De financiën van de lokale overheden in

Transcriptie

1

2 De financiën van de lokale overheden in 2003

3 I N H O U D 3 MACRO-ECONOMISCHE OMGEVING VAN DE LOKALE SECTOR 11 DE GEWONE VERRICHTINGEN 13 De gemeenten 14 Kader van de studie 14 De uitgaven 21 De ontvangsten 31 Financiële toestand 45 De provincies 45 De uitgaven 49 De ontvangsten 51 Financiële toestand 55 De OCMW s 55 Kader van de analyse 56 De OCMW s in het Vlaamse Gewest 61 De OCMW s in het Waalse Gewest 64 De OCMW s in het Brusselse Gewest 69 De politiezones 69 Lokale politie 71 Analyse van de begrotingen 2003 en 2004 van de politiezones 81 De intercommunales 81 Kader van de analyse 82 Balansen eind Resultatenrekeningen eind DE FINANCIERING VAN DE LOKALE BESTUREN 91 De financiering van de gewone dienst 92 De financiering van de buitengewone dienst 96 De schuld van de lokale overheden 99 BIJLAGEN 101 Statistische bijlage 117 De financiën van de gemeenschappen en gewesten na 15 jaar bijzondere financieringswet

4 Macro-economische omgeving van de lokale sector 3

5

6 I N L E I D I N G Macro-economische omgeving van de lokale sector EVOLUTIE VAN DE CONJUNCTUUR EUROZONE: 2003 BRACHT GEEN BETERSCHAP De economische groei in de eurozone verzwakte van 0,9 % in 2002 tot 0,4 % in Hierdoor was 2003 het slechtste jaar sinds 1993, toen het bbp met 0,8 % kromp. De particuliere consumptie ging er in 2003 met een erg bescheiden 1,0 % op vooruit. Het consumentenvertrouwen stond vorig jaar onder druk door de oorlog in Irak, de stijgende werkloosheid en de structurele maatregelen die enkele landen doorvoerden in hun sociale zekerheid en gezondheidszorg. Lagere inkomstenbelastingen, een lage rente en een gematigde inflatie ondersteunden de particuliere consumptie. De export nam met 0,1 % toe en de import met 1,8 %. Om deze reden had de buitenlandse handel een negatieve invloed op de economische groei. De uitvoer kon niet profiteren van de hoogconjunctuur in de Verenigde Staten en Azië, omdat de forse appreciatie van de euro tegenover de dollar roet in het eten strooide. Hierdoor kwamen ook de industriële productie, de bezettingsgraad van de productiecapaciteit en het ondernemersvertrouwen onder druk te staan, waardoor de bedrijven minder investeerden. De totale investeringen namen in 2003 met 1,0 % af. De opbouw van de bedrijfsvoorraden krikte de groei van het bbp wel op. De zwakke economische groei zorgde voor een stijging van de werkloosheidsgraad van 8,4 % in 2002 tot 8,8 % in De inflatie verminderde van 2,3 % in 2002 tot 2,1 % in Tijdens het eerste kwartaal zorgden de hogere olieprijzen voor stijgende inflatiecijfers. In de tweede jaarhelft kreeg de inflatie de gevolgen van de zomerse hittegolf op de voedselprijzen te verwerken. Over het hele jaar beschouwd, bleef de inflatie evenwel gematigd, dankzij de appreciatie van de euro, de loonmatiging, de zwakke binnenlandse vraag en de lage bezettingsgraad van de productiecapaciteit. BELGIË: CONSUMENT HOUDT ECONOMIE OVEREIND De particuliere consumptie steeg vorig jaar met 1,7 % ten opzichte van De gezinnen profiteerden van de lagere inkomstenbelastingen en de lage rente. Ze spaarden ook minder: de spaarquote zakte van 16,4 % in 2002 tot 15,6 % in Ook de erg gematigde inflatie steunde de groei van het reële beschikbare gezinsinkomen en van de consumptie. Nochtans waren er ook verschillende factoren die een domper zetten op het consumentenvertrouwen, zoals de aanloop naar de oorlog in Irak, de hoge werkloosheid en een aantal omvangrijke bedrijfsherstructureringen (zoals bij de Luikse hoogovens en Ford Genk). De investeringen trokken in 2003 met 1,2 % aan. Dit was te danken aan de bedrijfsinvesteringen (+1,9 %), die profiteerden van de hogere bedrijfswinsten, en aan de woningbouw (+1,4 %), die door de erg lage rente gestimuleerd werd. De overheid schroefde haar investeringen met 6,2 % terug. De bedrijven bouwden vorig jaar hun voorraden op, wat de economische groei stimuleerde. Omdat de export (+2,3 %) minder sterk toenam dan de import (+4,0 %), leverde de buitenlandse handel een negatieve economische groeibijdrage. De export had immers te lijden onder de zwakke economische groei in de eurozone en onder de appreciatie van de euro tegenover de Amerikaanse dollar en de Aziatische munten. Het Belgische bbp groeide in 2003 met 1,1 %, vooral dankzij een sterke tweede jaarhelft. In 2002 bedroeg de economische groei nog 0,7 %. De economische groei was onvoldoende om de werkgelegenheid te stimuleren. De werkloosheidsgraad nam toe van 7,3 % in 2002 tot 8,1 % in De gemiddelde inflatie bedroeg in 2003, net als in 2002, 1,6 %. De olieprijzen oefenden enkel in het eerste kwartaal een opwaartse druk uit op de inflatie. Na de snelle val van het Iraakse regime normaliseerden ze zich. De gevolgen van de zomerse hittegolf joegen de voedselprijzen de hoogte in. 5

7 I N L E I D I N G De appreciatie van de euro hield de importprijzen echter onder controle. Ook de loonmatiging temperde de inflatie. De overheid sloot 2003 af met een klein begrotingsoverschot, nl. 0,2 % van het bbp. In 2002 was de begroting net in evenwicht. De overheidsschuld daalde van 105,8 % van het bbp in 2002 tot 100,7 % van het bbp in AANDELENMARKTEN: EINDELIJK EEN BETER BEURSJAAR In het eerste kwartaal bereikten de beurzen een dieptepunt, in de aanloop naar de oorlog in Irak. Toen duidelijk werd dat de oorlog onvermijdelijk werd, schudden de beurzen de onzekerheid van zich af en zetten ze een forse hausse in. De snelle Amerikaanse overwinning en uitstekende bedrijfsresultaten ondersteunden de opwaartse trend, net als de sterke heropleving van de Amerikaanse economie en de laag blijvende rente. De Amerikaanse Dow Jones-index steeg in 2003 met 25,3 %. De Euro Stoxx50-index ging er met 15,7 % op vooruit. WISSELKOERS: EURO VEERT KRACHTIG OP TEGENOVER DOLLAR waardoor de dollar aantrekkelijker werd. Maar vanaf de herfst nam de bezorgdheid over het hoge Amerikaanse tekort op de lopende rekening opnieuw toe, zeker nu China niet bereid was zijn yuan te revalueren. Daardoor steeg de euro in de laatste maanden van het jaar tot nieuwe recordniveaus. EVOLUTIE VAN DE RENTE Op 25 juni 2003 verlaagde de Amerikaanse centrale bank haar basisrente met 25 basispunten tot 1,0 %, het laagste peil sinds Nadien hield ze de rente op dit niveau. De lage inflatie en het uitblijven van een verbetering van de arbeidsmarkt lagen aan de basis van deze beslissing. Hierdoor schommelde de Amerikaanse rente op drie maanden, die begin 2003 nog 1,36 % bedroeg, vanaf de tweede jaarhelft tussen 1,06 % en 1,16 %. De ECB verlaagde haar reporente op 6 maart met 25 basispunten tot 2,50 %. Op 5 juni gingen er nogmaals 50 basispunten af. De ECB kreeg hiervoor de ruimte door de dalende inflatie, de zwakke conjunctuur in de eurozone en de appreciatie van de euro. De reporente bleef nadien gehandhaafd op het laagste peil (2,0 %) sinds decennia. Vanaf juni schommelde de rente op drie maanden in de eurozone tussen 2,12 % en 2,18 %. Ze was 2003 gestart op 2,86 %. De Amerikaanse dollar leverde vorig jaar fors in tegenover de euro. Op 8 januari was 1 euro 1,04 dollar waard; op 31 december 1,26 dollar. Tot eind april schommelde de euro tussen 1,05 en 1,10 EUR/USD. Tussen mei en juni apprecieerde de euro tot in de buurt van 1,20 EUR/USD. Nadien volgde een correctie, waarbij de euro op het einde van augustus terug beneden de 1,10 EUR/USD noteerde. Maar vanaf begin september hervatte de euro zijn opmars, om eind december door de 1,25 EUR/USD-grens te breken. In het begin van 2003 woog de naderende oorlog in Irak op de dollar. Nadien kregen de beleggers meer oog voor het renteverschil tussen de Verenigde Staten en de eurozone, dat beleggingen in euro aantrekkelijker maakte. Ook de verklaringen van de voorzitter van de Amerikaanse centrale bank (over het risico op deflatie) en van de Amerikaanse Minister van Financiën (over het sterke dollarbeleid) wogen op de dollar. In juni deden betere Amerikaanse economische cijfers de vrees voor deflatie en voor een forse Amerikaanse renteverlaging wegebben, De langetermijnrente kende een wispelturig verloop. Ze daalde tot maart door de aanloop naar de oorlog in Irak. Ze kende vervolgens een opwaartse correctie tot half april, om nadien opnieuw te zakken. Half juni bereikte de langetermijnrente een dieptepunt. Nadien steeg ze opnieuw geleidelijk. De tijdelijke daling in september kon deze trend niet meer breken. De langetermijnrente was vooral de speelbal van de verwachtingen omtrent de Amerikaanse inflatie, het rentebeleid van de Federal Reserve en de economische groei in de Verenigde Staten. Ook de massale aankopen van dollars en de herbelegging ervan op de Amerikaanse obligatiemarkten door de Aziatische centrale banken hielden de langetermijnrente laag, ondanks de Amerikaanse economische groeiversnelling vanaf het tweede kwartaal. BELANG VAN DE LOKALE SECTOR VOOR DE BELGISCHE ECONOMIE De lokale sector heeft, via de uitgaven en de ontvangsten, een belangrijke invloed op de Belgische economie. 6

8 I N L E I D I N G GRAFIEK 1 Evolutie van de Belgische korte- en langetermijnrente ,6 2,9 4,4 2,8 2,7 4,2 2,6 4 2,5 3,8 2,4 2,3 3,6 2,2 3,4 J F M A M J J A S O N D 2,1 Langetermijnrente (10 jaar) linkeras Kortetermijnrente (3 maanden) rechteras Bron: Datastream Het Instituut voor de Nationale Rekeningen deelt de overheidsuitgaven traditioneel in drie categorieën in, nl. de lopende uitgaven zonder rentelasten, de rentelasten en de kapitaaluitgaven. De totale overheidsuitgaven bedroegen in miljoen EUR. Hiervan nemen de lokale overheden 1 13,0 % voor hun rekening (17,8 miljard EUR). Meer dan de helft van de uitgaven van de lokale overheid (53,8 %) is bestemd voor de uitbetaling van hun personeel. Andere belangrijke posten van de lopende uitgaven van de lokale overheid zijn de uitgaven voor intermediair verbruik en betaalde belastingen (12,6 %) dit zijn vooral de werkingskosten en de uitgaven voor sociale uitkeringen (12,1 %), voornamelijk via de OCMW s. De kapitaaluitgaven van de lokale overheden bedragen miljoen EUR en vormen 11,0 % van hun totale uitgaven. Deze kapitaaluitgaven bestaan voor 94,4 % uit brutoinvesteringen in vaste activa (1 855,7 miljoen EUR). Van de totale overheidsinvesteringen nemen de lokale overheden 44,5 % voor hun rekening. Dit maakt hen tot de belangrijkste openbare investeerders in België. Het aandeel van de gemeenschappen en de gewesten in de openbare investeringen is echter vergelijkbaar en bedraagt 43,7 %. De Federale Overheid en de Sociale Verzekeringsinstellingen zorgen respectievelijk voor 8,4 % en 3,4 % van de totale overheidsinvesteringen. Grafiek 2 toont dat het aandeel van de lokale overheid in de totale overheidsinvesteringen het grootst is in de jaren waarin er gemeente- en provincieraadsverkiezingen plaatsvinden en afneemt vlak na de verkiezingen, om in de aanloop naar de volgende verkiezingen opnieuw toe te nemen. Dit noemt men de electorale cyclus van de lokale investeringen. Voor een gedetailleerde bespreking van de investeringen van de lokale besturen verwijzen we de lezer naar het hoofdstuk Financiering van de lokale besturen 2. De rentelasten, die in tegenstelling tot de investeringen tot de lopende uitgaven behoren, nemen een bescheiden plaats in (4,2%) binnen de totale uitgaven van de lokale overheid. Dit staat in schril contrast met de situatie van 1 Het gaat hier over de lokale sector volgens de definitie van de Nationale Bank van België. De intercommunales (op enkele uitzonderingen na), de rusthuizen en de ziekenhuizen behoren volgens de NBB-definitie niet tot de lokale of lagere overheid. 2 Dit hoofdstuk gaat uit van een andere definitie van lokale sector. De schattingen inzake investeringen worden er in de eerste plaats gebaseerd op de toelagen en kredieten die via Dexia Bank aan de besturen worden toegekend. 7

9 I N L E I D I N G GRAFIEK 2 Evolutie van het aandeel van de lokale overheid in de totale overheidsinvesteringen 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Bron: NBB de federale overheid, waar de rentelasten 17,6 % van de totale uitgaven uitmaken. De laatste vier jaren zijn de rentelasten van de lokale overheid echter gestaag toegenomen van 614 miljoen EUR in 1999 tot 741 miljoen EUR in Dit gebeurde onder invloed van de toegenomen schuld. De geconsolideerde brutoschuld volgens de Maastrichtdefinitie bedraagt in miljoen EUR voor de lokale overheid. Het aandeel van de brutoschuld van de lokale overheid binnen de totale overheidsschuld (269,5 miljard EUR in 2003) blijft beperkt tot 5,4 %. Grafiek 3 toont dat dit aandeel tussen 1993 en 2000 kleiner is dan 5 %, maar sinds 2000 gekenmerkt wordt door een opwaartse trend. Hoe de diverse uitgaven van de lokale overheid gefinancierd worden, wordt duidelijk in tabel 1. Uit deze tabel blijkt dat van de totale miljoen EUR aan ontvangsten, 34,2 % voortkomt uit belastingen (geheven door de gemeenten en provincies). Wat de belastinginkomsten betreft, onderscheidt men de indirecte belastingen, met de gemeentelijke en provinciale aanvullende belastingen op de onroerende voorheffing als belangrijkste belasting, en de directe belastingen, met de gemeentelijke aanvullende belasting op de personenbelasting 3. Van de totale 3 De parafiscale ontvangsten laten we hier buiten beschouwing. Zij zorgen slechts voor 0,1 % van de totale ontvangsten van de lokale overheden. GRAFIEK 3 Evolutie van het aandeel van de lokale overheid in de geconsolideerde brutoschuld (Maastrichtdefinitie) van de gezamenlijke overheid 5,5 % 5,0 % 4,5 % 4,0 % 3,5 % 3,0 % Bron: NBB 8

10 I N L E I D I N G TABEL 1 De belangrijkste ontvangstenposten van de lokale overheid in miljoenen EUR in % in miljoenen EUR in % Directe belastingen (personenbelasting) 2 252,5 12, ,0 13,0 Indirecte belastingen 3 636,6 20, ,8 21,3 Niet-fiscale en niet-parafiscale ontvangsten 3 372,0 19, ,8 18,4 Inkomensoverdrachten van fiscale ontvangsten afkomstig van andere overheden 40,9 0,2 145,0 0,8 Overige inkomensoverdrachten en kapitaaloverdrachten afkomstig van andere overheden 8 150,3 46, ,6 46,5 Totale ontvangsten ,3 100, ,5 100,0 Bron: NBB belastingen die door de Belgische overheden geheven worden, komt 7,8 % terecht in de kas van de lokale overheden. De federale overheid neemt 82,7 % van de totale belastingontvangsten voor haar rekening, terwijl de gemeenschappen en gewesten zorgen voor 7,3 % van de totale belastingen van de gezamenlijke overheid. Naast de belastinginkomsten kennen de lokale besturen nog drie ontvangstenposten, nl. de post Niet-fiscale en niet-parafiscale ontvangsten, de post Inkomensoverdrachten van fiscale ontvangsten afkomstig van andere overheden en de post Overige inkomensoverdrachten en kapitaaloverdrachten afkomstig van andere overheden. De inkomensoverdrachten van fiscale ontvangsten die de lokale overheden ontvangen, hebben een verwaarloosbaar gewicht van 0,8 % in de totale ontvangsten. De overige inkomensoverdrachten en kapitaaloverdrachten afkomstig van andere overheden vormen volgens de nationale rekeningen daarentegen de belangrijkste ontvangstenpost. Deze ontvangstenpost zorgt in 2003 voor 46,5 % van de totale ontvangsten. Onder deze inkomens- en kapitaaloverdrachten vallen bv. de middelen uit de gemeente- en provinciefondsen van de verschillende gewestelijke overheden, evenals alle onderwijstoelagen die de gemeenten en provincies ontvangen van de gemeenschappen. De niet-fiscale en nietparafiscale ontvangsten bestaan onder meer uit de ontvangsten die de lokale overheden verkrijgen voor de door hen geleverde diensten en uit dividenden die zij ontvangen uit hun participaties, zoals bv. de dividenden uit deelnemingen in de energie-intercommunales voor de gemeenten. Deze ontvangstenpost brengt 18,4 % van de totale ontvangsten van de lokale overheden voort. 9

11

12 De gewone verrichtingen 11

13

14 G E M E E N T E N De gemeenten Uit de initiële begrotingen 2003 blijkt dat de financiële toestand van de Belgische gemeenten voor het tweede opeenvolgende jaar verbetert. Het tekort eigen dienstjaar daalt immers van -213,0 miljoen EUR in 2002 naar -49,2 miljoen EUR in Dat is vooral te danken aan het strikte uitgavenbeheer, gekoppeld aan de gunstige evolutie van de ontvangsten uit overdrachten. Het saldo algemeen totaal, dat rekening houdt met de ontvangsten en uitgaven van de vorige dienstjaren en met de overboekingen, stijgt van 472,1 miljoen EUR in 2002 naar 531,9 miljoen EUR in Hoewel de verbetering van de gemeentefinanciën geldt voor de gemeenten van de drie gewesten, bestaan er interregionale verschillen, zowel wat de omvang van de verbetering betreft, als inzake de elementen die eraan ten grondslag liggen. Zo schreven de Vlaamse gemeenten in hun initiële begroting 2003 een overschot eigen dienstjaar van 12,8 miljoen EUR in (tegen -39,0 miljoen EUR in 2002). Dit herstel houdt in de eerste plaats verband met de hervorming van het Gemeentefonds, de oprichting van het Stedenfonds en de uitgesproken stijging van de fiscale ontvangsten. De uitgaven stijgen overigens minder snel (van +4,6 % in 2002 naar +3,3 % in 2003). De Waalse gemeenten vertonen over 2003 een saldo eigen dienstjaar van -32,6 miljoen EUR, wat overeenkomt met een daling van hun tekort met 85,4 miljoen EUR in vergelijking met Deze verbetering is voornamelijk te verklaren door de samenloop van twee factoren. Enerzijds zijn de Waalse gemeenten er in 2003 in geslaagd om de toename van hun uitgaven sterk te beperken (+2,6 % in 2003, tegen +5,4 % in 2002). Anderzijds gaan de toelagen vanwege de hogere overheid in stijgende lijn, doordat een aantal gemeenten aanspraak maken op steun in het kader van het Plan Tonus Axe 2. Voor de Brusselse gemeenten ten slotte, is het in de begroting ingeschreven tekort eigen dienstjaar in 2003 met vrijwel de helft teruggelopen en komt het uit op -29,3 miljoen EUR. Deze verbetering is grotendeels het gevolg van de zeer beperkte stijging van de uitgaven (+1,3 %). Op basis van de cijfers van de enquête over de begrotingen 2004 zal de financiële toestand van de Belgische gemeenten in 2004 wellicht verslechteren. Het tekort eigen dienstjaar zal in 2004 vermoedelijk met 68,4 miljoen stijgen en -117,6 miljoen EUR bedragen voor de gezamenlijke gemeenten van het Rijk. De verslechtering van de gemeentefinanciën zou echter enkel gelden voor Vlaanderen. De Vlaamse gemeenten zouden voor het eigen dienstjaar een tekort van -96,5 miljoen EUR laten zien. Hoewel de uitgaven in 2004 ongeveer even sterk evolueren als in 2003, zou de groei van de ontvangsten sterk vertragen (+1,5 % in 2004, tegen +4,1 % in 2003) vooral door het verlies van dividenden na de volledige liberalisering van de energiemarkt in Vlaanderen sinds 1 juli In Wallonië zou het saldo eigen dienstjaar lichtjes positief worden (2,6 miljoen EUR). Deze verbetering zou grotendeels het gevolg zijn van twee gunstige tendensen aan de ontvangstenzijde. Enerzijds zou de uitbreiding van het Plan Tonus Axe 2 tot de problematiek van de ziekenhuis- en de pensioentekorten voor een aantal gemeenten een gunstige invloed hebben op de ontvangsten uit overdrachten. Anderzijds hebben de gemeenten in 2004 de opbrengst van de in Wallonië ingevoerde wegenisretributie als ontvangsten uit prestaties voorzien om het verlies aan energiedividenden te compenseren, hoewel de markt in Wallonië slechts zeer gedeeltelijk is geliberaliseerd. In Brussel, ten slotte, zou de financiële situatie van de gemeenten in 2004 ook verbeteren. Het saldo eigen dienstjaar zou -23,7 miljoen EUR belopen. De financiële situatie van de Brusselse gemeenten blijft echter verontrustend, vermits vijf gemeenten een tekort algemeen totaal zouden laten optekenen. 13

15 G E M E E N T E N TABEL 1 Beschikbare financiële documenten Documenten Gewesten Representativiteit Begrotingen 2003 Nationaal (589 gemeenten) 585 begrotingen, d.i. 99,5 % van de bevolking Vlaanderen (308) Wallonië (262) Brussel (19) 304 begrotingen, d.i. 99,1 % van de bevolking 262 begrotingen, d.i. 100 % van de bevolking 19 begrotingen, d.i. 100 % van de bevolking Begrotingsrekeningen 2002 Nationaal (589 gemeenten) 545 rekeningen, d.i. 93,8 % van de bevolking Vlaanderen (308) Wallonië (262) Brussel (19) 289 rekeningen, d.i. 95,2 % van de bevolking 238 rekeningen, d.i. 91,5 % van de bevolking 18 rekeningen, d.i. 92,4 % van de bevolking Balansen 2002 Nationaal (589 gemeenten) 541 balansen, d.i. 93,4 % van de bevolking Vlaanderen (308) Wallonië (262) Brussel (19) 287 balansen, d.i. 94,8 % van de bevolking 236 balansen, d.i. 91,1 % van de bevolking 18 balansen, d.i. 92,4 % van de bevolking Enquête 2004 Nationaal (589 gemeenten) 487 formulieren, d.i. 89,1 % van de bevolking Vlaanderen (308) Wallonië (262) Brussel (19) 275 formulieren, d.i. 93,0 % van de bevolking 195 formulieren, d.i. 80,7 % van de bevolking 17 formulieren, d.i. 93,4 % van de bevolking KADER VAN DE STUDIE DE UITGAVEN De gemeentefinanciën worden geanalyseerd op basis van de financiële gegevens die door Dexia Bank werden ingezameld en verwerkt dankzij de kostbare medewerking van de gemeenten. Deze gegevens zijn ontleend aan financiële documenten (begrotingen 2003, begrotingsrekeningen 2002 en balansen 2002) en aan een enquête aangaande de begrotingen 2004 die Dexia Bank bij de 589 gemeenten heeft gehouden. Tabel 1 vertoont de kenmerken die betrekking hebben op de vier steekproeven. Voor het begrotingsjaar 2003 hebben 585 gemeenten ons hun initiële begroting bezorgd. Voor de vier ontbrekende begrotingen werd een extrapolatie uitgevoerd om de continuïteit van onze gegevensbasis te garanderen. Voor het jaar 2002 beschikken we over 545 begrotingsrekeningen en 541 balansen. Wat 2004 betreft, hebben op de 589 opgestuurde enquêteformulieren 487 gemeenten, die 89,1 % van de Belgische bevolking vertegenwoordigen, een ingevulde vragenlijst teruggestuurd. Bovendien bevatten deze vier steekproeven de gegevens van de vijf grote steden (Antwerpen, Brussel, Charleroi, Gent en Luik). Voor 2003 hebben de gemeenten op hun initiële begroting voor het eigen dienstjaar een bedrag aan gewone uitgaven van ,6 miljoen EUR uitgetrokken, wat overeenkomt met 1 214,4 EUR per inwoner. De uitgaven van de Vlaamse gemeenten, waar 57,9 % van de Belgische bevolking woont, vertegenwoordigen 54,5 % van de totale uitgaven, tegen 32,4 % in Wallonië (32,5 % van de bevolking) en 13,1 % in Brussel (9,6 % van de bevolking). Uitgedrukt in EUR per inwoner zijn de in de begroting ingeschreven gewone uitgaven het hoogst in de Brusselse gemeenten, nl ,9 EUR per inwoner, tegen 1 143,7 en 1 208,3 EUR per inwoner in respectievelijk Vlaanderen en Wallonië. Dit verschil heeft te maken met de hoge verstedelijkingsgraad van de gemeenten van het Brusselse Gewest. De indeling van de gemeenten op basis van het aantal inwoners (tabel III van de statistische bijlage) toont immers dat voor de gemeenten met meer dan inwoners het niveau van de gewone uitgaven per inwoner hoger ligt naarmate de bevolkingsdichtheid toeneemt. De grote gemeenten (of steden) oefenen namelijk door hun aanbod aan voorzieningen heel wat aantrekkingskracht uit op de inwoners 14

16 G E M E E N T E N van de omliggende gemeenten. Ze huisvesten relatief gezien ook meer kansarmen. De gemeenten met minder dan inwoners daarentegen, worden geconfronteerd met een verhoudingsgewijs groter uitgavenvolume, aangezien de versnippering van de bevolking meerkosten teweegbrengt, met name op het vlak van wegennet, ruimtelijke ordening volume van 5 574,9 miljoen EUR. Het overwicht van dit type van uitgaven geldt voor de drie gewesten, zij het in een verschillende mate: 40,4 % in Vlaanderen, 47,8 % in Wallonië en 52,3 % in Brussel. Deze verschillen tussen de gewesten houden verband met de sterkere ontwikkeling van het gemeentelijk onderwijs in het Brusselse Gewest en Wallonië (cf. infra). De groei van de gewone uitgaven vertraagt in 2003 voor het tweede opeenvolgende jaar. Ten opzichte van 2002 vertonen deze uitgaven een nominale groei van 2,8 %, d.i. een stijging die lager ligt dan het gemiddelde over de periode (+3,8 %). De toename van de gewone uitgaven is bovendien groter in Vlaanderen (+3,3 %, tegen +2,6 % in Wallonië en +1,3 % in Brussel). In reële termen, ten slotte, d.w.z. zonder de inflatie, stegen de gewone uitgaven in 2003 met 1,2 %. Dankzij de analyse van de economische en functionele indeling van de gewone uitgaven kan men een beter beeld krijgen van de elementen die aan de tragere groei ervan ten grondslag liggen. ECONOMISCHE INDELING VAN DE GEWONE UITGAVEN: BEGROTINGEN 2003 De economische indeling van de gewone uitgaven is toegespitst op vier groepen: de personeelsuitgaven, de werkingsuitgaven, de uitgaven voor overdrachten en de schulduitgaven. Grafiek 1 geeft de verdeling van de uitgaven over deze vier groepen. Met 44,3 % vormen de personeelsuitgaven de belangrijkste categorie van gemeente-uitgaven. Over 2003 bereiken ze een Na de daling in 2002 (-8,7 %) door de invoering van de politiezones 1 stijgen de personeelsuitgaven in 2003 met 2,8 %, d.i. even sterk als de totale gewone uitgaven. Deze stijging is bovendien iets groter in Vlaanderen (+3,0 %, tegen +2,6 % in Wallonië en +2,5 % in Brussel). Uit de functionele indeling van de personeelsuitgaven (grafiek 2) blijkt dat het grootste gedeelte van de personeelsuitgaven (30,5 %) naar onderwijs gaat. Deze kosten worden grotendeels gedekt door subsidies die de gemeenten van de gemeenschappen ontvangen. Na Onderwijs komen de functies Algemeen bestuur, Cultuur Erediensten en Verkeer, die de hoogste personeelsuitgaven hebben, namelijk 28,2 %, 11,4 % en 11,2 %. De overdrachten, die met name de dotaties aan de politiezones, de OCMW s, de ziekenhuizen en de vzw s omvatten, vormen de tweede belangrijkste categorie van gewone uitgaven van de gemeenten. In 2003 vertegenwoordigen ze 25,8 % 1 De invoering van de politiezones zorgde voor belangrijke verschuivingen in de gemeentebegrotingen. De uitgaven en ontvangsten inzake politie worden voortaan op een afzonderlijke begroting uitgetrokken. In plaats van de personeelsuitgaven, de werkingsuitgaven, de uitgaven voor overdrachten en de schulduitgaven voor de functie politie in te schrijven, nemen de gemeenten in hun begroting slechts één overdracht onder deze functie op, namelijk de dotatie aan de politiezone. GRAFIEK 1 Economische indeling van de gewone uitgaven van de gemeenten Begrotingen ,8 % miljoen EUR 44,3 % Personeel Werkingskosten 25,8 % Overdrachten Schuld 1 Extrapolatie op basis van 585 gemeentebegrotingen 15,1 % 15

17 G E M E E N T E N GRAFIEK 2 Functionele indeling van de personeelsuitgaven van de gemeenten Begrotingen ,6 % 4,4 % 2,4 % 28,2 % miljoen EUR Onderwijs 11,4 % Algemeen bestuur Veiligheid Cultuur Erediensten Sociale Hulp Gezondheidszorg Verkeer Openbare reinheid Stedenbouw 30,5 % 0,9 % 11,2 % 5,5 % Economie 1 Extrapolatie op basis van 585 gemeentebegrotingen Niettoewijsbare uitgaven van de gemeente-uitgaven en belopen ze 3 243,0 miljoen EUR. Ten opzichte van de initiële begrotingen 2002 vertonen de overdrachten een nominale groei van 3,2 %. De uitsplitsing per gewest toont evenwel dat de uitgaven voor overdrachten tussen 2002 en 2003 niet op dezelfde manier evolueren in de drie gewesten. Ze stijgen respectievelijk 4,1 % en 3,3 % in Vlaanderen en Wallonië, terwijl de Brusselse gemeenten hun overdrachten over deze periode met 0,3 % zien dalen. De dotaties aan de politiezone en het OCMW zijn de twee belangrijkste categorieën uitgaven voor overdrachten. Samen vertegenwoordigen ze 72,4 % van de uitgaven voor overdrachten. Hoewel het totale bedrag van alle dotaties aan de politiezones van het land (1 233,7 miljoen EUR) groter is dan dat van de dotaties aan de OCMW s (1 115,8 miljoen EUR), is de situatie anders voor 66,9 % van de gemeenten. In 60,1 % van de Vlaamse gemeenten, 75,6 % van de Waalse gemeenten en 57,9 % van de Brusselse gemeenten is de dotatie aan het OCMW groter dan die aan de politiezone. Uit tabel 2 blijkt dat het gewicht van de dotaties aan de politiezone en aan het OCMW gevoelig kan variëren van gemeente tot gemeente. De dotatie aan het OCMW vertegenwoordigt meer dan 50,0 % van de overdrachten voor 6,1 % van de gemeenten (tegen 3,2 % van de gemeenten voor de dotatie aan de politiezone). TABEL 2 Indeling van de gemeenten volgens het aandeel van de toelagen voor het OCMW en de politiezone in de uitgaven voor overdrachten Begrotingen Percentage gemeenten Aandeel van de dotaties aan de politiezone Vlaanderen Wallonië Brussel Rijk in de uitgaven voor overdrachten minder dan 20 % 2,6 8,4 0,0 5,1 van 20 tot minder dan 30 % 25,6 47,7 0,0 34,6 van 30 tot minder dan 40 % 47,7 36,3 31,6 42,1 van 40 tot minder dan 50 % 18,8 7,6 52,6 14,9 meer dan 50 % 5,2 0,0 15,8 3,2 Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 Aandeel van de dotaties aan het OCMW Vlaanderen Wallonië Brussel Rijk in de uitgaven voor overdrachten minder dan 20 % 4,2 2,7 5,3 3,6 van 20 tot minder dan 30 % 19,2 15,3 5,3 17,0 van 30 tot minder dan 40 % 39,3 49,6 26,3 43,5 van 40 tot minder dan 50 % 30,2 27,9 52,6 29,9 meer dan 50 % 7,1 4,6 10,5 6,1 Totaal 100,0 100,0 100,0 100,0 1 Extrapolatie op basis van 585 gemeentebegrotingen 16

18 G E M E E N T E N Het niveau van de dotaties aan de politiezone en het OCMW neemt overigens toe naar gelang van de grootte van de gemeenten (tabel 3). Zo schreven de gemeenten met minder dan inwoners voor 2003 dotaties aan de politiezone en het OCMW in voor een bedrag van respectievelijk 54,4 en 68,8 EUR per inwoner. De grote steden van hun kant, besteden voor de dotatie aan de politiezone 267,3 EUR per inwoner (d.i. bijna 5 maal meer) en voor de dotatie aan het OCMW 152,1 EUR per inwoner (d.i. meer dan 2 maal meer). Een vergelijking tussen de Gewesten toont bovendien dat het niveau van de dotatie aan de politiezone duidelijk hoger ligt in het Brusselse Gewest. Dit verschil wordt grotendeels verklaard door de hogere verstedelijkingsgraad van dit Gewest en door de aanwezigheid van een groot aantal ondernemingen en instellingen die door de politiediensten bewaakt moeten worden. De aanwezigheid van die instellingen in Brussel brengt ook heel wat betogingen mee die de inzet van een belangrijke politiemacht vereisen. Uit tabel 3 blijkt ook dat voornamelijk in de grote gemeenten de dotatie aan de politiezone de dotatie aan het OCMW overtreft. In vergelijking met de initiële begrotingen 2002 stijgt de dotatie aan de politiezones in 2003 met 6,0 %, wat overeenkomt met een groei die groter is dan de stijging van de uitgaven voor overdrachten (+3,2 %). De uitsplitsing per gewest bewijst dat de groei het grootst is voor de Vlaamse gemeenten (+8,6 %, tegen +7,1 % in Wallonië) en negatief is voor de Brusselse gemeenten (-2,3 %). Er zij evenwel op gewezen dat de groei van deze post van gemeente tot gemeente sterk kan verschillen. Bovendien geeft de indeling van de gemeenten op basis van het aantal inwoners aan dat de dotatie aan de politiezones sterker stijgt in de kleinere gemeenten. De dotatie aan de OCMW s stijgt in 2003 nominaal met 1,7 %. Naast de dotaties aan de politiezones en de OCMW s realiseren de gemeenten nog talrijke overdrachten aan diverse TABEL 3 Dotaties aan de politiezone en het OCMW volgens het aantal inwoners Begrotingen (in EUR/inw.) Dotatie aan de politiezone Vlaanderen Wallonië Brussel Rijk Gemeenten met: minder dan inwoners 66,0 52,5-54, tot minder dan inwoners 66,3 58,6-62, tot minder dan inwoners 72,1 71,1-71, tot minder dan inwoners 77,1 85,2 144,0 81, tot minder dan inwoners 87,3 92,8 186,3 95, tot minder dan inwoners 99,6 109,0 167,7 114, tot minder dan inwoners 144,4 130,7 149,0 141,4 meer dan inwoners 248,1 213,4 435,2 267,3 Gemiddelde 110,4 102,1 229,7 119,1 Dotatie aan het OCMW Vlaanderen Wallonië Brussel Rijk Gemeenten met: minder dan inwoners 57,1 70,8-68, tot minder dan inwoners 73,3 81,3-77, tot minder dan inwoners 80,1 85,4-81, tot minder dan inwoners 87,4 95,0 158,9 91, tot minder dan inwoners 88,0 97,2 198,0 97, tot minder dan inwoners 113,0 106,5 158,3 121, tot minder dan inwoners 128,3 123,6 167,6 136,1 meer dan inwoners 166,7 123,8 160,8 152,1 Gemiddelde 103,8 97,6 165,8 107,7 1 Extrapolatie op basis van 585 gemeentebegrotingen 17

19 G E M E E N T E N vzw s, ziekenhuizen, kerkfabrieken, gezinnen, ondernemingen enz. Deze overdrachten vertegenwoordigen in ,6 % van de totale uitgaven voor overdrachten. Terwijl ze in de Vlaamse en Waalse gemeenten ongeveer even groot zijn (respectievelijk 27,5 % en 32,2 % van de overdrachten), vertegenwoordigen de overige overdrachten slechts 18,1 % van de totale overdrachten voor de Brusselse gemeenten. In vergelijking met 2002 is de stijging van de overige overdrachten beperkt (+1,3 %). Toch kan de aangroei van deze post sterk variëren van gemeente tot gemeente. Na de personeelsuitgaven en de overdrachten komen de werkingsuitgaven. Deze laatste vertegenwoordigen in de initiële begrotingen ,1 % van de gewone uitgaven, wat overeenkomt met een bedrag van 1 901,0 miljoen EUR. Bovendien wegen ze zwaarder door in het totaal van de gewone uitgaven voor Vlaanderen (17,5 %, tegen 13,2 % en 10,2 % respectievelijk in Wallonië en Brussel). Vergeleken met 2002 laten ze een klim van 3,7 % zien. Inzake groei bestaan er evenwel verschillen tussen de gewesten: +4,8 % in Vlaanderen, +2,0 % in Wallonië en +1,5 % in Brussel. De schulduitgaven, ten slotte, die tegelijk de kapitaalaflossingen en de rentelasten omvatten, komen in 2003 uit op 1 857,6 miljoen EUR en vertegenwoordigen 14,8 % van de gewone uitgaven van de gemeenten. Het niveau van deze uitgaven ligt overigens hoger in Vlaanderen (186,7 EUR per inwoner) dan in Wallonië en Brussel (respectievelijk 177,5 en 141,2 EUR per inwoner). We merken bovendien op dat de schulduitgaven in Brussel minder zwaar doorwegen in de totale uitgaven (8,5 % tegenover 16,3 % in Vlaanderen en 14,7 % in Wallonië). Ten opzichte van de initiële begrotingen 2002 vertonen de schulduitgaven een nominale groei van 1,4 %. Ze evolueren echter niet op dezelfde manier in de drie gewesten: +1,2 % in Vlaanderen, +2,2 % in Wallonië en -1,3 % in Brussel. FUNCTIONELE INDELING VAN DE GEWONE UITGAVEN: BEGROTINGEN 2003 Dankzij de functionele indeling van de gewone uitgaven kan men vaststellen op welke domeinen de bestedingen van de gemeenten betrekking hebben. De gemeente begrotingen bestaan uit 28 functies die we in negen categorieën hebben ondergebracht. Tabel 4 beschrijft de wijze waarop de in 2003 begrote gewone uitgaven tussen deze verschillende categorieën verdeeld zijn. De twee voornaamste rubrieken gewone uitgaven zijn Algemeen bestuur en Onderwijs, die respectievelijk 17,2 % en 15,9 % van het totaal voor hun rekening nemen. De uitgaven voor Algemeen bestuur stijgen in 2003 met 3,0 %, d.i. iets sneller dan de totale gewone uitgaven (+2,8 %), terwijl die voor Onderwijs een nominale groei van slechts 1,7 % laten zien. Inzake onderwijs dienen we er bovendien op te wijzen dat 66,5 % van de uitgaven betrekking heeft op het kleuter- en lager onderwijs (tabel 5). TABEL 4 Functionele indeling van de gemeente-uitgaven volgens activiteit Rekeningen 2002 Begrotingen Begrotingen Aantal gemeenten in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % Algemeen bestuur , , ,2 Veiligheid , , ,6 Verkeer , , ,7 Economie , , ,5 Onderwijs , , ,9 Cultuur Erediensten , , ,3 Sociale Hulp Gezondheidszorg , , ,5 Openbare reinheid Stedenbouw , , ,0 Niet-toewijsbare uitgaven , , ,2 Totale uitgaven , , ,0 1 Extrapolatie op basis van 587 gemeentebegrotingen 2 Extrapolatie op basis van 585 gemeentebegrotingen 18

20 G E M E E N T E N TABEL 5 Uitgaven van de gemeenten voor onderwijs Begrotingen Gewone uitgaven Nettolasten 2 in duizenden EUR in % in duizenden EUR in % Kleuter- en basisonderwijs , ,7 Secundair, kunst- en technisch onderwijs , ,6 Hoger onderwijs , ,1 Onderwijs gehandicapten , ,5 Totaal , ,0 1 Extrapolatie op basis van 585 gemeentebegrotingen 2 Uitgaven ten laste van de gemeenten na aftrek van de ontvangsten voor dezelfde functie Na Algemeen bestuur en Onderwijs komen in afnemende volgorde van belangrijkheid de uitgaven voor Veiligheid, Sociale Hulp Gezondheidszorg en de Niet-toewijsbare uitgaven, die respectievelijk 13,6 %, 13,5 % en 11,2 % van de gewone uitgaven voor hun rekening nemen. De Niet-toewijsbare uitgaven en de uitgaven voor Veiligheid stijgen in 2003 sneller (respectievelijk +5,1 % en +3,4 %) dan de totale gewone uitgaven (+2,8 %). De uitgaven voor Sociale Hulp Gezondheidszorg nemen met 1,0 % toe. Uit de analyse van de functionele indeling per gewest blijkt dat er aanzienlijke verschillen tussen de drie gewesten bestaan (tabel II van de statistische bijlage). In de eerste plaats vormen de uitgaven voor onderwijs in Wallonië en Brussel de voornaamste categorie van gemeenteuitgaven (respectievelijk 19,9 % en 24,5 %), terwijl ze in Vlaanderen slechts 11,4 % van de totale uitgaven vertegenwoordigen. Een tweede opvallend verschil is het duidelijk groter gewicht van de functie Algemene schuld in Vlaanderen (14,4 % van het totaal, tegen 4,0 % in Wallonië en 0,1 % in Brussel). Dit betekent echter niet dat de schuldenlast groter is in Vlaanderen. Dit belangrijk verschil is te verklaren door de toepassing vanaf 2001 van een omzendbrief van de Vlaamse Gemeenschap waardoor de Vlaamse gemeenten de leningslasten bij deze functie kunnen onderbrengen. In de twee andere gewesten worden deze lasten ondergebracht bij de functie waarop de investering in de buitengewone dienst betrekking heeft. Ten slotte is het relatieve aandeel van de functie Justitie Politie in de totale uitgaven groter in de Brusselse gemeenten (15,3 %, tegen 10,0 % en 8,9 % respectievelijk in Vlaanderen en Wallonië). Dit verschil kan grotendeels worden verklaard door de hoge verstedelijkingsgraad van het gewest en de aanwezigheid van een groot aantal internationale instellingen. De analyse van de functionele groepen aan de hand van de nettolasten per inwoner zegt ons iets meer over de besteding van de gemeente-uitgaven. De nettolasten geven per functioneel aggregaat het verschil tussen de uitgaven en de ontvangsten. Ze stemmen dus overeen met de inspanning die de gemeenten leveren in een bijzonder domein en waarvoor ze op hun algemene ontvangsten een beroep doen. Grafiek 3 geeft aan dat de rubrieken Algemeen bestuur, Veiligheid en Sociale Hulp Gezondheidszorg de hoogste nettolasten per inwoner hebben. De nettolasten inzake Onderwijs lijken veeleer beperkt ondanks het vrij belangrijk gewicht van de uitgaven voor deze functie. Dit heeft te maken met het feit dat de gemeenten van de gemeenschappen niet te verwaarlozen loontoelagen voor het onderwijzend personeel ontvangen. Ten slotte heeft enkel de categorie Economie negatieve nettolasten. Dit betekent dat voor deze functie de ontvangsten, die met name de dividenden van de intercommunales omvatten, groter zijn dan de uitgaven. In vergelijking met 2002 zien drie functies hun nettolasten per inwoner in 2003 dalen, namelijk Economie (-8,3 %), Onderwijs (-1,7 %) en Sociale Hulp Gezondheidszorg (-1,1 %). De uitgesproken daling van de nettolasten per inwoner voor de rubriek Economie houdt verband met het verlies aan dividenden na de geleidelijke liberalisering van de energiemarkt 2. Omgekeerd stijgen de nettolasten het sterkst voor de rubrieken Cultuur Erediensten (+14,5 %) en Veiligheid (+5,0 %). 2 Wij wijzen erop dat in Vlaanderen de energiemarkt sinds 1 juli 2003 volledig geliberaliseerd is. 19