeilijk te interpreteren resultaten. In het laboratorium worden de preparaten gekleurd met de papanicolaoukleuring. (zie 3.2.2)[16] Werkwijze conventioneel uitstrijkje: Figuur 2.10: Werkwijze conventioneel uitstrijkje [16] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 29

30 Literatuurstudie Dunnelaag methode De huisarts maakt gebruik van een reagens op methanolbasis, dat wordt gebruikt voor transport en conservering van gynaecologische monsters. De cervix-brush wordt niet meer uitgestreken op een dekglaasje, maar wordt tot 10 keer toe op de bodem van het potje gedrukt (zie figuur 2.11), zodat alle cellen loskomen van het borsteltje. Bij de tweede dunnelaag methode wordt het borsteltje in het potje achtergelaten (zie figuur 2.12). Deze methoden hebben als voordeel dat er meerdere testen kunnen gebeuren op eenzelfde staal, zonder dat de patiënt moet teruggeroepen worden. In het laboratorium worden de preparaten gekleurd met de papanicolaoukleuring. (zie 3.2.2) [17],[18],[25] 1) nieuwe methode sinds januari 2009: Figuur 2.11: Werkwijze ThinPrep preparaat [16] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 30

31 Literatuurstudie 2) oudere methode: ) Afname brush en potje met fixator. 2)Densiteitsanalyse van het staal. 3) Centrifugeren 4) Resultaat en aflezing van het staal met dunnelaag techniek. Afname door huisarts of gynaecoloog Afname brush en potje met fixator Afname Techniek en diagnose van het labo Schudden van het potje voor een homogene fixatie Wordt opgestuurd naar labo anatome pathologie De celconcentratie wordt bepaald met het Turbitec apparaat. Staal afname volgens de Turbitec indicatie, naar de cytologische kamer. Centrifugatie Screening van het staal. Figuur 2.12: Werkwijze dunnelaag preparaat [24] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 31

32 Literatuurstudie 2.3 Preventiemaatregelen Jonge vrouwen kunnen ongemerkt besmet zijn met een ziekte die 20 of 30 jaar later kan ontaarden in kanker. Dat gebeurt omdat HPV een van de meeste voorkomende seksueel overdraagbare aandoeningen is. De besmetting kan al plaatsvinden tijdens de ontmaagding. HPV geeft vaak geen klachten en daarom weten veel mensen niet dat ze ermee besmet zijn, vandaar dat een preventieve aanpak noodzakelijk is. De vroegtijdige vaccinatie is dan ook een aanbevolen maatregel. (zie hoofdstuk 2.3.2).[27] SOA-preventie De enige afdoende maatregel om niet besmet te worden is afzien van elk contact met de aangedane lichaamsdelen. Een aantal studies toont aan dat de transmissie van HPV niet met zekerheid voorkomen kan worden door het gebruik van een condoom. Onderzoek heeft echter wel uitgewezen dat de transmissie van HPV significant kan verminderen en dat de dysplasie van de cervix voorkomen kan worden door altijd condooms te gebruiken bij seksueel contact. [3] Vaccinatie Zoals eerder vermeld (hoofdstuk 2.1), bestaat het kapsel van HPV uit twee eiwitten (L1 en L2) die het genoom omgeven. Voor de ontwikkeling van HPVvaccins werd uitgegaan van de vaststelling dat serum neutraliserende antilichamen gericht zijn tegen epitopen op het L1-kapseleiwit. Begin de jaren negentig van de vorige eeuw ontdekte men de zogenaamde Virus Like Particles (VLP). VLP s konden ontwikkeld worden door expressie van het L1 kapseleiwit in ondermeer gistcellen of cellijnen afkomstig van insecten. Een VLP is qua structuur morfologisch gelijk aan de ronde kapsels van de virionen, maar bevat geen viraal DNA. Een VLP is in staat om antilichamen te induceren zonder zich te vermenigvuldigen. Dit is de reden dat er geen risico is op infectie en bij uitbreiding evenmin op de ontwikkeling van kanker door HPV-vaccins. De bescherming die de HPV-vaccins bieden is in principe typespecifiek, maar ook kruisbescherming tegen onder andere HPV31 en 45 is gerapporteerd.[3],[5] Er zijn op dit moment twee verschillende preventieve vaccins tegen HPV op de markt. Het eerste vaccin tegen HPV was Gardasil, dit is een quadrivalent vaccin van Sanofi Pasteur MSD gericht tegen de typen HPV 6,11, 16 en 18. In het geval van Gardasil wordt voor het produceren van het L1-VLP gebruik gemaakt van een gist. Cervarix werd als tweede vaccin op de markt gebracht en is een bivalent vaccin. Dit vaccin van GlaxoSmithKline is gericht tegen HPV 16 en 18. Voor de productie van Cervarix wordt er gebruik gemaakt van een cellijn afkomstig van insecten. De beide HPV-vaccins bevatten VLP s van de types HPV16 en HPV18. Gardasil echter bevat eveneens VLP s voor de types HPV6 en 11.[3],[5] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 32

33 Literatuurstudie De beide vaccins verschillen wat betreft het gebruikte adjuvans. Cervarix bevat een nieuw adjuvans, met name ASO 4. Dit is een combinatie van aluminiumhydroxide en een gezuiverd lipide-derivaat verkregen uit Salmonella Minnesota. Gardasil bevat als adjuvans aluminiumhydroxyfosfaat sulfaat.[3],[5] Toediening De primaire vaccinatiereeks bij het gebruik van Gardasil bestaat uit 3 intramusculaire injecties met een dosis van 0,5ml, het is aangeraden 2 en 6 maanden na de eerste vaccinatie opnieuw het vaccin toe te dienen. Bij Cervarix is het aanbevolen om de 3 inentingen van elk 0,5ml volgens een 0, 1, 6 maanden schema te volgen. [3],[19] Vaccinatie is het meest zinvol als vrouwen of meisjes nog niet seksueel actief zijn. Hoewel een HPV-infectie al na eenmalig seksueel contact kan zijn opgelopen, kan vaccinatie toch zin hebben als er nog maar heel weinig seksueel contact is geweest. Er is immers kans dat een meisje nog geen infectie heeft opgelopen met één van de HPV-typen waartegen de vaccins beschermen. Hoe meer seksuele partners een vrouw heeft gehad, hoe groter de kans dat ze al geïnfecteerd is (geweest) met HPV. Bij vrouwen die al seksueel actief zijn kan vaccinatie dus ook nuttig zijn.[20] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 33

34 Materiaal en methode 3 Materiaal en methode 3.1 Materiaal ThinPrep Benodigdheden - ThinPrep methode: o The ThinPrep PAP Test (PreservCyt Solution: 20ml) o DOW CORNING (high vacuum grease) o The ThinPrep PAP Test Microscope Slides o The ThinPrep PAP Test filters o Cytolyt ThinPrep PapStain kleuring - Alcohol 100% (Labonord) - Alcohol 95% - Alcohol 70% - Alcohol 50% - Aq.dest. - Kleurstoffen: o ThinPrep Nuclear stain o ThinPrep Rinse solution o ThinPrep Bluing solution o ThinPrep Orange G solution o ThinPrep EA solution Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 34

35 Materiaal en methode Benchmark (Ventana) Detectie - iview TM DAB Detection kit (Ventana): o 25mL iview TM Copper-Cu 4 SO 4 (5g/L) o 25mL iview TM DAB DAB (0,2%) o 25mL iview TM Biotinylated Ig (<200µg/mL) o 25mL iview TM H 2 O 2 H 2 O 2 (<0,08%) o 25mL iview TM SA-HRP (<300µg/mL) o 25mL iview TM inhibitor H (3%) - Hematoxylin (Ventana): kleurstof - Bluing Reagent (Ventana): kleurstof Reagentia - LCS (Pre-diluted) - Reaction Buffer (concentratie: 10X) - EZ Prep TM (concentratie: 10X) - CC1 (Pre-diluted) - CC2 (Pre-diluted) - Antibody diluent Bereiden van Reagentia - Reaction Buffer/ EZ Prep TM 200ml Reaction Buffer/ EZ Prep TM en 1800mL aq.dest Antilichamen - Ki67 (Dakocytomation) - NCL-HPV-4C4 (Novocastra) - p16 (Dakocytomation) Bereiden van antilichamen - Ki67 (verdunning: 1/150): 80µl Ki67 en 11920µl antibody diluent - NCL-HPV-4C4 (verdunning 1/10): 1200µl NCL-HPV-4C4 en 10800µl antibody diluent - p16 (verdunning: 1/40): 300µl p16 en 11700µl antibody diluent Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 35

36 Materiaal en methode 3.2 Methode ThinPrep Principe ThinPrep ) Spreiding van de cellen: De ThinPrep filter draait in het staal en veroorzaakt stromingen in de vloeistof die sterk genoeg zijn om onzuiverheden en slijm te scheiden van de cellen. Er is geen ongunstig effect op de cellen. 2) Verzamelen van de cellen: De ThinPrep filter wordt vacuüm gezogen, waardoor de cellen op het membraan komen. De opgezogen vloeistof wordt in een afvalvat gebracht. 3) Transmissie van de cellen: Nadat de cellen op het filtermembraan zijn verzameld, wordt de ThinPrep filter rustig op een ThinPrep glaasje gebracht. Er komt een luchtstroom doorheen de filter, waardoor de cellen zich verplaatsen van de filter naar het objectglaasje. Ook de positieve lading van het objectglaasje heeft een invloed op de transmissie. Er ontstaat een egale verspreiding van de cellen op het objectglaasje. [32] Figuur 3.1: Principe ThinPrep 2000 [32] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 36

37 Materiaal en methode Figuur 3.2: ThinPrep 2000 [eigen foto] Werkwijze ThinPrep ) Zet de ThinPrep 2000 aan met de knop achteraan. 2) Zorg ervoor dat het potje met alcohol dagelijks wordt ververst. 3) Aanvraag en staal nummeren. 4) Zelfde nummer van het staal overbrengen op een ThinPrep glaasje. 5) Filterhouder om de twee dagen insmeren met DOW CORNING High vacuum grease. 6) Plaats de filter op filterhouder, zorg ervoor dat de filter voldoende is aangedrukt. 7) Maak het ThinPrep potje open en kijk of er voldoende staal in het potje aanwezig is. Dit controleer je door te kijken naar de maatstreep op het potje. Indien het staal onder de streep ligt mag men vloeistof uit een ongebruikt ThinPrep potje overgieten. PAS OP dat men niet teveel vloeistof toevoegt, eenmaal over de maatstreep is er een teveel en zal het toestel dit staal niet aanvaarden. 8) Plaats het ThinPrep potje in het toestel. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 37

38 Materiaal en methode 9) Plaats de filter en filterhouder in het toestel + controleer of de filterhouder kan ronddraaien. 10) Plaats het ThinPrep glaasje in het toestel met het etiket naar de rechterzijde + controleer of het glaasje goed vastzit. 11) Druk op nummer 4 op het toestel. 12) Wacht tot het toestel klaar is. 13) Open het toestel en haal het potje met alcohol en ThinPrep glaasje uit het toestel. - Indien er een PapStain kleuring moet gebeuren: Plaats het ThinPrep glaasje in 95% alcohol. - Indien er een immunologische kleuring (Benchmark) moet gebeuren: Laat het ThinPrep glaasje drogen op een absorberend oppervlak. 14) Haal het ThinPrep potje voorzichtig uit het toestel en draai het terug dicht. Bewaar het potje gedurende een 3-tal weken Werkwijze om ThinPrep preparaten te herprocessen bij bloederige stalen Wanneer? 1) Maak eerst een routine ThinPrep 2) Bij onbeoordeelbaarheid door extreem veel bloed kan men herprocessen. 3) Vaak zijn de potjes macroscopisch extreem bloederig Methode 1) Breng het materiaal uit het preservcyt potje in een centrifuge buis. 2) Centrifugeer 10 min. bij 2000 RPM 3) Decanteer 4) Voeg 30 ml cytolyt/ijsazijn oplossing toe (in de verhouding 9:1) (27ml cytolyt/ 3ml ijsazijn). Laat dit 10 min. staan. 5) Vortex 6) Centrifugeer 10 min. bij 2000 RPM. 7) Decanteer 8) Voeg de celpellet toe in een nieuw preservcyt potje. 9) Maak ThinPrep m.b.v de TP Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 38

39 Materiaal en methode De Papanicolaoukleuring De PAP-kleuring is een polychrome tegenkleuring gebaseerd op kleurstof competitie in het cytoplasma gecombineerd met een kernkleuring. De PAP-kleuring gebeurt op praktisch elk cytologisch preparaat. Het is de meest voorkomende kleuring aan de werkpost van de cytologie. De kleuring wordt uitgevoerd met behulp van het kleurtoestel Tribune stainer HCS 33 van de firma Labonord. De kleurstoffen die gebruikt worden zijn: ThinPrep Nuclear stain: Dit is een hematoxyline kleuring. Hematoxyline zelf kleurt niet, maar moet eerst een oxidatie ondergaan met Hematine. Ook hematine kleurt niet. Pas als deze hematine zich bindt aan een metaal-zout oplossing wordt de kern aangekleurd. De kleurstof kleurt de kern in eerste instantie hard roze aan. ThinPrep Rinse solution: Verwijderen van overmatige aankleuring van het cytoplasma. ThinPrep Bluing solution: Deze oplossing werkt als een Lithium Carbonaat oplossing en kleurt door de hoge ph de kernen van hard roze naar donker paars. De chromatine kleuring wordt vastgehouden en men kan verder gaan met de tegenkleuring. ThinPrep Orange G solution: Kleurt het keratine aan en zorgt voor helderheid binnen celgroepen. De alcohol zorgt ervoor dat de tegenkleuring daadwerkelijk in de cellen terecht komt of eruit gaat. ThinPrep EA solution: Deze oplossing is een mix van Eosine Y en Fast Red. Deze kleurstof zorgt voor de aankleuring van het cytoplasma. Hierna volgt het wegwassen van overmaat aan Orange G en EA solution en van al het water. PAS OP! Een langere tijd in de alcohol kan ook invloed hebben op de aankleuring. Dit kan immers verlies aan kleuring opleveren. [34],[38] Protocol ThinPrep PapStain kleuring Tabel 3.1: Protocol ThinPrep PapStain kleuring [38] Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 39

40 Materiaal en methode Product Werking Tijdsduur (min.) Alcohol 95% Hydratatie 1:00 Alcohol 70% Hydratatie 1:00 Alchol 50% Hydratatie 1:00 Aq. destilaat spoelen 1:00 ThinPrep Nuclear stain Kleurt de kernen hard roze 5:00 Aq. destilaat Spoelen 00:10 ThinPrep Rinse solution Overmatige aankleuring van cytoplasma verwijderen 1:00 Aq. destilaat Spoelen 00:30 ThrinPrep Bluing solution Kleurt de kernen donker paars 00:30 Aq. destilaat Spoelen 00:30 Alcohol 50% Ontwateren (dehydratatie) 00:30 Alcohol 95% Ontwateren (dehydratatie) 00:30 ThinPrep Orange G solution Kleurt het keratine aan en zorgt voor helderheid binnen de celgroepen 2:00 Alcohol 95% Ontwateren (dehydratatie) 00:15 Alcohol 95% Ontwateren (dehydratatie) 00:15 ThinPrep EA solution Kleurt het cytoplasma 4:00 Alcohol 95% Ontwateren (dehydratatie) 1:00 Alcohol 100% (Labonord) Ontwateren (dehydratatie) 1:00 Totale tijdsduur van een cytologische PAP kleuring is 21 minuten en 10 seconden.[38] Verversen van de kleurbaden Kleurstoffen en alcoholen: Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 40

41 Materiaal en methode 1 ml verbruik per glaasje. Bij een inhoud van 450 ml kunnen er 450 glaasjes worden gekleurd. Aqua dest: Dit dient vervangen te worden na 160 glaasjes.[38] Benchmark (Ventana) Principe Benchmark (Ventana) De methode voor het uitvoeren van immunohistochemische kleuring, is gebaseerd op een immunoenzymatische reactie, gebruikmakend van mono-en polyclonale antilichamen om cel of weefsel antigenen te detecteren. Figuur 3.3: Benchmark (Ventana) [eigen foto] Werkwijze Benchmark (Ventana) 1) Labelen van de ThinPrep glaasjes. Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 41

42 Materiaal en methode 2) Maak de ThinPrep glaasjes en laat deze drogen op een absorberend oppervlak gedurende minimum 1 uur. (zie ) 3) Breng het barcode-etiket dat overeenkomt met het uit te voeren antibodyprotocol aan op het glaasje. 4) Plaats de primaire-antibodydispenser, de juiste detection kit dispensers en de benodigde bijbehorende reagentia op het reagensplateau en plaats dit op de automated slide stainer. Controleer de vloeistof- en afvalstoffenreservoirs. 5) Open het glaasjescarrousel van de Benchmark en leg er de gedroogde voorwerpglaasjes in. 6) Breng een laagje aq.dest. op de glaasjes. 7) Tel het aantal glaasjes en breng dit in het computerprogramma in. 8) Druk op start run om de kleuring te starten.(zie ) 9) Op het einde van de run geeft de Benchmark een signaal. Klik op het gele OK icoon. 10) Open het glaasjescarrousel van de Benchmark en haal er de gekleurde voorwerpglaasjes uit. 11) Start de schoonmaakcyclus. 12) Was de voorwerpglaasjes in een bakje met warm water waarin er zeep zit. Laat dit ongeveer een 5 min. staan. 13) Spoel de zeepoplossing weg en plaats de glaasjes in zuivere alcohol. Doorloop een 3-tal baden met zuivere alcohol, zodat al het water wordt weggespoeld. 14) Breng een dekglaasje op het preparaat aan met permanente mounting. 15) Breng de coupes naar de respectievelijke patholoog. 16) Plaats de afsluitdopjes op de reagensdispensers en plaats ze terug in de frigo Automatische kleuring De immunohistochemische kleuring wordt uitgevoerd met het toestel Benchmark. Er wordt reaction buffer en olie op het draagglaasje gebracht. Vervolgens wordt Onderzoek van cervicale intra-epitheliale neoplasie aan de hand van HPV, p16 en Ki67 42

www.hup-ado.be Respect yourself. Protect yourself. 2 de editie Vaak gestelde vragen over baarmoederhalskanker en het Humaan Papillomavirus

www.hup-ado.be Respect yourself. Protect yourself. 2 de editie Vaak gestelde vragen over baarmoederhalskanker en het Humaan Papillomavirus www.hup-ado.be Respect yourself. Protect yourself. 2 de editie Vaak gestelde vragen over baarmoederhalskanker en het Humaan Papillomavirus 4 Check this out! Baarmoederhalskanker is een veel voorkomend

Nadere informatie

Cytologische en histologische afwijkingen van de cervix door HPV infectie

Cytologische en histologische afwijkingen van de cervix door HPV infectie Cytologische en histologische afwijkingen van de cervix door HPV infectie Dr. M-J Vanstapel PhD Centrum voor Medische Analyse Medisch Labo Kempen Vosselaar 24/10/06 Cervixcytologie en Humaan Papilloma

Nadere informatie

Gynaecologie. Het uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie

Gynaecologie. Het uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie Het uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is te zien

Nadere informatie

Humaan Papillomavirus (HPV) Polikliniek Gynaecologie

Humaan Papillomavirus (HPV) Polikliniek Gynaecologie Humaan Papillomavirus (HPV) Polikliniek Gynaecologie Humaan Papilloma Virus (HPV) Inleiding Als u nog nooit van het HPV (Humaan Papilloma Virus) gehoord heeft, is dat niet raar: want ondanks dat het virus

Nadere informatie

Vaccinatie baarmoederhalskanker. Gynaecologie

Vaccinatie baarmoederhalskanker. Gynaecologie Vaccinatie baarmoederhalskanker Gynaecologie Inleiding Als u nog nooit van het Humaan Papillomavirus (hierna te noemen: HPV) en baarmoederhalskanker heeft gehoord, dan bent u niet de enige. Ondanks het

Nadere informatie

HPV test volgens landelijke richtlijn. Heleen Doornewaard, Patholoog Gelre ziekenhuizen, 11 maart 2009

HPV test volgens landelijke richtlijn. Heleen Doornewaard, Patholoog Gelre ziekenhuizen, 11 maart 2009 HPV test volgens landelijke richtlijn Heleen Doornewaard, Patholoog Gelre ziekenhuizen, 11 maart 2009 HPV-vaccinatie Het kan je leven redden, maar ook voor niks zijn NRCnext, dd 03-03-09 1.Wat heeft baarmoederhalskanker

Nadere informatie

De baarmoedermond Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie

De baarmoedermond Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie De baarmoedermond Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Albert Schweitzer ziekenhuis Januari 2012 pavo 0597 Inhoudsopgave Inleiding 2 Algemeen 2 1. Het uitstrijkje 3 1a. Hoe wordt een uitstrijkje

Nadere informatie

Inleiding... 2. Procedure... 2. Wat is een colposcopie?... 2. Verloop van het onderzoek... 2. Voorbereiding... 2. Het onderzoek... 2. Biopten...

Inleiding... 2. Procedure... 2. Wat is een colposcopie?... 2. Verloop van het onderzoek... 2. Voorbereiding... 2. Het onderzoek... 2. Biopten... Colposcopie H15.021-01 Inhoudsopgave Inleiding... 2 Procedure... 2 Wat is een colposcopie?... 2 Verloop van het onderzoek... 2 Voorbereiding... 2 Het onderzoek... 2 Biopten... 3 Endocervicale curettage...

Nadere informatie

Gynaecologische onderzoeken Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie (hotloop) en conisatie

Gynaecologische onderzoeken Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie (hotloop) en conisatie Gynaecologische onderzoeken Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie (hotloop) en conisatie Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen Wat is een uitstrijkje? 1 Waarom wordt een uitstrijkje gemaakt?

Nadere informatie

Uitstrijkje. Inleiding. Wat is een uitstrijkje? Het onderzoek. Onderzoek van de cellen

Uitstrijkje. Inleiding. Wat is een uitstrijkje? Het onderzoek. Onderzoek van de cellen Uitstrijkje H06.018-05 Inleiding In deze folder vindt u informatie over het uitstrijkje. Dit is een eenvoudig onderzoek om veranderingen in de cellen van de baarmoedermond en baarmoederhals op te sporen.

Nadere informatie

Dienst Gynaecologie. Verloskunde. Waartoe dient een uitstrijkje? Informatie voor de patiënte Afwijkend uitstrijkje

Dienst Gynaecologie. Verloskunde. Waartoe dient een uitstrijkje? Informatie voor de patiënte Afwijkend uitstrijkje Dienst Gynaecologie Informatie voor de patiënte Afwijkend uitstrijkje Verloskunde Waartoe dient een uitstrijkje? Een uitstrijkje wordt ook wel de PAPsmeartest genoemd. Het dient om een voorstadium van

Nadere informatie

Het uitstrijkje. Gynaecologie

Het uitstrijkje. Gynaecologie Het uitstrijkje Gynaecologie U bezoekt het spreekuur Gynaecologie voor het maken van een uitstrijkje. Uitstrijkjes worden gemaakt om afwijkingen aan de baarmoederhals op te sporen. Uitstrijkjes dienen

Nadere informatie

Programma. Inleiding Aanpak in de huisartsenpraktijk. Algemene conclusies Evaluatie

Programma. Inleiding Aanpak in de huisartsenpraktijk. Algemene conclusies Evaluatie Programma Inleiding Aanpak in de huisartsenpraktijk Oplossen casuïstiek in kleine groepen Bespreken casuïstiek in plenum en toetsing aan de richtlijn Algemene conclusies Evaluatie Inleiding Jaarlijks sterfte

Nadere informatie

Uitstrijkjesspreekuur Bernhoven: afwijkend uitstrijkje, colposcopie en lisexcisie

Uitstrijkjesspreekuur Bernhoven: afwijkend uitstrijkje, colposcopie en lisexcisie Uitstrijkjesspreekuur Bernhoven: afwijkend uitstrijkje, colposcopie en lisexcisie U heeft een verwijzing gekregen naar het uitstrijkjespreekuur omdat u een afwijkende uitslag heeft van het uitstrijkje

Nadere informatie

Diathermische Lis Excisie (DLE)

Diathermische Lis Excisie (DLE) Diathermische Lis Excisie (DLE) Polikliniek Gynaecologie gemini-ziekenhuis.nl Inhoud Wat is een uitstrijkje 3 Waarom wordt een uitstrijkje gemaakt 3 Een afwijkende uitslag 4 Hoe ontstaan de de afwijkingen

Nadere informatie

Preventie van. Wat u moet weten over. baarmoederhalskanker. Deze brochure bevat informatie over baarmoederhalskanker,

Preventie van. Wat u moet weten over. baarmoederhalskanker. Deze brochure bevat informatie over baarmoederhalskanker, Preventie van baarmoederhalskanker Wat u moet weten over baarmoederhalskanker Deze brochure bevat informatie over baarmoederhalskanker, een ziekte die kan voorkomen worden. Spreek er over met uw arts,

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling afwijkend uitstrijkje

Onderzoek en behandeling afwijkend uitstrijkje Onderzoek en behandeling afwijkend uitstrijkje Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Inhoud Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie...1 Uitstrijkje... 2 Colposcopie... 4 Lis-excisie

Nadere informatie

Programma. Inleiding Aanpak in de huisartspraktijk. Algemene conclusies Evaluatie

Programma. Inleiding Aanpak in de huisartspraktijk. Algemene conclusies Evaluatie Programma Inleiding Aanpak in de huisartspraktijk Oplossen casuïstiek in kleine groepen Bespreken casuïstiek in plenum en toetsing aan de richtlijn Algemene conclusies Evaluatie Inleiding Jaarlijks sterfte

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting. Baarmoederhalskanker en het humaan papillomavirus

Nederlandse samenvatting. Baarmoederhalskanker en het humaan papillomavirus Nederlandse samenvatting Baarmoederhalskanker en het humaan papillomavirus Baarmoederhalskanker is de op een na meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen. Elk jaar krijgen wereldwijd ongeveer 500.000

Nadere informatie

Soms geeft een uitstrijkje geen duidelijk beeld.

Soms geeft een uitstrijkje geen duidelijk beeld. Als in het uitstrijkje afwijkende cellen worden gezien, wordt een nieuw uitstrijkje gemaakt of vindt er verder onderzoek plaats: colposcopie. Bij een colposcopie bekijkt de gynaecoloog de baarmoedermond

Nadere informatie

VOOR DE ThinPrep@ PAP TEST EEN REPRESENTATIEVE DUNNE LAAG CELLEN. De nieuwe generatie cervixuitstrijkjes

VOOR DE ThinPrep@ PAP TEST EEN REPRESENTATIEVE DUNNE LAAG CELLEN. De nieuwe generatie cervixuitstrijkjes VOOR DE ThinPrep@ PAP TEST EEN REPRESENTATIEVE DUNNE LAAG CELLEN De nieuwe generatie cervixuitstrijkjes lm1f ---- 0 Monster uit baarmoederhals IJ Uitgestreken objectglaasje \ J, EEN NIET,REPRESENTATIEf

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje: wat nu?

Een afwijkend uitstrijkje: wat nu? Een afwijkend uitstrijkje: wat nu? U heeft gehoord dat er in uw uitstrijkje afwijkende cellen gevonden zijn. Dit betekent in de meeste gevallen niet dat u kanker heeft. Vaak gaat het om een goedaardige

Nadere informatie

Informatie voor patiënten gynaecologie Afwijkend uitstrijkje

Informatie voor patiënten gynaecologie Afwijkend uitstrijkje Informatie voor patiënten gynaecologie Afwijkend uitstrijkje Nederrij 133 2200 Herentals t 014 24 61 11 f 014 24 61 26 www.azherentals.be Mijn baarmoederhalsuitstrijkje vertoont afwijkingen Antwoorden

Nadere informatie

Afwijkend uitstrijkje

Afwijkend uitstrijkje Afwijkend uitstrijkje Gynaecologie Inleiding U heeft een afspraak gekregen bij een gynaecoloog van Medisch Spectrum Twente omdat u een afwijkend uitstrijkje heeft. Wij willen u graag voorbereiden op uw

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is te zien of er aanwijzingen

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje en dan.

Een afwijkend uitstrijkje en dan. Een afwijkend uitstrijkje en dan. Inleiding 3 1. Wat betekent de uitslag van het uitstrijkje? 3 2. Hoe ontstaan de afwijkingen in de cellen? 4 3. Hoe bereidt u zich voor op het bezoek aan het spreekuur?

Nadere informatie

Uitstrijkje, onderzoek en daarna

Uitstrijkje, onderzoek en daarna 1/7 Gynaecologie Uitstrijkje, onderzoek en daarna Inleiding Bij een uitstrijkje neemt de arts cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is te zien of er aanwijzingen zijn voor (een voorstadium

Nadere informatie

UITSTRIJKJE, COLPOSCOPIE, LISEXCISIE EN CONISATIE

UITSTRIJKJE, COLPOSCOPIE, LISEXCISIE EN CONISATIE Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie GYNAECOLOGIE UITSTRIJKJE, COLPOSCOPIE, LISEXCISIE EN CONISATIE Versie 2.4 Datum Goedkeuring 07-07-2006 Verantwoording NVOG Algemeen Bij een uitstrijkje

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje

Een afwijkend uitstrijkje Een afwijkend uitstrijkje Aan een uitstrijkje is te zien of er aanwijzingen zijn voor (een voorstadium van) baarmoederhalskanker. Als in het uitstrijkje afwijkende cellen worden gezien, wordt een nieuw

Nadere informatie

PRAKTIJKCONSENSUS CERVIXKANKERSCREENING Dr. Ive Talboom Medisch Centrum voor Studenten K.U. Leuven

PRAKTIJKCONSENSUS CERVIXKANKERSCREENING Dr. Ive Talboom Medisch Centrum voor Studenten K.U. Leuven PRAKTIJKCONSENSUS CERVIXKANKERSCREENING Dr. Ive Talboom Medisch Centrum voor Studenten K.U. Leuven INLEIDING Ondanks de dalende incidentie (8,9/100.000)* en mortaliteit (3,38/100.000)* van cervixkanker

Nadere informatie

uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie

uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Inhoud 1 Algemeen 3 2 Het uitstrijkje 3 3 Wat betekent de uitlslag 4 4 Een afwijkende uitslag 5 5 Een afwijkend uitstrijkje: hoe nu verder 7 6 Colposcopie

Nadere informatie

De baarmoedermond. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie

De baarmoedermond. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie De baarmoedermond Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding Er zijn verschillende onderzoeken van de baarmoedermond:

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/19037 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/19037 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19037 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hende, Muriel van den Title: Human papillomavirus clade A9 specific cellular immunity

Nadere informatie

Veel onwetendheid over baarmoederhalskanker op Curaçao zaterdag, 24 mei 2014 00:00

Veel onwetendheid over baarmoederhalskanker op Curaçao zaterdag, 24 mei 2014 00:00 Het grootste onderzoek naar baarmoederhalskanker en HPV-genotype in het Caribisch gebied tot nu toe vindt plaats op Curaçao. Bij 57.000 vrouwen op Curaçao zit een oproep in de bus om een PAP-test te doen.

Nadere informatie

HPV nu en in de toekomst. Nynke de Boer Magda van Oven Britt van Etten Debruijn Jorien Helder-Woolderink

HPV nu en in de toekomst. Nynke de Boer Magda van Oven Britt van Etten Debruijn Jorien Helder-Woolderink HPV nu en in de toekomst Nynke de Boer Magda van Oven Britt van Etten Debruijn Jorien Helder-Woolderink 15000 HPV HPV2 HPV4 HPV6 HPV11 High risk HPV (hr-hpv) Hr HPV 80 % van alle vrouwen maakt eens

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse samenvatting

Chapter 9. Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door een infectie met een virus, het zogenaamde hoog-risico humaan papillomavirus (hrhpv).

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse Samenvatting

Chapter 9. Nederlandse Samenvatting Chapter 9 Nederlandse Samenvatting Summary and Nederlandse samenvatting SAMENVATTING Baarmoederhalskanker is de vierde meest voorkomende kanker bij vrouwen wereldwijd. Deze ziekte wordt gedurende een periode

Nadere informatie

Het afwijkende uitstrijkje. Polikliniek Gynaecologie (TZA)

Het afwijkende uitstrijkje. Polikliniek Gynaecologie (TZA) Het afwijkende uitstrijkje Polikliniek Gynaecologie (TZA) In het kader van het bevolkingsonderzoek of omdat u klachten heeft, is er bij u een uitstrijkje gemaakt. De uitslag van dit uitstrijkje blijkt

Nadere informatie

Nieuwe bevolkings onderzoek baarmoederhalskanker

Nieuwe bevolkings onderzoek baarmoederhalskanker Nieuwe bevolkings onderzoek baarmoederhalskanker 13-april-2016 Dorry Boll, gynaecoloog Lizette Nollen, patholoog Rob Beumer, huisarts In samenwerking met: Els Bovy, Bevolkingsonderzoek Zuid Programma Baarmoederhalskanker

Nadere informatie

Uitstrijkje. Gynaecologie

Uitstrijkje. Gynaecologie Uitstrijkje Gynaecologie Inhoudsopgave Hoofdstuk Pagina 1. Uitleg over een uitstrijkje 3 2. Een afwijkende uitslag 9 3. Colposcopie 10 4. Biopsie 11 5. Lis-excisie 15 6. Conisatie 17 Uitleg over een uitstrijkje

Nadere informatie

Uitstrijkje. Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie. Gynaecologie

Uitstrijkje. Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie. Gynaecologie Uitstrijkje Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borsteltje cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is te zien

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie Beter voor elkaar 2 Inhoudsopgave Algemeen 4 Een uitstrijkje 4 Wanneer wordt een uitstrijkje gemaakt? 6 De uitslag 7 Colposcopie 9 Biopsie

Nadere informatie

Het uitstrijkje van de baarmoederhals. Poli Gynaecologie

Het uitstrijkje van de baarmoederhals. Poli Gynaecologie 00 Het uitstrijkje van de baarmoederhals Poli Gynaecologie De inhoud van deze voorlichtingsfolder is mede samengesteld door de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG). Deze folder

Nadere informatie

8 e Symposium Stichting Baarmoederhalskanker. preventie Oost

8 e Symposium Stichting Baarmoederhalskanker. preventie Oost 8 e Symposium Stichting Baarmoederhalskanker preventie Oost Diagnostiek en etiologie van endocervicale afwijkingen Donderdag 9 november 2006 Nationaal Sportcentrum Papendal, Arnhem Mede onder auspiciën

Nadere informatie

aangetoond dat er een onomstotelijk verband bestaat tussen roken, blijvende aanwezigheid van bepaalde HPV stammen en een hogere kans op baarmoederhals

aangetoond dat er een onomstotelijk verband bestaat tussen roken, blijvende aanwezigheid van bepaalde HPV stammen en een hogere kans op baarmoederhals Wat is een afwijkend uitstrijkje eigenlijk? Een baarmoederhalsuitstrijkje (ook PAP- test genoemd) heeft als doel veranderingen op te sporen die, over lange tijd, zouden kunnen leiden tot baarmoederhalskanker.

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Patiënteninformatie Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie rkz.nl Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie

Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Gynaecologie mca.nl Inhoudsopgave Wat is een uitstrijkje? 3 Waarom wordt een uitstrijkje gemaakt? 4 Wanneer wordt een uitstrijkje gemaakt? 4 Hoe wordt

Nadere informatie

Afwijkend uitstrijkje Informatie over het uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie

Afwijkend uitstrijkje Informatie over het uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is te zien of er aanwijzingen zijn voor (een voorstadium van) baarmoederhalskanker.

Nadere informatie

Cervixpoli. Gynaecologie. Beter voor elkaar

Cervixpoli. Gynaecologie. Beter voor elkaar Cervixpoli Gynaecologie Beter voor elkaar 2 3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Waarom is er een uitstrijkje gemaakt? 4 Bij wie wordt een colposcopie verricht? 5 Het Humaan papillomavirus (HPV) 5 De baarmoeder

Nadere informatie

Afwijkend uitstrijkje

Afwijkend uitstrijkje Afwijkend uitstrijkje colposcopie en behandeling Gynaecologie alle aandacht Inleiding U heeft gehoord dat er in uw uitstrijkje afwijkende cellen gevonden zijn. Dit betekent in de meeste gevallen niet dat

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie. Polikliniek Gynaecologie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie. Polikliniek Gynaecologie Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Polikliniek Gynaecologie Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen

Nadere informatie

PATIËNTENFOLDER Gynaecologie: Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie

PATIËNTENFOLDER Gynaecologie: Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie PATIËNTENFOLDER Gynaecologie: Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Algemeen Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie

Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Gynaecologie Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Deze folder is bedoeld voor vrouwen die een onderzoek krijgen van de. Er zijn verschillende onderzoeken: een uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie en conisatie Gynaecologie Beter voor elkaar 2 Inhoudsopgave Algemeen 4 Een uitstrijkje 4 Wanneer wordt een uitstrijkje gemaakt? 6 De uitslag 7 Colposcopie 9 Biopsie

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING 201 Hoofdstuk 9 NEDERLANDSE SAMENVATTING Verbeterd moleculair inzicht in het ontstaan van baarmoederhalskanker De ontwikkeling van baarmoederhalskanker verloopt via een lang traject van goed behandelbare

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie

Patiënteninformatie. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Patiënteninformatie Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Het uitstrijkje 3 Wat betekent de uitslag 4 Een afwijkende

Nadere informatie

Afwijkend uitstrijkje, kolposcopie en lisexcisie

Afwijkend uitstrijkje, kolposcopie en lisexcisie Afwijkend uitstrijkje, kolposcopie en lisexcisie U heeft een afspraak bij een gynaecoloog van het ZGT omdat u een afwijkend uitstrijkje heeft. Wij willen u graag voorbereiden op uw bezoek. Wij sturen u

Nadere informatie

man, vrouw en kind info voor patiënten Afwijkend baarmoederhalsuitstrijkje

man, vrouw en kind info voor patiënten Afwijkend baarmoederhalsuitstrijkje man, vrouw en kind info voor patiënten Afwijkend baarmoederhalsuitstrijkje Afwijkend baarmoederhalsuitstrijkje Mijn baarmoederhalsuitstrijkje vertoont afwijkingen. Antwoorden op veelgestelde vragen. Wat

Nadere informatie

De baarmoedermond. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op

De baarmoedermond. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op De baarmoedermond Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding Er zijn verschillende onderzoeken van de baarmoedermond:

Nadere informatie

baarmoederhalskanker-pid-h2-baarmoederhalskanker-enonderzoeken/

baarmoederhalskanker-pid-h2-baarmoederhalskanker-enonderzoeken/ https://www.isala.nl/patientenfolders/7210- baarmoederhalskanker-pid-h2-baarmoederhalskanker-enonderzoeken/ Baarmoederhalskanker (PID): H2 Baarmoederhalskanker en onderzoeken Kanker is een verzamelnaam

Nadere informatie

Waarom zowel mannen als vrouwen de afkorting HPV zouden moeten kennen

Waarom zowel mannen als vrouwen de afkorting HPV zouden moeten kennen Waarom zowel mannen als vrouwen de afkorting HPV zouden moeten kennen Sofie De Niet Lifestylejournalist, massagetherapeut en oprichtster van naturalhighmag.be 14/08/17 om 15C47 - Bijgewerkt om 17C04 Ongeveer

Nadere informatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie of conisatie

Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie of conisatie Uitstrijkje, colposcopie, lisexcisie of conisatie lnleiding Bij een uitstrijkje neemt de arts met een borstel of spatel cellen van de baarmoedermond af. Aan het uitstrijkje is te zien of er aanwijzingen

Nadere informatie

Weefsel / monsters verzamelen voor laboratoriumonderzoek

Weefsel / monsters verzamelen voor laboratoriumonderzoek Weefsel / monsters verzamelen voor laboratoriumonderzoek Het opvangen van urine Urine moet altijd worden opgevangen in flesjes die door het laboratorium, de dokter of de apotheek worden verstrekt. Voor

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie. Informatie over het uitstrijkje en de mogelijke werkwijzen na de uitslag.

Patiënteninformatie. Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie. Informatie over het uitstrijkje en de mogelijke werkwijzen na de uitslag. Patiënteninformatie Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie Informatie over het uitstrijkje en de mogelijke werkwijzen na de uitslag. Inhoudsopgave Pagina Uitstrijkje 4 Wat is een uitstrijkje?

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje en dan

Een afwijkend uitstrijkje en dan Een afwijkend uitstrijkje en dan Gynaecologie Locatie Langendijk Een afwijkend uitstrijkje en dan Binnenkort verwachten we u op het cervixspreekuur (cervix = baarmoederhals). De uitslag van uw uitstrijkje

Nadere informatie

HPV als ziekteverwekker

HPV als ziekteverwekker HPV als ziekteverwekker Nathalie Reesink-Peters 27 februari 2009 Inhoud Introductie HPV Levenscyclus HPV, ziekte verwekker Oncogenese Therapie (van HPV gerelateerde ziekte) Indicaties moleculaire diagnostiek

Nadere informatie

patiënteninformatie Dienst Gynaecologie - Verloskunde Baarmoederhalsuitstrijkje GezondheidsZorg met een Ziel

patiënteninformatie Dienst Gynaecologie - Verloskunde Baarmoederhalsuitstrijkje GezondheidsZorg met een Ziel i patiënteninformatie Dienst Gynaecologie - Verloskunde Baarmoederhalsuitstrijkje GezondheidsZorg met een Ziel Geachte mevrouw Deze brochure geeft u een duidelijk beeld van de verschillende stappen van

Nadere informatie

Wanneer wordt een colposcopie verricht?

Wanneer wordt een colposcopie verricht? Colposcopie Wat is een colposcopie? Colposcopie betekent letterlijk 'kijken in de schede'. Met een speciaal instrument, een soort verrekijker met een vergrootglas, kijkt de arts naar de baarmoedermond

Nadere informatie

OVERZICHT 2/07/2013 HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER. Dr. Stefan Teughels KANKERSCREENING IN VLAANDEREN EPIDEMIOLOGIE BMHKS

OVERZICHT 2/07/2013 HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER. Dr. Stefan Teughels KANKERSCREENING IN VLAANDEREN EPIDEMIOLOGIE BMHKS HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK BAARMOEDERHALSKANKER Dr. Stefan Teughels OVERZICHT KANKERSCREENING IN VLAANDEREN EPIDEMIOLOGIE BMHKS HET VLAAMS BEVOLKINGSONDERZOEK NAAR BMHK OVERZICHT KANKERSCREENING IN

Nadere informatie

Evoluties in de primaire en secundaire preventie van baarmoederhalskanker. Koen Traen

Evoluties in de primaire en secundaire preventie van baarmoederhalskanker. Koen Traen Evoluties in de primaire en secundaire preventie van baarmoederhalskanker Koen Traen Baarmoederhalskanker Baarmoederhalskanker Baarmoederhalskanker Life-time risico in België 1 2% 600 nieuwe gevallen/jaar

Nadere informatie

Chapter. Moleculaire diagnose van orale premaligne laesies. Samenvatting, discussie en perspectieven

Chapter. Moleculaire diagnose van orale premaligne laesies. Samenvatting, discussie en perspectieven Chapter 7 Moleculaire diagnose van orale premaligne laesies Samenvatting, discussie en perspectieven Samenvatting, discussie en perspectieven Samenvatting Ondanks belangrijke vooruitgang in de behandelingsmogelijkheden

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje en dan

Een afwijkend uitstrijkje en dan Patiënteninformatie Een afwijkend uitstrijkje en dan... Een afwijkend uitstrijkje en dan Binnenkort verwachten we u op het cervixspreekuur (cervix = baarmoederhals). De uitslag van uw uitstrijkje is afwijkend.

Nadere informatie

Uitstrijkjes worden gemaakt om (voorstadia van) baarmoederhalskanker op te sporen.

Uitstrijkjes worden gemaakt om (voorstadia van) baarmoederhalskanker op te sporen. Uitstrijkje Inleiding Uitstrijkjes worden gemaakt om (voorstadia van) baarmoederhalskanker op te sporen. Uitstrijkjes worden gemaakt om de volgende redenen: Bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker

Nadere informatie

Welkom. Vervolgscholing. Colofon. Programma. Vervolgscholing Cervixscreening - Versie Cervixscreening

Welkom. Vervolgscholing. Colofon. Programma. Vervolgscholing Cervixscreening - Versie Cervixscreening Welkom Vervolgscholing Cervixscreening Colofon Uitgave NHG NVDA NVOG NVVP RIVM Screeningsorganisaties VAP Bilthoven, 2018. De Vervolgscholing Cervixscreening mag worden gebruikt door iedereen die beroepsmatig

Nadere informatie

Epigenetische veranderingen betrokken bij het ontstaan van baarmoederhalskanker

Epigenetische veranderingen betrokken bij het ontstaan van baarmoederhalskanker Epigenetische veranderingen betrokken bij het ontstaan van baarmoederhalskanker Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door infectie met hoog-risico types van het humaan papillomavirus (hrhpv). Echter,

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling afwijkend uitstrijkje

Onderzoek en behandeling afwijkend uitstrijkje Uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie mca.nl Wat is een uitstrijkje, colposcopie, lis-excisie en conisatie? 3 Uitstrijkje 4 Colposcopie 7 Lis-excisie en conisatie 9 Controle 11 Uw vragen 12

Nadere informatie

Gynaecologie. Onderzoek baarmoederhals

Gynaecologie. Onderzoek baarmoederhals Gynaecologie Onderzoek baarmoederhals Inhoudsopgave Algemeen 4 Wat is een uitstrijkje? 4 Waarom wordt een uitstrijkje gemaakt? 5 Wanneer wordt een uitstrijkje gemaakt? 5 Hoe wordt een uitstrijkje gemaakt?

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje en dan... Afdeling Verloskunde/Gynaecologie

Een afwijkend uitstrijkje en dan... Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Een afwijkend uitstrijkje en dan... Afdeling Verloskunde/Gynaecologie U heeft een afspraak gekregen voor de cervixpoli in het Waterland Ziekenhuis. Met deze folder willen u informeren over aandoeningen

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting 159 Het humaan papillomavirus (HPV) is één van de meest voorkomende seksueel overdraagbare ziekteverwekkers wereldwijd. Ongeveer 80% van de bevolking zal eens in zijn leven een HPV infectie oplopen en

Nadere informatie

Baarmoederhalskanker screening

Baarmoederhalskanker screening Baarmoederhalskanker screening Wat gaat er veranderen? Lex Makkus, Patholoog PAL Geschiedenis BVO-BMHK Huidige BVO - hrhpv Triage Sterfte cervix carcinoom absolute aantallen/cohort 45 40 35 30 25 20 15

Nadere informatie

Samenvatting deel 1 deel 2

Samenvatting deel 1 deel 2 Samenvatting Chlamydia trachomatis (Ct) is de meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoening. In Nederland worden jaarlijks 60.000 personen geïnfecteerd met Ct. Een groot gedeelte van deze infecties

Nadere informatie

Afwijkend uitstrijkje Wat nu?

Afwijkend uitstrijkje Wat nu? informatiebrochure Afwijkend uitstrijkje Wat nu? ziekenhuis maas en kempen Dienst Gynaecologie Wat is een afwijkend uitstrijkje? Een baarmoederhalsuitstrijkje (ook PAP-test genoemd) heeft als doel veranderingen

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje en dan

Een afwijkend uitstrijkje en dan Patiënteninformatie Een afwijkend uitstrijkje en dan... Een afwijkend uitstrijkje en dan Binnenkort verwachten we u op het cervixspreekuur (cervix = baarmoederhals). De uitslag van uw uitstrijkje is afwijkend.

Nadere informatie

Afwijkend uitstrijkje - colposcopie

Afwijkend uitstrijkje - colposcopie Afwijkend uitstrijkje - colposcopie Wat is een afwijkend uitstrijkje? Een baarmoederhalsuitstrijkje (ook PAP- test genoemd) heeft als doel veranderingen op te sporen die, over lange tijd, zouden kunnen

Nadere informatie

ThinPrep Non-Gynae Presentaties

ThinPrep Non-Gynae Presentaties ThinPrep Non-Gynae Presentaties Prepareren van niet-gynaecologische monsters P/N 86223-002 Rev B Voordelen van de ThinPrep-technologie Het gebruik van ThinPrep Non-Gyn voor niet-gynaecologische specimens:

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37233 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Tummers, Bart Title: Human papillomavirus targets crossroads in immune signaling

Nadere informatie

Uitstrijkje van de baarmoederhals, onderzoek en behandeling

Uitstrijkje van de baarmoederhals, onderzoek en behandeling Uitstrijkje van de baarmoederhals, onderzoek en behandeling Deze folder geeft u informatie over een uitstrijkje van de baarmoederhals. Het is goed u te realiseren dat voor u persoonlijk de situatie anders

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting van het proefschrift van Edyta Catalina Pirog MD, getiteld:

Nederlandse samenvatting van het proefschrift van Edyta Catalina Pirog MD, getiteld: Nederlandse samenvatting van het proefschrift van Edyta Catalina Pirog MD, getiteld: Molecular markers and HPV detection in the diagnosis of lower genital tract lesions HPV detectie en genotypering in

Nadere informatie

Baarmoederhalskanker

Baarmoederhalskanker Baarmoederhalskanker Door: Demi Beau Abbink (1999) Oktober 2010 Ik hou mijn spreekbeurt over baarmoederhalskanker omdat: De meiden straks moeten gaan kiezen of ze de prik tegen baarmoederhalskanker willen

Nadere informatie

DNA practicum De modellenwereld van DNA

DNA practicum De modellenwereld van DNA DNA practicum De modellenwereld van DNA Inleiding Alle eigenschappen van een plant, zoals de grootte, de vorm van het blad, en de enzymen die nodig zijn voor de fotosynthese, liggen opgeslagen in het DNA.

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje en dan...

Een afwijkend uitstrijkje en dan... Een afwijkend uitstrijkje en dan... Afdeling Verloskunde/Gynaecologie Colofon Dit is een publicatie voor patiënten van het Waterlandziekenhuis Informatie www.waterlandziekenhuis.nl e-mailadres: patientenservice@wlz.nl

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING Nederlandse Samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING Hoe epitheelcellen onsterfelijkheid worden: Moleculaire karakterisering van in vitro immortalisatie door verschillende HPV types Baarmoederhalskanker,

Nadere informatie

2 Leg uit hoe de verschillende subtypes van Chlamydia trachomatis zijn ontstaan. Beschrijf de rol van antibioticagebruik hierin.

2 Leg uit hoe de verschillende subtypes van Chlamydia trachomatis zijn ontstaan. Beschrijf de rol van antibioticagebruik hierin. Examentrainer Vragen Nieuwe DNA-test voor chlamydia Chlamydia is de meest voorkomende seksueel overdraagbare aandoening (soa) en kan onder meer leiden tot onvruchtbaarheid. In Nederland worden jaarlijks

Nadere informatie

<A> Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. <B> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine.

<A> Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. <B> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Biologie Vraag 1 Welke uitspraak is correct? Thymine is een pyrimidinebase en vormt 3 waterstofbruggen met adenine. Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Cytosine

Nadere informatie

<A> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. <B> Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine.

<A> Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. <B> Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine. Biologie Vraag 1 Welke uitspraak is correct? Adenine is een purinebase en vormt 2 waterstofbruggen met thymine. Guanine is een pyrimidinebase en vormt 2 waterstofbruggen met cytosine. Thymine

Nadere informatie

Een afwijkend uitstrijkje, hoe verder? Colposcopie, lisexcisie

Een afwijkend uitstrijkje, hoe verder? Colposcopie, lisexcisie Een afwijkend uitstrijkje, hoe verder? Colposcopie, lisexcisie Er is bij u een uitstrijkje gemaakt om het ontstaan van baarmoederhalskanker vroegtijdig op te sporen. De huisarts stuurt u door naar de gynaecoloog

Nadere informatie

BAARMOEDERHALSKANKER Wat u moet weten over baarmoederhalskanker

BAARMOEDERHALSKANKER Wat u moet weten over baarmoederhalskanker 2007 VAC 47 VU : GlaxoSmithKline, Rue du Tilleul 13, 1332 Genval BAARMOEDERHALSKANKER Wat u moet weten over baarmoederhalskanker Wenst U hierover meer te weten, contacteer Uw arts of surf naar : BAARMOEDERHALSKANKER

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting 149 150 Nederlandse Samenvatting Het immuunsysteem beschermt ons lichaam tegen de invasie van lichaamsvreemde eiwiten en schadelijke indringers, zoals bijvoorbeeld bacteriën. Celen die de bacteriën opruimen

Nadere informatie

Hoge Gezondheidsraad. vaccinatie tegen infecties veroorzaakt door het humaan papillomavirus. HGR Nr. 8367 - herziening Nr. 8204

Hoge Gezondheidsraad. vaccinatie tegen infecties veroorzaakt door het humaan papillomavirus. HGR Nr. 8367 - herziening Nr. 8204 Hoge Gezondheidsraad vaccinatie tegen infecties veroorzaakt door het humaan papillomavirus DECEmBER 2007 HGR Nr. 8367 - herziening Nr. 8204 Hoge Gezondheidsraad vaccinatie tegen infecties veroorzaakt

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting. Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting. Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 145 Nederlandse samenvatting De nieren hebben een belangrijke functie in het menselijk lichaam: ze zijn onder andere verantwoordelijk voor het zuiveren

Nadere informatie