7% SONNEBLOM (R) 5% BEMARKING (R) 1% INSETHANDEL (% VAN OMSET) 8% VERSEKERING (% VAN PREMIES BETAAL)

Transcriptie

1

2 AANSPORINGSKORTING-MODEL VKB SE FINANSIËLE PRESTASIE KORTINGS WORD TOEGEKEN AAN AANDEELHOUERS EN NIE-AANDEELHOUERS AFHANGENDE OF DIT N NASIONALE OF PLAASLIKE MARK VERTEENWOORDIG. GRAANBESIGHEID KKortings ten opsigte van graan word toegeken per ton gelewer en bemark. 9% MIELIES (R) 38% KORING (R) 7% SONNEBLOM (R) 26% INKOMSTE (R M) IInkomste het met 26% toegeneem en word hoofsaaklik toegeskryf aan die styging in kommoditeitspryse asook verhoogde volume en pryse vir landbou-insette asook die nuwe projekte wat n bydrae gemaak het % SOJABONE (R) % BEMARKING (R) % WINS VOOR KORTING AAN KLANTE (R M) DDie Groep se wins het met 25% gegroei. Die gevestigde besigheidseenhede het hulle konstante goeie prestasie voortgesit. KOMMERSIËLE BESIGHEID KKorting word gedifferensieer per aandeelhouer in verhouding van bruto wins na korting gegenereer. 6% HANDEL (% VAN OMSET) 1% MEGANISASIE (% VAN OMSET) 1% INSETHANDEL (% VAN OMSET) 30% KORTING AAN KLANTE (R M) WWeens die uitstekende resultate was dit vir die Maatskappy moontlik om die korting aan klante met 30% te verhoog ,46% 2,61% 17% FINANSIERING (% VAN RENTE BETAAL) ,96% 21,10% ,32% BELEGGINGS (% VAN RENTE ONTVANG) ,02% 2,29% 10,01% ,43% 8% VERSEKERING (% VAN PREMIES BETAAL) ,30% 3,39% 7,85% 9% OPBRENGS OP AANDEELHOUERS- BELANG ,29% 16,69% OOpbrengs op aandeelhouersbelang het verhoog tot 16,69%. Dit vergelyk baie goed met die industrie sowel as die totale ekonomie wat n aanduiding is dat VKB sy geleende geld produktief aanwend.

3 INHOUDSOPGAWE PROFIEL & GEOGRAFIESE TEENWOORDIGHEID 2 STRATEGIESE FOKUS & STRUKTUUR 3 LANDBOUWAARDEKETTING 4 VYFJAAR-OORSIG VAN 6 FINANSIËLE HOOGTEPUNTE 7 VOORSITTERSVERSLAG 9 2 VPROFIEL PROFIEL & GEOGRAFIESE TEENWOORDIGHEID VKB Landbou (Edms) Bpk ( VKB ) is n landboubesigheid wat op die hantering en opberging van graan, verskaffi ng van produksie-insette aan hoofsaaklik landbouprodusente sowel as marktoegang vir landbouprodukte gefokus is. Dit is strategies gekoppel aan die verskaffi ng van waardetoevoegende dienste, wat onder meer Finansiering, Versekering en Landboutegniese Dienste insluit. VKB bedryf hoofsaaklik besigheid in die Oos-Vrystaat. Die hoofkantoor is op Reitz geleë. VKB het ook belange in verskeie ander entiteite, wat geïntegreer is om die sinergie binne die Groep te optimaliseer. GEOGRAFIESE TEENWOORDIGHEID VKB-BEDRYFSPUNTE Handelstakke 22 Meganisasie-takke 6 Graansilo s 13 Bandediens 1 Meule (mieliemeel) 1 Versekering 9 Saadverwerking 1 Braaikuikenabattoir 1 Hoofkantoor: Reitz NTKLA-BEDRYFSPUNTE Handelstakke 23 Handelsdepots 9 Meganisasie-takke 5 Graansilo s 10 Meeldepots 28 Meulens (mieliemeel) 2 Koelkamer 1 Hoofkantoor: Nylstroom (Modimolle) RAAD VAN DIREKTEURE 12 NTKLA-gebied Alldays Musina BESTUURSOORSIG 14 UITVOERENDE BESTUUR 18 KORPORATIEWE BEHEER-VERSLAG 20 VERGOEDINGSVERSLAG 24 Hennenman VKB-gebied Oranjeville Jim Fouche Villiers Morgenzon Windfield Cornelia Heilbron Frankfort Ascent Tweeling Vrede Woudzicht Petrus Steyn Memel Lindley Warden REITZ Verkykerskop Daniëlsrus Bethlehem Harrismith Senekal Kestell Phuthaditjhaba/ QwaQwa Tom Burke Vivo Thohoyandou Tolwe Louis Trichardt Baltimore Dendron Lephalale/Ellisras Marken Polokwane/Pietersburg Tzaneen Mokopane/Potgietersrus Letsitele Vaalwater Trichardtsdal MODIMOLLE/ NYLSTROOM Mookgophong/Naboomspruit Roedtan Bela Bela/Warmbad Settlers Pienaarsrivier Limpopo Gauteng SOSIALE- EN Noordwes Mpumalanga ETIEKKOMITEE-VERSLAG 26 Noord-Kaap Vrystaat KwaZulu- Natal FINANSIËLE STATE 28 Oos-Kaap Wes-Kaap

4 STRATEGIESE FOKUS & STRUKTUUR 3 STRUKTUUR VKB Landbou (Edms) Bpk 2011/007000/07 Nu-Pro Voere (Edms) Bpk 2008/010829/07 Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk 2004/029545/07 NTK Limpopo Agric Bpk 1980/008381/06 Grain Field Chickens (Edms) Bpk 2009/019339/07 Free State Oil (Edms) Bpk 2009/010822/07 50% 50% 50% 76,9% 40% Crown Bag (Edms) Bpk 1989/007507/07 Venda Roller Mills Bpk 1978/082604/06 100% 55% AANDEELHOUDING EN AANDELEBELEGGINGS VKB se aandele word besit deur produsente (± 2 500) wat elk gewone aandele hou. VKB besit 50% van Nu-Pro Voere (Edms) Bpk, n veevoeraanleg op Bethlehem. VKB besit 50% van Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk op Bethlehem, n maatskappy wat in graanverhandeling spesialiseer. VKB besit 76,9% van die aandele in Grain Field Chickens (Edms) Bpk, n braaikuikenprojek (abattoir) op Reitz. Die ander 23,1% word deur GFC Beneficiary Holdings (Edms) Bpk (RF) besit, met onderskeidelik die VKB Workers Trust en die GFC Workers Trust as aandeelhouers. VKB besit 40% van die aandele in n oliepers, naamlik Free State Oil (Edms) Bpk op Villiers. VKB besit 50% van die aandele in NTK Limpopo Agric Bpk ( NTKLA ), met sy hoofkantoor op Nylstroom. NTK Landbou (Edms) Bpk ( NTK ) besit die ander 50%. NTKLA bedryf n soortgelyke besigheid as VKB, met 23 verspreidingspunte in die Limpopo Provinsie. VKB het gedurende die oorsigjaar n aanbod aan NTK se aandeelhouers gemaak om in terme van n Reëlingskema die ander 50%-aandeelhouding in NTKLA te bekom, in ruil vir soortgelyke belange in VKB. NTKLA besit 100% van die aandele in Crown Bag (Edms) Beperk, n aanleg op Harrismith wat verpakkingsmateriaal vervaardig. NTKLA besit n belang van 55% in NTK Venda Roller Mills Beperk, n meule op Thohoyandou. ETIESE GEDRAGSKODE VKB, sy filiale en hul werknemers streef daarna om met eerlikheid en integriteit, ooreenkomstig n hoë vlak van morele en etiese standaarde, op te tree in hul sake- en interpersoonlike omgang. Alle werknemers in die VKB-groep word geag kennis te dra en hulself te verbind om hierdie waardes te ondersteun en uit te leef. Die volgende beginsels vorm die basis van hierdie kode: Eerlike en etiese optrede; Nakoming van wette, reëls en regulasies; Billikheid, respek en waardigheid; Aanvaarding van alternatiewe sienings; Ondersteuning en lojaliteit; Uitsonderlike prestasie; n Veilige en gesonde werksomgewing vir alle werknemers; Erkenning van prestasie van werknemers; Kliëntetevredenheid; Behoorlike kommunikasie en deursigtigheid; Vertroulikheid; Teenkorrupsie; en Vermyding van enige konflik van belange.

5 LANDBOUWAARDEKETTING 4 VKB IS N SUID-AFRIKAANSE LANDBOU-ONDERNEMING, MET N UNIEKE VISIE, WAT OP SAMEWERKING MET BELANGHEBBENDES GEGROND IS. DIT HET GAANDEWEG IN DIE DINAMIESE MOBILISERING VAN N UITEENLOPENDE VERSKEIDENHEID VAN INTERAKSIES IN DIE LANDBOUWAARDEKETTING ONTWIKKEL INSETHANDEL KOMMERSIËLE DIENSTE (KLEINHANDEL) MEGANISASIE FINANSIERING EN VERSEKERING n Omvattende reeks primêre insette wat insluit saad, kunsmis, verpakkingsmateriaal en brand stof word aan produsente beskikbaar gestel. Hierdie reeks is gaandeweg uitgebrei om ook veevoer, staal en algemene benodighede in te sluit. VKB en NTK se kleinhandelsafsetpunte huisves n uiteenlopende reeks produkte wat in die behoeftes van boere en die algemene publiek voorsien. Die 54 kleinhandelsafsetpunte bestuur meer as lynitems, wat deurentyd vir relevansie en ontwikkeling hersien word. VKB en NTK bestuur die New Holland- en Caseagentskappe in hul onderskeie bedieningsgebiede en meer as verskillende onderdele is by die 11 verkoopspunte beskikbaar. Die VKB-groep bied n verskeidenheid fi nansieringsprodukte wat deel is van die Groep se kernstrategiese funksie om produsente in staat te stel om hul produksie-insette te bekom ten einde winsgewend en volhoubaar te kan produseer. VKB beskik oor sy eie versekeringsagentskap wat onder andere oesversekering, bateverseke ring en multirisiko-verseke ring aan produsente en die algemene publiek bied.

6 5 LANDBOU- ONTWIKKELING GRAAN LOGISTIEK WAARDE - TOE VOEGING (NYWERHEDE) VKB lewer n volledige agronomiese adviesdiens aan produsente wat op die volgende boerderybestuursaspekte fokus: fi nansiële bestuur, lewendehawebestuur, gewasbestuur en administrasie van arbeid. Daarbenewens bestuur VKB n uitgebreide ontwikkelingsprogram vir opkomende boere. GRAANHANTERING VKB en NTK hanteer mielies, sojabone, koring, sonneblom en graansorghum. GRAANOPBERGING Die VKB-groep beskik oor n uitgebreide vloot voertuie wat optimaal binne die Groep aangewend word om sinergieë tussen die departemente en fi liale te benut en sodoende koste te bespaar. BRAAIKUIKENS braaikuikens wat weekliks geslag word, word voorsien deur kontrak groeiers wat aandeelhouers van VKB is. Voer vir die braaikuikens word verskaf deur VKB se veevoerfabriek en in die proses word n aansienlike hoeveelheid plaaslik geproduseerde mielies verbruik. 23 strategies geleë silokomplekse in VKB en NTK se bedieningsgebiede (met n totale silo-opbergingskapasiteit van meer as een miljoen ton) voldoen aan voedselveiligheidsvereistes en is Safex-geregistreer. OLIEPERS Sojaboonproduksie in die VKB-gebied het die afgelope vyf jaar met ton toegeneem. VKB het die diversifi kasiege leentheid aangegryp deur die oprigting van n oliepers, Free State Oil. Die pers het n kapasiteit van ton per jaar. GRAANBEMARKING Die hantering, opberging, versending sowel as die verhandeling van graan bly steeds van die kernwaardetoevoegende dienste wat VKB en NTK aan graanprodusente en -afnemers bied. MIELIEMEULENS Die meulens in Frankfort, Limpopo en Venda, wat op beide groot- en kleinhandel fokus, is strategies geleë om kosteeffektiewe verspreiding van mieliemeel aan afsetpunte in die onderskeie be dieningsgebiede te verseker. VEEVOERE VERPAKKINGS- MATERIAAL Crown Bag produseer meer as ses miljoen aartappel- en houtskoolsakke per maand. SAAD- VERWERKING Die VKB-saadverwerkingsaanleg op Reitz huisves n moderne laboratorium en bestuur die tegniese, wetenskaplike en regulatoriese aspekte wat met die vermeerdering, verwerking en verpakking van saad gepaard gaan. VKB se veevoerfabriek het n maandelikse produksiekapasiteit van sowat ton en voorsien hoofsaaklik pluimveevoer aan die kontrakgroeiers van Grain Field Chickens. VKB besit ook n 50% belang in Nu-Pro Voere en verskaf dus n wye reeks veevoere aan produsente en in die algemene handel.

7 VYFJAAR-OORSIG VAN mnde 12 mnde 13 mnde 12 mnde 12 mnde STAAT VAN OMVATTENDE INKOMSTE R miljoen R miljoen R miljoen R miljoen R miljoen Inkomste Bedryfswins Resultate van fi liale (1) Finansieringskoste (37) (26) (21) (28) (40) Beleggingsinkomste Wins voor aansporingskorting Aansporingskorting (100) (100) (125) (115) (150) Wins voor belasting Belasting (4) (2) (5) (2) 5 Wins na belasting Aansporingskorting Korting as % van verdeelbare wins 80,69% 83,82% 78,99% 85,59% 89,31% STAAT VAN FINANSIËLE POSISIE Nie-bedryfsbates Bedryfsbates Totale bates Kapitaal en reserwes Ledefondse Totale ekwiteit Minderheidsbelang (1) (9) Nie-bedryfslaste Bedryfslaste Totale ekwiteit en aanspreeklikhede WINSGEWENDHEID EN PRODUKTIWITEIT Opbrengs op totale bates 10,58% 8,80% 10,62% 7,18% 6,84% Opbrengs op aandeelhouerbelang 23,08% 18,67% 19,16% 15,29% 16,69% Bate omsetsnelheid (aantal keer) 3,08 2,55 2,43 2,08 2,16 Bedryfswins as % van inkomste 5,46% 5,09% 5,64% 4,69% 4,30% Omset per aandeelhouer (R'000) Omset per werknemer (R'000) SOLVENSIE EN LIKIDITEIT Eie kapitaalverhouding 45,85% 47,12% 55,46% 46,92% 41,00% Totale bates tot totale laste 1,85 1,89 2,24 1,88 1,68 Rentedekking (aantal keer) 4,34 5,53 8,44 5,80 5,23 Bedryfskapitaalverhouding 1,48 1,62 1,85 1,57 1,45 Vuurproefverhouding 1,09 1,16 1,49 1,25 1,18 Totale debiteuredae Notas Bedrae in miljoen behalwe waar anders aangedui. Verhoudings is verwerk na 12 maande waar van toepassing.

8 FINANSIËLE HOOGTEPUNTE 7 OMSET BRUTO INKOMSTE R mil R mil BEDRYFSUITGAWE R mil R mil WINS VOOR AANSPORINGSKORTING AANSPORINGSKORTING R mil % AANSPORINGSKORTING AS % VAN VERDEELBARE WINS ,69 83,82 78,99 85,59 89, OPBRENGS OP TOTALE BATES % % OPBRENGS OP AANDEELHOUERSBELANG 10,58 8,80 10,62 7,18 6,84 23,08 18,67 19,16 15,29 16,

9 FINANSIËLE HOOGTEPUNTE (VERVOLG) 8 BATE OMSETSNELHEID RENTEDEKKING 3,08 8,44 2,55 2,43 2,08 2,16 4,34 5,53 5,80 5, EIE KAPITAALVERHOUDING TOTALE DEBITEUREDAE % Dae 45,85 47,12 55,46 46,92 41, BEDRYFSKAPITAALVERHOUDING VUURPROEFVERHOUDING 1,48 1,62 1,85 1,57 1,45 1,09 1,16 1,49 1,25 1,

10 9 DINLEIDING Dit is altyd n voorreg om n voorsittersverslag voor te lê vir jare wanneer dit fi nansieel goed gegaan het. Daarom is dit vir my n besonderse voorreg om hierdie verslag van VKB Landbou (Edms) Bpk aan u voor te hou. Ons kan met reg terugkyk op n geseënde jaar in vele opsigte. VOORSITTERSVERSLAG ONDERNEMINGSVORM Soos baie van u dalk bewus mag wees, het VKB Landbou se status gedurende die afgelope jaar vanaf n publieke maatskappy na n private maatskappy verander. Hier - die verandering is genoodsaak weens die klassifi kasie in die nuwe Maatskappywet waar n maatskappy wat beper kings plaas op die verhandelbaarheid van sy aandele, as n private maatskappy geklassifi seer word. Hierdie wysiging het egter geen invloed op die effektiwiteit of operasionele werking van die Maatskappy nie. Ons handhaaf steeds dieselfde produsente-kultuur en volg steeds dieselfde besigheidsmodel. Die grootste gedeelte van die jaar se bedryfswinste is as aansporingskorting aan klante verdeel pro rata hulle bydrae tot die resultate. Ons glo dat dit steeds die beste metode van waarde-ontsluiting vir ons onderneming en vir u as aandeelhouer is. EKONOMIESE OORSIG Internasionale ekonomieë sukkel steeds om behoorlik op dreef te kom en wêreldwyd groei ekonomieë stadig ná die ekonomiese ineenstorting van die onlangse verlede. Die ontwikkelde ekonomieë het meestal verby die punt van n resessie beweeg, maar groei is traag en in sommige Europese lande is die gevaar nog nie totaal verby nie. Groei in die ontwikkelende lande word deur hierdie stadige groei in die groot ekonomieë aan bande gelê. Suid-Afrika, as deel van die groter wêreld, beleef dieselfde dempende effek. Ons plaaslike ekonomie word verder gedemp deur tipiese simptome van n ontwikkelende land. Politieke invloede dra ook daartoe by dat internasionale vertroue tans nie op n hoogtepunt is nie en beperk die invloei van kapitaal om ons ekonomie te stimuleer. Trouens, die gevaar bestaan dat kapitaal eerder die land kan uitvloei, veral weens die voortgesette arbeidsonrus. PAUL CARSHAGEN Ten spyte van hierdie probleme is daar groeivooruitsigte in ons land en ons bedryf. Die groeiende vraag na landboukommoditeite uit opkomende markte en die alternatiewe aanwending van gewasse, anders as vir voedsel, stimuleer die pryse van kommoditeite en die produksie daarvan. Die groeiende middelklas in ons land skep ook n groter vraag na produkte. Waar ons primêr staan in die produksie van voedsel en vesel, lei hierdie faktore dalk n era in waar die landbouprodusent en landboubesighede beter as ander sektore kan presteer. LANDBOU-OMGEWING Landboutoestande in die oorsigjaar was redelik goed en Suid-Afrika het goeie mielie- en koringoeste gehad. VKB was bevoorreg om weer eens n bogemiddelde mielieoes te ontvang en alhoewel koringaanplantings steeds n dalende tendens toon, was die opbrengs redelik tot goed. Sojabone word al hoe meer as n wisselbougewas ingespan en die volumes was bevredigend, alhoewel oeste baie gewissel het. Minder uitvoere het die afgelope jaar plaasgevind met die gevolg dat somergraan vir relatief langer periodes in die silo s gestoor is. Dit het VKB se verdienste uit die opberging van graan na bogemiddelde vlakke laat toeneem. Tot die Suid-Afrikaanse graanprodusent se voordeel het die VSA n droë produksieseisoen beleef en het die

11 VOORSITTERSVERSLAG (VERVOLG) 10 ge volglike hoër plaaslike graanpryse produsente se inkomste positief beïnvloed. VKB-PRESTASIE VKB se prestasie vir die afgelope jaar is die resultaat van n goeie bydrae deur die gevestigde bedrywe van Graan, Kommersiële Dienste, Finansiering en Versekering, aangevul deur n uitstekende bydrae deur NTKLA se bedrywighede in die Limpopo Provinsie. Die fi nansiering van produsente het die afgelope jaar gegroei en dié betrokke departement het uitstekende resultate behaal. Die groei in die debiteureboek kan hoofsaaklik toegeskryf word aan uitgebreide fi nansiering en verhoogde koste van goedere wat gefi nansier is, met slegs n geringe toename in agterstalligheid. Met die verwagting van n goeie someroes, behoort die agterstallige debiteure aansienlik af te neem. Alhoewel die versekeringsmark tans n tydperk beleef waarin premiegroei onder druk verkeer, het VKB se Versekeringsafdeling gunstige groei beleef. Die verhoogde kommoditeitspryse het n groot aandeel daarin gehad dat versekering se winsresultate ten opsigte van oesversekering uitstekend was. Nuwe uitbreidings het ook bygedra tot die inkomste, en verdere uitbreidings vir die nuwe jaar word ondersoek. Nuwe projekte wat aangepak word, neem gewoonlik ongeveer drie jaar om potensiaal te toon. Dit word bevestig deur die resultate van VKB se drie nuwe projekte. Free State Oil, Grain Field Chickens en VKB Veevoere se produksie het almal later as beplan, n aanvang geneem weens vertragings tydens konstruksie. Soos verwag, het die voorproduksie uitgawes verbonde aan hierdie nuwe projekte verliese tot gevolg, wat die inkomste vir die jaar afwater. Al hier die projekte het eiesoortige vestigingsprobleme en n steil leerkurwe lê voor voordat dié bedrywe n wesenlike bydrae tot VKB se wins sal maak. Die veevoeraanleg het volumegewys deur sy gelykbreekpunt beweeg en gedurende die later maande van die fi nansiële jaar reeds n wins begin toon. Die oliepers se vestigingsprobleme blyk ook redelik uitgesorteer te wees en dit behoort vanaf die begin van die nuwe fi nansiële jaar winsgewend te wees. In sekere opsigte lewer die braaikuikenprojek briljante resultate, en in ander weer teleurstellende resultate. Die prestasie van die kontrakgroeiers is uitstekend en hulle stel selfs nuwe industriestandaarde in terme van die groei van n braaikuiken. Dit getuig van baie goeie boerderypraktyke en uitstekende voer vervaardig deur VKB Veevoere. Die abattoir se slagproses en -stelsels is binne n baie kort tyd perk tot op aanvaarbare vlakke gebring. Die kwaliteit van ons produk is baie goed en word met groot lof in die mark ontvang. Die braaikuikenbedryf beleef ongelukkig ongekende probleme weens ingevoerde produk wat in die land gestort word. Dit plaas geweldige afwaartse druk op die prys van binnelands geproduseerde produkte. Dit, tesame met die laat afskop van die projek, het tot gevolg dat Grain Field Chickens tans nog nie gelykbreek nie. Ons is steeds vol vertroue dat die probleme spoedig uitgestryk sal word en al die projekte in die medium tot lang termyn goeie waarde vir ons besigheid sowel as die besighede van ons produsente, sal toevoeg. Die prestasie van ons verwante maatskappye, Nu-Pro Voere, Nu-Pro Commodities en Crown Bag was sodanig dat hulle almal n waardevolle bydrae tot VKB se resultate gelewer het. Die resultate van NTKLA, waarin VKB 50% belang het, was uitstekend en het nuwe rekordhoogtes

12 bereik. Ons glo ook dat daar nog baie potensiaal is wat in die toekoms ontgin kan word. Ten spyte van die verliese van ons nuwe projekte, realiseer VKB rekordresultate wat die vorige beste oorskry. VKB se besigheidsmodel waar aansporingskortings aan klante toegeken word op hulle insette vanaf VKB verkry, sowel as die graan wat deur ons hanteer en bemark word, tesame met goeie diens, is waarskynlik die stimulus wat verseker het dat ons uitstekende resultate in uitdagende omstandighede kon behaal. STRATEGIESE VISIE Die landbouprodusent is die kern waarom VKB se bestaansreg sentreer. VKB se kernbesigheid is steeds die diens van die landbouprodusent in ons onmiddellike bedieningsgebied, met dienste wat insluit: Verskaffi ng van produksie-insette. Bevrediging van meganisasie-behoeftes. Hantering, berging en bemarking van landbouprodukte. Finansiering en versekering. As deel van ons strategiese visie het ons verlede jaar begin om die kernrede vir ons bestaan met strategiese uitbreidings in die landbou-waardeketting aan te vul. TRANSFORMASIE VKB verbind hom tot die volhoubare transformasie van ons land. Ons word reeds aangeslaan as bydraer tot swart ekonomiese bemagtiging in terme van SEB-wetgewing. Ons besigheidstrategieë is daarop gefokus om stelselmatig ons vlak van bydrae tot SEB op elkeen van die pilare waarop SEB-wetgewing rus, te verbeter. VOORUITSIGTE VIR DIE KOMENDE JAAR VKB se bedieningsgebied het gedurende die afgelope somerplantseisoen redelike gunstige klimaatstoestande beleef en die toestande vir koringaanplantings lyk ook, ná goeie reën gedurende die herfs, baie goed. In totaal gesien, sal die 2013 mielie- en sojaboonoeste beter wees as die afgelope jaar, wat saam met volhoubare kommoditeitspryse die tafel dek vir n goeie fi nansiële jaar vir produsente en vir VKB. Daar kan ook verwag word dat die vestiging van nuwe nywerhede waarskynlik steeds vir die volgende jaar n nadelige effek op die resultate sal hê, maar dat prestasie baie beter as die afgelope jaar sal wees. BEDANKINGS In n jaar van groot veranderings binne VKB, waar die bestaande stelsels en kapasiteit van personeel in vele opsigte onder druk geplaas is, wil ek graag my opregte dank teenoor die volgende persone uitspreek: Produsente vir hulle lojale ondersteuning. Verskaffers en afnemers. Mededirekteure vir hulle visie vir die toekoms. Uitvoerende Bestuur en personeel vir die uitvoering van die visie en strategie. Ons wil ook in diepe afhanklikheid erkenning gee aan ons Hemelse Vader vir die seën wat ons in ons onderneming ervaar. 11 Ons is daarop ingestel om aan voorheen benadeelde groeperings geleenthede te bied om volwaardig tot die ekonomiese hoofstroom toe te tree. Paul Carshagen VOORSITTER VKB ondersteun ook die dryf na voedselsekerheid in ons land en is daarop ingestel om aan opkomende produsente bystand en opleiding te verskaf om die optimale benutting van hulle grond te verseker. Voorts is VKB besig met versnelde ontwikkelingsprogramme vir ons eie werknemers en gegradueerde kwekelinge uit die voorheen benadeelde groeperings. Ons wil hiermee verseker dat ons oor die nodige talent beskik om aan gelyke indiensneming te voldoen sonder om die onderneming se diensvlakke te verlaag.

13 RAAD VAN DIREKTEURE 12 PAUL Carshagen (58) VOORSITTER WYK 1 KOMITEES: NOMINASIEKOMITEE EX OFFICIO OP ALLE ANDER KOMITEES COENRAAD Fick (55) ONDERVOORSITTER WYK 1 KOMITEES: OUDIT- EN RISIKOKOMITEE (VOORSITTER) NOMINASIEKOMITEE PIERRE de Villiers (57) WYK 2 KOMITEES: MENSLIKE HULPBRONNE- KOMITEE (VOORSITTER) SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE IZAK Dreyer (44) WYK 3 KOMITEES: OUDIT- EN RISIKOKOMITEE JOHANN Claasen (47) WYK 4 KOMITEES: GRAANBEDRYFSKOMITEE OUDIT- EN RISIKOKOMITEE SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE

14 13 GERRIT Steyn (33) WYK 5 KOMITEES: GRAANBEDRYFSKOMITEE SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE DAN Kriek (44) WYK 6 KOMITEES: SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE (VOORSITTER) MENSLIKE HULPBRONNE- KOMITEE MICHAEL de Klerk (55) WYK 7 KOMITEES: GRAANBEDRYFSKOMITEE (VOORSITTER) MENSLIKE HULPBRONNE- KOMITEE JOHAN du Plessis (65) WYK 8 KOMITEES: OUDIT- EN RISIKOKOMITEE MASELI Letuka (63) (ONAFHANKLIK) KOMITEES: SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE KOBIE Bekker (62) (ONAFHANKLIK) KOMITEES: OUDIT- EN RISIKOKOMITEE MENSLIKE HULPBRONNE- KOMITEE NOMINASIEKOMITEE MENSLIKE HULPBRONNE- KOMITEE GRAANBEDRYFSKOMITEE

15 14 BESTUURSOORSIG VIR DIE FINANSIËLE JAAR GEËINDIG 31 MAART 2013 VVKB kyk weer eens met trots terug op n rekord-winsjaar. Die resultate word moontlik gemaak deurdat gevestigde besigheidseenhede van Graanberging en -hantering, Graanbemarking, Kommersiële Dienste, Finansiering en Versekering hul konstante goeie prestasie voortgesit het en nuwe hoogtes bereik het. Die bydrae wat NTKLA, Nu-Pro Voere en Nu-Pro Commodities tot die resultate gemaak het, verdien ook spesiale vermelding. R mil WINS VOOR AANSPORINGSKORTING SRESULTATE Op jaareinde refl ekteer VKB se gekonsolideerde netto wins voor belasting en aansporingskortings R168,0 miljoen teenoor die vorige jaar se R134,4 miljoen. Winste van verwante maatskappye ingesluit in die huidige jaar se wins na belasting is: 50% van NTKLA R19,8 miljoen (vorige jaar R10,2 miljoen) 50% van Nu-Pro Voere R2,4 miljoen (vorige jaar R1,5 miljoen) 50% van Nu-Pro Commodities R1,0 miljoen (vorige jaar R0,9 miljoen) n Eenmalige kapitale wins met verkoop van VKB se aandele in Agrinet ten bedrae van R32,1 miljoen is by die jaar se wins ingesluit. n Abnormale verhoging in die voorsiening vir mediese koste ná aftrede van personeel, het ongelukkig n nadelige uitwerking van R16,0 miljoen op VKB se resultate gehad AANSPORINGSKORTING Gegewe die goeie prestasie van VKB onder moeilike ekonomiese omstandighede, het die Raad van Direkteure dit goedgekeur dat R150 miljoen as aansporingskorting aan klante toegeken word, gebaseer op die afgelope jaar se ondersteuning en deelname aan bedrywighede. Die voorproduksie- en vestigingskoste van ons nuwe projekte veroorsaak dat hierdie projekte verliese getoon het vir die afgelope jaar. Die verliese van die onderskeie projekte het VKB se resultate voor belasting (netto van minderheidsbelang) met die volgende bedrae negatief beïnvloed: Grain Field Chickens R37,5 miljoen Free State Oil R4,5 miljoen R mil AANSPORINGSKORTING VKB Veevoere op Vrede het reeds volumegewys deur sy gelykbreekpunt beweeg en het reeds n bydrae tot VKB se winsgewendheid vir die afgelope jaar gemaak, ten spyte van groot voor-produksie uitgawes. VKB Veevoere op Vrede R4,2 miljoen Die prognose van hierdie nuwe bedrywe lyk egter beter vir die nuwe jaar en alle verwagting is dat Free State Oil ook vroeg in die nuwe fi nansiële jaar winsgewend sal wees. Die resultate van Grain Field Chickens is steeds onder druk weens die lae produkpryse as gevolg van invoere. VKB self toon n wins van R215,5 miljoen vir die jaar voor betaling van aansporingskortings en belasting. Dit vergelyk uitstekend met die vorige jaar se syfer van R142,4 miljoen BEDRYFSRESULTATE Die omset van R4,2 miljard vir die jaar is R863 mil joen meer as die ooreenstemmende tydperk die vorige jaar. Hierdie styging is hoofsaaklik veroorsaak deur die verhoging in kommoditeitspryse wat Graanbemarking se omset verhoog het, verhoogde volume en pryse vir landbouinsette asook die nuwe projekte wat n bydrae tot omset gemaak het.

16 15 OMSET R mil KOOS JANSE VAN RENSBURG EN MARKUS MITTERMAIER BRUTO INKOMSTE Die bruto inkomste gerealiseer is beter as die vorige jaar weens die verhoging in die volume verkope, maar die bruto wins is ongelukkig nadelig geraak deur marges wat laer is as die voorafgaande jaar. Die omset van die besigheid wat met aandeelhouers gedoen is, het gedurende die afgelope jaar gestyg. Dieselfde tendens per aandeelhouer is ook ervaar. Die styging in omset per aandeelhouer is hoër om dieselfde redes as waarom VKB se omset toegeneem het. Die inkomste van die Graanhanteringsafdeling is hoër as die vorige jaar vanweë die verhoging in die bergingen hanteringstariewe asook die feit dat die graan vir langer tydperke opgeberg is as gevolg van minder uitvoere van mielies as in die vorige jaar. Die resultate van Graanbemarking is goed, gegewe die feit dat kommoditeitspryse heelwat hoër was as die vorige jaar. Die Handelsafdeling het vanjaar baie goed presteer. Soortgelyke voortrefl ike resultate is behaal deur Insethandel. Meganisasie het voortgebou op die bestendige resultate wat die afgelope aantal jare behaal is en het met n goeie bydrae tot die onderneming se wins afgesluit. R mil UITGAWES BRUTO INKOMSTE Uitgawes word streng bestuur en is binne verwagting met infl asie-aannames. Enkele uitgawes wat hoër was, was hoofsaaklik weens verhoogde volume besigheid Die Versekeringsafdeling het weens uitbreidings sowel as die feit dat versekerde kommoditeite se pryse gedurende die tydperk baie verhoog het, goeie groei getoon. Finansiering se inkomste is beduidend hoër weens die vergrote omvang van besigheid en die groei in die debiteureboek. Gelukkig is die kwaliteit van die debiteureboek goed vanweë die afgelope aantal jare se gunstige landbouresultate in ons bedieningsgebied. Saadverwerking se prestasie was swak weens die lae volume koringaanplantings. Die prognose van droëlandkoringverbouing is nie goed nie, gegewe die huidige koringprys en klimaatsrisiko. Dit kan ook in die toekoms n nadelige uitwerking op dié afdeling se resultate hê. R mil BEDRYFSUITGAWES

17 BESTUURSOORSIG (VERVOLG) 16 n Ontleding van die grootste individuele koste wat hoër was as die vorige jaar, toon dat enkele items om spesifi eke redes n toename getoon het. Rente betaal is beduidend hoër as die vorige jaar, hoofsaaklik weens die feit dat VKB n debiteureboek bestuur, wat wesenlik hoër is as die vorige jaar, sowel as die investering in die nuwe nywerhede. Die investering in nywerhede is hoofsaaklik uit eie bronne gefi nansier en die verhoogde debiteureboek, uit vreemde bronne. Soos reeds vermeld het n abnormale verhoging in die voorsiening vir mediese koste ná aftrede van personeel ongelukkig n nadelige uitwerking van R16,0 miljoen op VKB se resultate gehad. Die investering word binne konserwatiewe norme wat vir balansstaatverhoudings gestel word, ge doen en VKB se staat van fi nansiële posisie behoort steeds een van sy sterkpunte te wees. Die kapitaalverhoudings behoort steeds binne ons selfopgelegde norme te bly en gaandeweg te verbeter. Ons langtermyndoelwit is om n hefboom van 50% te handhaaf. BEDRYFSKAPITAAL- EN LIKIDITEITSVERHOUDINGS BEDRYFSKAPITAALVERHOUDING Weens VKB se groeistrategie, veral in sy nywerheidsbeen, was dit onafwendbaar dat ekstra personeel aangestel moes word en het dit gevolglik die salariskoste met meer as infl asie laat groei. 1,48 1,62 1,85 1,57 1,45 KAPITAALBRONNE Die aard van n landboubesigheid wat debiteuresiklusse fi nansier wat met produksie- en bemarkingseisoene verband hou, veroorsaak dat hulle kapitaalverhoudings en opbrengsverhoudings moeilik met empiriese norme vergelyk kan word. Onderstaande tabel toon die eie kapitaal en totale kapitaal werksaam binne VKB aan. Weens VKB se doelbewuste groeistrategie word groot kapitale investerings gemaak, wat die kapitaalverhouding tydelik sal versteur. Die hoër debiteurevlakke asook die investerings in en lenings aan Grain Field Chickens, die veevoeraanleg en Free State Oil is tydelik verantwoordelik vir die nadelige effek op die kapitaalverhouding Weens die groeistrategie wat VKB volg, is daar n behoefte aan addisionele bedryfskapitaal wat hieruit voortvloei. Optimale vlakke van bedryfskapitaal word steeds gehandhaaf en die Maatskappy se likiditeit is steeds op gesonde vlakke. 89 TOTALE DEBITEUREDAE KAPITAALVERHOUDING R mil Eie kapitaal Totale kapitaal Die fi nansiering van landbouproduksiesiklusse veroorsaak dat landboubesighede se gemiddelde aantal dae debiteure uitstaande, relatief hoog is tot ander bedrywe. VKB se debiteure toon n skerp styging, wat n noodwendige gevolg is van die verhoogde volume besigheid asook die verhoogde landbou-insetkoste, maar bly in verhouding tot sy inkomste gegenereer. Die kwaliteit van die debiteureportefeulje bly steeds baie goed. n Matige aanpassing in die voorsiening vir twyfelagtige skuld was, gegewe die omstandighede, nietemin nodig.

18 17 OPBRENGS OP TOTALE EN EIENAARSKAPITAAL Weens die omvang van VKB se fi nansieringsaktiwiteite voldoen die opbrengs op totale kapitaal nie aan die uitdagende norme wat ons graag wil behaal nie. In n poging om ons opbrengs op totale kapitaal te verhoog, het VKB in n aantal nuwe projekte belê, waar die opbrengs op die kapitale investering hoër as die gemiddelde opbrengs op totale kapitaal behoort te wees. Sommige van die nuwe bedrywighede lewer nog nie bevredigende opbrengste nie, maar die situasie behoort in die kort termyn te verbeter. Wanneer ons nuwe projekte in volle produksie is, behoort die opbrengs op totale kapitaal dus te verbeter. VOORRAAD (R 000) Die totale voorraad vergelyk soos volg: R 000 R 000 Graanvoorraad Handelsvoorraad Nywerhede Ander voorraad KONTANTVLOEI OPBRENGS OP KAPITAAL Die bedryfsaktiwiteite van die Groep lewer n kontan t- uitvloei van R166,8 miljoen. Die netto beweging in bates % en fi nansiële bates het R128,2 miljoen laat uitvloei. Die 23,08 18,67 19,16 15,29 16,69 toename in fi nansiële bates en beleggings van R59,0 miljoen kan aan die toestaan van lenings aan maatskappye binne die VKB-groep toegeskryf word. Daar was n uitvloei van R15,5 miljoen in terme van fi nansieringsaktiwi- 10,58 8,80 10,62 7,18 6,84 teite. In totaal was daar dus n netto afname in kontant van R340,6 miljoen, wat die kontanttekort aan die begin van die jaar vergroot Opbrengs op totale kapitaal Opbrengs op eie kapitaal VOLHOUBAARHEID Gelukkig voldoen die opbrengs op eie kapitaal aan ons doelwitnorm en dit vergelyk goed met die industrie sowel as die totale ekonomie, wat n aanduiding is dat VKB sy geleende geld produktief aanwend. VASTE BATES EN FINANSIËLE BATES Kapitaalspandering van die Groep het R161,2 miljoen beloop, waarvan die spandering aan eiendom, aanleg, toerusting en meubels R145,1 miljoen, rekenaartoerusting R9,0 miljoen en voertuie R7,1 miljoen was. Depresiasie vir die jaar het R21,6 miljoen beloop. Die investering in vaste bates word hoofsaaklik verteenwoordig deur spandering aan Grain Field Chickens, die veevoeraanleg op Vrede sowel as die logistieke infrastruktuur wat daarmee verband hou. VKB se bedrywighede is uitstekend geposisioneer om selfs tydens ongunstige ekonomiese tye winsgewend te kan wees. Die onderneming en sy fi liale se state van fi nansiële posisie is konserwatief gestruktureer. Aangesien die debiteureboek gedeeltelik uit eie kapitaal gefi nansier word, hou n verhoging in fi nansieringskoste nie vir die onderneming enige gevaar in nie en behoort n verhoging in rentekoerse selfs n verbetering in die onderneming se resultate tot gevolg te hê. Investering in nuwe besigheidseenhede word net aangepak indien die geprojekteerde resultate aan sekere vooropgestelde norme voldoen. Dit word ook net gedoen indien daar sinergie met bestaande be drywighede bestaan wat tot die nuwe besigheid se mede dingende voordeel bydra. Gegewe die genoemde aspekte is die onderneming uitstekend geposisioneer om in die lang termyn volhoubaar te presteer. Finansiële bates het as gevolg van lenings aan fi liale en verwante maatskappye verhoog. Koos Janse van Rensburg BESTURENDE DIREKTEUR Markus Mittermaier FINANSIËLE DIREKTEUR

19 18

20 UITVOERENDE BESTUUR 19 d) e) l) k) c) j) g) i) f) b) h) a) a) b) c) d) KOOS JANSE VAN RENSBURG (53) MARKUS MITTERMAIER (41) SAS KASSELMAN (45) KOBUS VAN HEERDEN (57) BESTURENDE FINANSIËLE BESTURENDE DIREKTEUR UITVOERENDE HOOF DIREKTEUR DIREKTEUR GRAIN FIELD CHICKENS KOMMERSIËLE DIENSTE MBL GR (SA) GR (SA) HONS BCOM BEMARKINGSBESTUUR MBA e) f) g) h) ANDRÉ ODENDAAL (54) DR NIC VAN STRYP (48) PETER COOK (56) ADV. RINA ERASMUS (45) UITVOERENDE HOOF UITVOERENDE HOOF UITVOERENDE HOOF SEKRETARIS GRAAN FINANSIERING EN VERSEKERING NYWERHEDE MSCAGRIC BOP GBP MBA PHD (LANDBOU EN FINANSIËLE ONDER HANDELINGE) MBL LLM MBA i) j) k) l) DR MOSES MAINE (41) BESTUURDER TRANSFORMASIE JAN VAN DER WALT (40) BESTUURDER BEMARKING RIAAN GERRITZEN (47) UITVOERENDE HOOF MENSLIKE HULPBRONNE TINUS BAM (57) UITVOERENDE HOOF IT BCOMM IN MH BESTUUR EREDOKTORSGRAAD IN NHD MH BESTUUR BCOM TEOLOGIE

21 KORPORATIEWE BEHEER-VERSLAG 20 VERBINTENIS TOT KORPORATIEWE BEHEER D Die Direksie van VKB is verbind tot verantwoordelike korporatiewe burgerskap en effektiewe korporatiewe beheer. Ten einde hieraan uitvoering te gee, onderskryf die Direksie die aanbevelings van die King-verslag op Korporatiewe Beheer (King II en III Kode), wat gebaseer is op die beginsels van deursigtigheid, integriteit, volhoubaarheid, billikheid en verantwoordbaarheid. Hierdie beginsels vorm dan ook die basis van die Groep se Etiese Gedrags kode. Die Direksie is die fokuspunt van die besigheid se korporatiewe beheer en is ver antwoordelik teenoor alle belanghebbendes vir die bedryf en prestasie van die besigheid. n Korporatiewe kultuur van nakoming van wette, regulasies, beleid en prosedure is binne die Groep gevestig. Die Direksie het n Rapporteringsbeleid om wanpraktyke te identifi seer, korrupsie en diefstal teen te werk en persone te beskerm wat ongerymd hede rapporteer. DIE RAAD VAN DIREKTEURE Die Direksie bestaan tans uit elf nie-uitvoerende direkteure en twee uitvoerende direkteure. Nege van die nie-uitvoerende direkteure word deur die lede van dié betrokke wyk genomineer. Die ander twee nie-uitvoerende direkteure, mnre Kobie Bekker en Maseli Letuka, is onafhanklike nie-uitvoerende direkteure. Die uitvoerende direkteure is mnr Koos van Rensburg, die Besturende Direkteur, en mnr Markus Mittermaier, die Finansiële Direkteur. Die Nominasiekomitee is behulpsaam met die identifi sering van geskikte kandidate om as wyksdirekteure verkies te word en om te verseker dat die Direksie oor die nodige kundigheid beskik. Die indeling van die wyke word in die Direkteursverslag aangetoon. Op die eerste vergadering van die Direksie wat ná elke Algemene Jaarvergadering van die aandeelhouers gehou word, of wanneer dit nodig is, kies die direkteure uit hul midde n Voorsitter en n Ondervoorsitter. Die Voorsitter is n nie-uitvoerende direkteur. Mnr Paul Carshagen is ge kies as Voorsitter en mnr Coenraad Fick as Ondervoorsitter vir die oorsigjaar. Ingevolge die Akte van Oprigting van VKB is die ampstermyn van direkteure drie jaar. Gedurende die jaar is die volgende direkteure herkies: Wyk 1 Reitz: Mnre PG Carshagen en CF Fick Wyk 7 Jim Fouche/Oranjeville/Windfi eld: Mnr MC de Klerk Die balans binne die Direksie is gesond en die rol van die Voorsitter is geskei van dié van die Besturende Direkteur. Die Voorsitter is verantwoordelik vir leierskap binne die Direksie en fasiliteer konstruktiewe skakeling tussen die Direksie, Bestuur en belanghebbendes. Die Besturende Direkteur is primêr verantwoordelik vir leiding aan die Bestuur in die implementering van strategie en die bedryf van die besigheid. PLIGTE EN VERANTWOORDELIKHEDE Die pligte en verantwoordelikhede van die Direksie is vervat in wetgewing en VKB se Akte van Oprigting. Die Direksie bepaal die besigheid se strategie en is verantwoordelik om die Groep te lei ten einde uitvoering te gee aan hierdie strategie en die gepaardgaande bedryfsdoelwitte. Die Direksie monitor deurgaans die prestasie van die besigheid teenoor gestelde doelwitte, vorige jare en waar van toepassing, die industrie. Die Direksie monitor ook deurgaans die solvensie en likiditeit van die Groep en Maatskappy. Dit is die verantwoordelikheid van die Uitvoerende Bestuur om die besluite van die Raad van Direkteure te implementeer. Daar bestaan n besluitnemingsraamwerk wat deur die Direksie goedgekeur is en wat sekere bevoegdhede en magte aan die Bestuur delegeer. Die Direksie is voorts verantwoordelik om te verseker dat die Maatskappy optree soos, en gesien word as, n verantwoordelike korporatiewe burger wat die volhoubaarheid van die Maatskappy, gemeenskap en natuurlike omgewing beskerm en uitbou, en gegrond is op n etiese korporatiewe kultuur. Aan die einde van elke jaar doen die Direksie n volledige jaarbeplanning vir die daaropvolgende jaar. Die Direksie vergader ten minste vyf keer per jaar en addisionele vergaderings word geskeduleer indien nodig. Tussen vergaderings hou die Bestuur die Direksie op hoogte van belangrike verwikkelinge wat die besigheid raak. Die direkteure het onbeperkte toegang tot alle inligting, rekords en hulpbronne van die besigheid ten einde uitvoering te gee aan hulle verantwoordelikhede. ONAFHANKLIKHEID VAN DIREKSIE Daar word van direkteure verwag om objektief en onafhanklik op te tree in die uitvoering van hulle pligte. n Direkteur van VKB wat in n ander hoedanigheid as direkteur, lid, geaffi lieerde lid of behoorlik gemagtigde agent van VKB n belang het by n voorgestelde kontrak wat VKB oorweeg om aan te gaan of n belang by n kontrak bekom nadat dit deur VKB aangegaan is, moet volle besonderhede betreffende die aard en omvang van sy

22 21 belang bekend maak en mag nie ten opsigte van sodanige kontrak of voorgestelde kontrak met VKB, of n aan geleentheid wat daaruit voortspruit, stem nie en indien hy aldus stem, word sy stem nie getel nie. Die Direksie benoem jaarliks direkteure om op die Direk sies van fi liale en ander ondernemings waarby die Maatskappy n belang het, te dien. Direkteurskappe en belange verklaar deur direkteure word in n register aangeteken, wat vir hierdie doel bygehou word. EVALUASIE EN OPLEIDING VAN DIREKTEURE n Formele evaluasie van die Direksie word jaarliks gedoen. Die resultate word ontleed en indien tekortkominge geïdentifi seer word, word dit toepaslik aangespreek. Die evaluasie gedurende die tydperk onder oorsig het positiewe resultate opgelewer en geen wesenlike tekortkominge is geïdentifi seer nie. Die Direksie evalueer deur lopend sy eie prestasie sowel as die prestasie van komitees. Vanweë die omvattende verantwoordelikhede van direkteure, word die Direksie deurentyd op hoogte gebring van nuwe wetgewing en verwikkelinge wat die besigheid raak. Die Direksie het gedurende die tydperk onder oorsig opleiding in onder meer die King Kode III, nuwe Maatskappywet, Verbruikerswetgewing en Mededingingswetgewing ontvang. KOMITEES Die Direksie het die volgende komitees gevestig om effektiewe besluitneming te fasiliteer en om die Direksie in die uitvoering van sy pligte en verantwoordelikhede by te staan: Oudit- en Risikokomitee Menslike Hulpbronne Komitee Graanbedryfskomitee Nominasiekomitee Sosiale- en Etiekkomitee Die komitees funksioneer in terme van goedgekeurde verwysingsraamwerke wat jaarliks deur die Direksie hersien word. Die komitees het nie besluitnemingsbevoegdheid nie en maak aanbevelings aan die Direksie. Die Voorsitters en lede van die onderskeie komitees word deur die Direksie verkies na gelang van hulle kundigheid op n spesifi eke terrein. Die onderskeie Voorsitters hou die beraadslagings en aanbevelings van die komitees aan die Direksie voor. Agendas vir vergaderings word minstens vier werksdae voor n vergadering aan komiteelede gesirkuleer. Vergaderings van die Direksie en die komitees vind plaas oor eenkomstig goedgekeurde vergaderprosedure. Van direkteure word verwag om alle vergarderings getrou by te woon. Gedurende die tydperk onder oorsig, was die bywoningspersentasie van komiteevergaderings deur lede van die Direksie 96%, en is verskoning aangebied vir die enkele vergaderings wat lede nie kon bywoon nie. DIREKSIEPORTEFEULJES PG Carshagen* CF Fick* PJF de Villiers* ID Dreyer* GJ Claasen* G Steyn* DJ Kriek* MC de Klerk* JBS du Plessis* MA Letuka* JCP Bekker* JF Janse van Rensburg + MJ Mittermaier + VKB-Direksie V O X X X X X X X X X X X NTKLA-Direksie V X X Nu-Pro Voere (Edms) Bpk Direksie V X Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk Direksie V X Grain Field Chickens (Edms) Bpk Direksie X X V X X Free State Oil (Edms) Bpk Direksie X X * Nie-uitvoerend + Uitvoerend V Voorsitter O Ondervoorsitter

23 KORPORATIEWE BEHEER-VERSLAG (VERVOLG) 22 AANDEELHOUDING VKB word besit deur sy nagenoeg aandeelhouers, wat elkeen gewone aandele in die Maatskappy hou. Gedurende die jaar onder oorsig is VKB omskep van n pu blieke maatskappy na n private maatskappy, wat op dieselfde beginsels funksioneer as die eertydse koöperasie, naamlik dat bedryfsinkomste as aansporingskorting aan klante uitgekeer word. RISIKOBESTUUR EN VOLHOUBAARHEID Die Maatskappy bestuur sy risiko s op n proaktiewe grondslag. Daar word jaarliks n geskeduleerde program van risikobeoordeling gevolg, waartydens risiko s ge kwantifi seer, geprioritiseer en in n risikobestuursplan vervat word. Die Direksie bepaal die risiko-aptyt van die Maatskappy. Alhoewel die verantwoordelikheid vir die ont wikkeling, implementering en beoordeling van die risikobestuursplan aan die Bestuur gedelegeer is, keur die Direksie die risikobestuursplan goed en is dit sy verantwoordelikheid om te verseker dat die plan formeel gedokumenteer word. Die Oudit- en Risikokomitee evalueer die effektiwiteit van die plan op n deurlopende basis, kontroleer die implementering en nakoming daarvan en gee terugvoer aan die Direksie. Bestuur gee ook voortdurend aandag aan risikobestuur en dit vorm n staande item op die agenda van bestuursvergaderings. Die Interne Oudit-afdeling vervul n kritiese rol in die onderneming se interne beheer en risikobestuur. Die volhoubaarheid van die Groep in die lang termyn bly die belangrikste aspek van die Direksie se verantwoordelikhede. Die Direksie het n langtermynstrategie aanvaar ten einde hieraan uitvoering te gee. Volhoubaarheidsinligting word voortdurend aan die Direksie verskaf en krities beoordeel ten einde te verseker dat die voorwaartse inligting n behoorlike begrip verskaf van die sleutelaandrywers wat die Maatskappy in staat sal stel om sy doelwitte te behaal, dat die inligting betroubaar is en dat daar geen teenstrydigheid met die geopenbaarde fi nansiële inligting voorkom nie. NAKOMING VAN WETGEWING Die Direksie neem verantwoordelikheid vir die nako ming van alle toepaslike wetgewing en regulatoriese vereistes. Die Maatskappysekretaris gee deurlopend aandag

24 aan die kritieke wetgewende risiko-areas, as deel van die gevestigde risikobestuursproses. Deurlopende bewusmaking, opleiding en skakeling tussen die afdelings rakende nakoming vind plaas en word gerusstelling aan die Direksie via die komiteestrukture voorsien. IT-BEHEER Die Direksie verseker die aktiewe bestuur van die IT-beheerraamwerk deur n span IT-personeel en spesialiste as n integrale deel van die risikobestuursraamwerk. IT-beheer is n staande punt op die agenda van die Oudit- en Risikokomitee en die hersiening van IT-verwante kontroles is in die interne ouditplan ingesluit. Uitgebreide besigheids- en IT-rampherstelprosesse is reeds gevestig. VERKLARING DEUR DIREKSIE Die Direksie erken sy verantwoordelikheid om die integriteit van die jaarverslag te verseker. Die Direksie het die jaarverslag dienooreenkomstig oorweeg en is van mening dat die jaarverslag al die wesenlike aspekte aanspreek en n billike weergawe is van die geïntegreerde prestasie van die besigheid en sy impakte. Die jaarverslag is in alle wesenlike opsigte voorberei ooreenkomstig goeie praktyk voortspruitend uit die aanbevelings van die King III Kode. Die Direksie magtig hiermee die uitreiking van die jaarverslag. 23 SOLVENSIE EN LIKIDITEIT Die Direksie, met die hulp van die Oudit- en Risikokomitee, monitor deurgaans die solvensie en likiditeit van die Maatskappy en die Groep met inagneming van alle redelik voorsienbare fi nansiële omstandighede van die Maatskappy. Hierdie omstandighede sluit in of die Maatskappy se bates sy laste oorskry op n gegewe tydstip en of die Maatskappy in staat sal wees om sy skulde te betaal wanneer dit in die gewone loop van besigheid verskuldig word vir n tydperk van twaalf maande ná die datum waarop die toets oorweeg word. Adv. SC Erasmus (mev) SEKRETARIS VERHOUDING MET BELANGHEBBENDES VKB het verskeie kanale wat die kommunikasie, verhoudinge en skakeling met sy belanghebbendes, soos lede, werknemers, klante, verskaffers, die gemeenskap en die regering, reguleer. VKB se webtuiste, en tweemaandelikse nuusbrief, Die Pad Saam, sowel as n massa-sms-diens en boodskappe op state word onder meer gebruik as skriftelike kommunikasiemedia. VKB besef hoe belangrik dit vir aandeelhouers is om die Algemene Jaarvergadering by te woon. Hierdie vergadering word deur n reeks inligtingsvergaderings in VKB se bedieningsgebied voorafgegaan, waartydens aandeelhouers op hoogte gebring word van verwikkelinge binne die besigheid en waartydens aandeelhouers met VKB se personeel kan kommunikeer. VKB beskik oor n kliëntedienssentrum wat bestuur word deur die Groep se skakelbeampte.

25 24 VERGOEDINGSVERSLAG VERSLAG VOORBEREI DEUR DIE VOORSITTER, PIERRE DE VILLIERS SAMESTELLING D Die komitee bestaan uit ten minste drie direkteure wat deur die Raad van Direkteure aangestel word. Die Raad van Direkteure kan van tyd tot tyd kundiges tot die komitee koöpteer of as lede van die komitee aanstel. Gedurende die tydperk onder oorsig het die komitee uit vier nie-uitvoerende direkteure (MC de Klerk, DJ Kriek, JCP Bekker en PJF de Villiers) bestaan. Die Voorsitter van die Direksie, Besturende Direkteur en die Uitvoerende Hoof: Menslike Hulpbronne woon ook die vergaderings by. Die Uitvoerende Bestuur word tydens vergaderings verskoon wanneer hulle vergoeding bespreek word. Die komitee het drie keer gedurende die tydperk onder oorsig vergader. Die voorgestelde vergoeding van direkteure word jaarliks aan die aandeelhouers vir goedkeuring voorgelê. MANDAAT EN VERANTWOORDELIKHEDE In terme van sy mandaat word die volgende, inter alia, van die komitee vereis: 1. Oorsig oor die bepaling en administrasie van vergoeding op alle vlakke in die Maatskappy. 2. Oorsig oor die opstel van n vergoedingsbeleid wat sal mee help om strategiese doelwitte te behaal en indivi duele prestasie aanmoedig. 3. Toesien dat die vergoedingsverslag aan aandeelhouers op die Algemene Jaarvergadering voorgelê word. 4. Hersien die implementering van die vergoedingsbeleid ten einde te bepaal of aan die gestelde doelwitte voldoen is. 5. Toesien dat die samestelling van vaste en veranderlike vergoedingskomponente voldoen aan VKB se behoef tes en strategiese doelwitte. 6. Die komitee moet tevrede wees met die akkuraatheid van opgetekende prestasiemeting waarop insentiewe gebaseer word. 7. Toesien dat alle voordele geregverdig en korrek beraam word. 8. Oorweeg die uitslag van die uitvoerende direkteure se prestasiemeting, beide as direkteure en uitvoerende beamptes, in die bepaling van vergoeding. 9. Kies n toepaslike vergelykende groep by vergelyking van vergoedingsvlakke. 10. Gereelde hersiening van vergoedingskemas ten einde voortgesette bydrae tot waardetoevoeging vir aandeelhouers te verseker en administrasie hiervan ooreenkomstig die reëls van die skemas. 11. Adviseer oor die vergoeding van nie-uitvoerende direkteure. 12. Oorsig oor die voorbereiding en aanbeveling aan die Raad van die vergoedingsverslag, wat in die geïntegreerde verslag ingesluit word, ten einde te verseker dat die vergoedingsverslag: Akkuraat, volledig en deursigtig is; n Duidelike uiteensetting gee van hoe die vergoedingsbeleid geïmplementeer is; en Voldoende vooruitskouingsinligting bevat om aandeelhouers in staat te stel om n spesiale besluit te neem in terme van Artikel 66(9) van die Maatskappywet, Wet Nr 71 van 2008 (vergoeding van direkteure vir hulle diens as direkteure).

26 VERGOEDINGSFILOSOFIE VKB se vergoedingsfi losofi e is gerig op die werwing, aanstelling en retensie van talentvolle en prestasiegeoriënteerde personeel om die organisasie se strategiese doelwitte te behaal. Die vergoedingsfi losofi e word op n jaarlikse basis deur die Menslike Hulpbronne Komitee hersien. Die komitee maak van onafhanklike vergoedingskonsultante gebruik soos en wanneer nodig vir doeleindes van hersiening van die vergoedingsfi losofi e en strukture. VERGOEDINGSBELEID EN -STRUKTUUR Die organisasie se vergoedingstruktuur bestaan uit drie sleutelelemente wat ontwerp is om die bereiking van doelwitte te ondersteun, naamlik: GEWAARBORGDE VERGOEDING VKB se gewaarborgde vergoeding is op n totale-kostevir-die-organisasie benadering gebaseer en word op n jaarlikse basis hersien. Dit word met relevante arbeidsmarkte op nasionale vlak en die landbousektor vergelyk. Kollektiewe ooreenkomste in die graanindustrie speel ook n rol. VERANDERLIKE VERGOEDING Dit sluit kommissie en ander insentiewe in, wat op ooreengekome prestasiedoelwitte gebaseer is. Hierdie insentiewe is gewoonlik op n maandelikse basis betaalbaar. PRESTASIEGEKOPPELDE VERGOEDING nie. Die besigheid beskik ook nie oor n aandeleskema vir personeel of direkteure nie. DIREKTEURSVERGOEDING Die komitee doen aanbevelings aan die Direksie met betrekking tot die vergoeding van direkteure, waarna dit aan die aandeelhouers vir goedkeuring voorgelê word. Die vergoedingsvlakke refl ekteer die grootte en kompleksiteit van die Maatskappy sowel tyd bestee aan die besigheid van die Maatskappy. Markpraktyke en vergoedingsopnames word tydens die bepaling van direkteursvergoeding in ag geneem. Die elemente van nie-uitvoerende direkteursvergoeding is: 1. Basiese fooi; 2. Dagtoelae; en 3. Reiskoste. Uitvoerende direkteure word, soos ooreengekom in hulle dienskontrakte met die Maatskappy, vergoed. Besonderhede van direkteure en voorgeskrewe beamptes se vergoeding verskyn in nota 26 tot die fi nansiële state. PJF de Villiers VOORSITTER: MENSLIKE HULPBRONNE-KOMITEE 25 Dit is n prestasiegebaseerde aansporingskema van toepassing op alle werknemers, met die uitsondering van werknemers waarvan die inkomste 100% op veranderlike vergoeding gebaseer word. Die skema is afhanklik van die oorskryding van VKB se fi nansiële prestasiedoelwitte. Individue kwalifi seer gegewe relevante prestasiedoelwitte, gebaseer op die gebalanseerde telkaart. Die prestasiebonus betaalbaar aan personeel vir die jaar, maak 16,2% van die totale personeelvergoeding uit. Dit impliseer dat VKB-personeel gemiddeld 2,4 keer hulle maandelikse vergoeding in die vorm van n prestasiebonus ontvang, mits hulle persoonlike meriete dit regverdig het. Personeel se prestasievergoeding gedurende die oorsigjaar het R22,2 miljoen bedra. Geen ex gratia-betalings is gedurende die tydperk onder oorsig aan enige lid van die Uitvoerende Bestuur gemaak

27 26 SAMESTELLING D SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE-VERSLAG VERSLAG VOORBEREI DEUR DIE VOORSITTER, DAN KRIEK Die komitee bestaan uit ten minste drie direkteure of voorgeskrewe beamptes waarvan ten minste een direkteur nie-uitvoerend is (welke direkteur nie n uitvoe rende direkteur van die Maatskappy was gedurende die vorige drie fi nansiële jare nie) sowel as die Voorsitter van die Direksie (ex offi cio). Die Raad van Direkteure kan van tyd tot tyd kundiges tot die komitee koöpteer of as lede van die komitee aanstel. Gedurende die tydperk onder oorsig het die komitee uit vier nie-uitvoerende direkteure bestaan, naamlik DJ Kriek, G Steyn, MA Letuka en PJF de Villiers. Die Voorsitter van die Direksie, Besturende Direkteur en ander lede van die Uitvoerende Bestuur woon ook die vergaderings by. Die Voorsitter woon die Algemene Jaarvergadering by en rapporteer aan die aandeelhouers oor die komitee se bedrywighede. MANDAAT EN VERANTWOORDELIKHEDE Die komitee is gestig ooreenkomstig die voorskrifte van die nuwe Maatskappywet, Wet Nr 71 van Die funksies wat die komitee verrig, is voorheen deur ander subkomitees en die Direksie verrig. Die komitee voer die verantwoordelikhede uit wat daaraan geheg word deur die Maatskappywet, Wet Nr 71 van 2008, (Regulasie 43) asook die verantwoordelikhede ten opsigte van korporatiewe beheer deur die Direksie gedelegeer aan die komitee. In terme van sy mandaat moet die komitee die Maatskappy se aktiwiteite monitor met inagneming van relevante wetgewing, ander wetlike vereistes en/of toepaslike kodes van beste praktyk, met betrekking tot aangeleenthede wat verband hou met: Sosiale- en ekonomiese ontwikkeling, insluitende die Wet op Gelyke Indiensneming en die Wet op Swart Ekonomiese Bemagtiging. Goeie korporatiewe burgerskap, insluitende die Maatskappy se: - Bevordering van gelykheid, voorkoming van onbillike diskriminasie en uitskakeling/vermindering van korrupsie; - Bydrae tot ontwikkeling van die gemeenskappe waarin die Maatskappy sy bedrywighede beoefen of sy produkte of dienste bemark; en - Rekord van borgskappe, donasies en welsynsby - d raes. Die omgewing, gesondheid en openbare veiligheid, insluitende die impak van die Maatskappy se bedrywighede en die impak van sy produkte of dienste. Verhoudings met verbruikers, insluitende die Maatskappy se bemarking, openbare betrekkinge en nakoming van Verbruikerswetgewing. Arbeid en werksverrigting, insluitende: - Die Maatskappy se posisie in terme van die International Labour Organisation Protocol oor goeie werk en werksomstandighede; en - Die maatskappy se verhoudinge binne die werksplek en sy bydrae tot opvoedkundige ontwikkeling van sy werknemers. VERSLAG Die komitee, tesame met die Direksie en ander komitees, het alle pligte en verantwoordelikhede, soos hierbo uiteengesit, uitgevoer. Die volgende aspekte is gemonitor: SOSIALE EN EKONOMIESE ONTWIKKELING Sosio-ekonomiese ontwikkeling VKB lewer n daadwerklike bydrae tot die verbetering van die lewensgehalte van die gemeenskappe waarin hy sy bedrywighede beoefen, deur vaardigheids-, besigheids- en sportontwikkelingsprogramme. Een aspek hiervan is die bedryf van verskeie suksesvolle projekte ter ondersteuning van opkomende produsente. VKB is ook betrokke by die regering se herkapitaliserings- en ontwikkelingsprojek. Gedurende die afgelope jaar het VKB 35 opkomende produsente ondersteun met die verbouing van onder meer somergewasse en talle ander met advies. VKB bied aan hierdie produsente fi nansiële ondersteuning en mentorskap, met die doel om van hulle volwaardige kommersiële produsente te maak. Beide die provinsiale en nasionale regering asook verskeie ander ontwikkelingsdeelgenote ondersteun VKB se pogings in hierdie verband. Voorts word opkomende produsente ook in samewerking met die regering by die braaikuikenprojek betrek. Borgskappe, donasies en welsynsbydraes Die besigheid beskik oor n Korporatiewe Maatskaplike Investeringsbeleid waarvolgens begroot word vir projekte wat n daadwerklike, positiewe impak op die gemeenskappe in sy bedieningsgebied het. Gedurende die oorsigjaar het die besigheid meer as R aan vaardigheidsontwikkeling, maatskaplike bystandsprogramme en sportontwikkeling spandeer. VKB het voorts gedurende die oorsigjaar R in borgskappe vir skole belê. VKB is ook die naamborg van verskeie rugbyweke in die Oos-Vrystaat asook n krieketweek en n munisipale sokkerliga. Skoue en feeste, wat deel uitmaak van die karakter en tradisie van verskeie dorpe in ons bedieningsgebied, bied ook vir VKB die geleentheid om deur borgskappe substansie aan hierdie skoue en feeste te gee en te verseker dat dit vir die gemeenskappe behoue bly. Die

28 feeste dien ook as n forum om ons gebied vir moontlike toekomstige beleggers te bemark. VKB se betrokkenheid voeg op hierdie wyse waarde toe vir die mense van die streek. Die Maatskappy het gedurende die oorsigjaar R in borgskappe van skoue en feeste belê. VKB is ook aktief betrokke by Vrystaat Landbou. Gedurende die oorsigjaar is R vir hulle Veiligheidsfonds bewillig en is ondersteuning aan Vrystaat Landbou se jaarlikse Kongres en Jongboer van die Jaar-kongres verleen. Wyksdirekteure van VKB is ook aktief in hul onderskeie streke betrokke om behoeftige instansies te ondersteun. Dit behels borgskappe van verskeie sportverenigings en -klubs, ouetehuise, skole asook verskeie welsynsorganisasies, soos onder meer Kansa- en OVV-projekte. Die totale investering tydens die oorsigjaar was ongeveer R Wet op Gelyke Indiensneming Die besigheid rapporteer jaarliks aan die Departement van Arbeid in hierdie verband. n Plan met doelwitte word jaarliks opgestel en deur die Direksie goedgekeur, waarna dit by die Departement van Arbeid ingedien word. Gedurende die afgelope jaar is die gestelde doelwitte bereik en vordering dienooreenkomstig gemaak. VKB voldoen aan die wetgewing en wend daadwerklike pogings aan om ook in die toekoms vordering in hierdie verband te maak. Wet op Swart Ekonomiese Bemagtiging VKB is gedurende die oorsigjaar as n vlak 8-bydraer geklassifi seer. Voortdurende en volgehoue pogings word aangewend om op hierdie gebied vordering te maak. Vanweë die Maatskappy se investering in vaardigheidsontwikkeling en sosio-ekonomiese ontwikkeling, het die Maatskappy reeds gedurende die oorsigjaar die maksimum punte op hierdie pilare verdien. Die doelwit vir 2013/2014 is om as n vlak 6-bydraer geklassifi seer te word. Die vereiste aksieplanne ten opsigte van die verskillende pilare word hiervoor in plek gestel. GOEIE KORPORATIEWE BURGERSKAP Etiese Gedragskode Die Maatskappy beskik oor n Etiese Gedragskode wat deurgaans aan personeel gekommunikeer word. Hierdie kode onderskryf die beginsels waarvolgens VKB sy besigheid bedryf. Die Maatskappy streef daarna om gesonde verhoudings met alle belanghebbendes te handhaaf. Beleide Die komitee het die volgende beleide binne die besigheid gemonitor: Rapporteringsbeleid; Tenderbeleid en -prosedure; Omgewingsbeleid; Beleid: Beroepsgesondheid en -veiligheid; en Korporatiewe Maatskaplike Investeringsbeleid. Aankope Die Maatskappy volg n Tenderbeleid en -prosedure wat eerlike, deursigtige en prysmededingende aankoopprosesse voorskryf, met spesifi eke maatreëls vir die voorkoming van korrupsie en bedrog. DIE OMGEWING, GESONDHEID EN OPENBARE VEILIG- HEID, INSLUITENDE DIE IMPAK VAN DIE SE BEDRYWIGHEDE EN DIE IMPAK VAN SY PRODUKTE OF DIENSTE Die Maatskappy beskik oor n Omgewingsbeleid waarvolgens VKB tot die beskerming van die omgewing en die vermindering van die impak van die VKB-groep se aktiwiteite op die omgewing verbind is. Dit sluit onder meer energiedoeltreffendheid, afvalbeheer, herwinning en die effektiewe aanwending van hulpbronne in. Voorts voldoen die besigheid aan die Wet op Beroepsgesondheid en -veiligheid en word die nodige beleide en kodes in hierdie verband nagekom. ARBEID EN WERKSVERRIGTING (LABOUR AND EMPLOYMENT) Die Maatskappy handhaaf die protokol van die International Labour Organisation oor goeie werk en werksomstandighede, wat die volgende beginsels voorstaan: Vryheid van assosiasie en erkenning van die reg tot kollektiewe bedinging; Vermyding van alle vorme van gedwonge arbeid; Verbod op kinderarbeid; en Vermyding van alle vorme van diskriminasie. Voorts streef die besigheid daarna om gesonde verhoudinge binne die werksplek te bevorder. Die besigheid investeer in die opvoedkundige ontwikkeling van sy werksmag en het gedurende die oorsigjaar R aan die opleiding van personeel (170 werknemers het formele opleiding ontvang) spandeer. Die Maatskappy het ook n gevestigde projek waar leerlingskappe aangebied word. Lede van die gemeenskap wat hierdie programme suksesvol voltooi, word daarna permanent in diens geneem. 27 Die Direksie is voorts tevrede dat voldoende en toepaslike oorweging deurgaans binne die besigheid aan die erkenning van menseregte, billike arbeidspraktyke, die omgewing en die bekamping van korrupsie gegee word. Laasgenoemde word voldoende en op n toepaslike wyse binne die besigheid aangespreek deur: Eksterne kommunikasie (byvoorbeeld die jaarverslag) om deursigtigheid van die besigheid se aktiwiteite te bevorder; Voldoende interne beheermaatreëls; Toepaslike rekenkundige praktyke; Onafhanklike eksterne oudit; en Rapporteringskanaal (Whistle Blowing). DJ Kriek VOORSITTER: SOSIALE- EN ETIEKKOMITEE

29 28 FINANSIËLE STATE INHOUDSOPGAWE VERKLARING VAN VERANTWOORDELIKHEID DEUR DIE RAAD VAN DIREKTEURE EN DIE SEKRETARIS 29 ONAFHANKLIKE OUDITEURSVERSLAG 30 STATUTÊRE DIREKTEURSVERSLAG 31 OUDIT- EN RISIKOKOMITEE-VERSLAG 33 GEKONSOLIDEERDE STAAT VAN FINANSIËLE POSISIE 34 GEKONSOLIDEERDE STAAT VAN OMVATTENDE INKOMSTE 35 STAAT VAN VERANDERING IN EKWITEIT () 36 STAAT VAN VERANDERING IN EKWITEIT () 38 GEKONSOLIDEERDE STAAT VAN KONTANTVLOEI 40 AANTEKENINGE TOT DIE GEKONSOLIDEERDE FINANSIËLE STATE 41 KORPORATIEWE INLIGTING 80 VKB LANDBOU (EDMS) BPK EN FILIALE GEKONSOLIDEERDE FINANSIËLE STATE VIR DIE JAAR GEËINDIG 31 MAART 2013 DIE FINANSIËLE STATE IS IN TERME VAN ARTIKEL 30 VAN DIE WET VAN SUID-AFRIKA GEOUDIT OPGESTEL DEUR: GFVL FRONEMAN GR (SA)

30 VERKLARING VAN VERANTWOORDELIKHEID DEUR DIE RAAD VAN DIREKTEURE DDie direkteure is verantwoordelik vir die voorbereiding en integriteit van die fi nansiële state van die Maatskappy en sy fi liale om te verseker dit is n redelike weergawe. Die fi nansiële state uiteengesit op bladsy 31 tot 79 is opgestel in ooreenstemming met International Financial Reporting Standards en op die wyse deur die Maatskappywet vereis. Die direkteure het ook alle ander inligting wat in hierdie jaarverslag ingesluit word, voorberei en is verantwoordelik vir beide die akkuraatheid en konsekwentheid van die fi nansiële state. 29 Die direkteure is ook verantwoordelik vir die Maatskappy en fi liale se interne fi nansiële beheer en risikobestuur en beide word op n gereelde basis nagegaan. Hierdie kontroles is ontwerp om redelike, maar nie absolute, gerusstelling oor die betroubaarheid van die fi nansiële state te bied, toereikende beveiliging en instandhouding van die bates te bied en om wanvoorstellings en verliese te voorkom en op te spoor. Geen aangeleenthede het onder die aandag van die Direksie gekom wat op n wesenlike tekortkoming in die funksionering van hierdie kontroles, prosedures en stelsels gedurende die jaar onder oorsig mag dui nie. Die lopende saak grondslag is gebruik by die opstel van die fi nansiële state. Die direkteure het geen rede om te glo dat die groep of enige maatskappy in die groep nie in die nabye toekoms n lopende saak sal wees nie, gebaseer op resultate, bedryfstendense, markomgewing, ramings en vooruitskattings, risiko s, kapitaalstruktuur en beskikbare kontant- en fi nansieringsbronne. Die fi nansiële state is geouditeer deur die onafhanklike ouditeure, Enslins Bethlehem Ingelyf. Die onafhanklike ouditeure is onbeperkte toegang verleen tot alle fi nansiële rekords, ingesluit alle notules van direksie-, direksiekomitee-, bestuurs- en aandeelhouersvergaderings. Die direkteure glo dat alle voorstellings aan die onafhanklike ouditeure tydens die oudit, geldig en behoorlik was. Die fi nansiële state van die Maatskappy en die groep fi nansiële state vir die jaar geëindig 31 Maart 2013, soos uiteengesit op bladsy 31 tot 79, is deur die Direksie goedgekeur. PG Carshagen VOORSITTER CF Fick ONDERVOORSITTER 20 Junie 2013 VERKLARING VAN VERANTWOORDELIKHEID DEUR DIE SEKRETARIS IIn terme van Artikel 88(2)(e) van die Maatskappywet, Wet Nr. 71 van 2008, word gesertifi seer dat die Maatskappy die voorgeskrewe opgawes en kennisgewings in terme van die wet ingedien het, en dat sodanige opgawes en kennisgewings blyk juis, korrek en op datum te wees. Adv. SC Erasmus (mev) SEKRETARIS 20 Junie 2013

31 30 ONAFHANKLIKE OUDITEURSVERSLAG AAN DIE AANDEELHOUERS VAN VKB LANDBOU (EIENDOMS) BEPERK O Ons het die groep fi nansiële state en fi nansiële state van VKB Landbou (Eiendoms) Beperk geoudit. Hierdie fi nansiële state bestaan uit die gekonsolideerde sowel as die individuele staat van fi nansiële posisie soos op 31 Maart 2013, die gekonsolideerde sowel as die individuele state van omvattende inkomste, veranderings in ekwiteit en kontantvloei vir die jaar wat op daardie datum geëindig het, en n opsomming van beduidende rekeningkundige beleide en ander verduidelikende aantekeninge, en die direkteure se verslag, soos uiteengesit op bladsy 31 tot 79. DIREKTEURE SE VERANTWOORDELIKHEID VIR DIE FINANSIËLE STATE Die Maatskappy se direkteure is verantwoordelik vir die opstel en redelike aanbieding van hierdie fi nansiële state ooreenkomstig International Financial Reporting Standards en op die wyse wat deur die Maatskappywet van Suid-Afrika vereis word. Hierdie verantwoordelikheid sluit in: Die ontwerp, implementering en instandhouding van interne beheer relevant tot die opstel en redelike aanbieding van die fi nansiële state wat vry is van beduidende wanvoorstelling, hetsy weens bedrog of foute; die seleksie en toepassing van toepaslike rekeningkundige beleid; en die maak van rekeningkundige ramings wat in die omstandighede redelik is. OUDITEURE SE VERANTWOORDELIKHEID Dit is ons verantwoordelikheid om op grond van ons oudit n mening oor hierdie fi nansiële state uit te spreek. Ons het die oudit ooreenkomstig International Standards on Auditing uitgevoer. Daardie standaarde vereis dat ons voldoen aan etiese vereistes en die oudit beplan en uitvoer om redelike gerusstelling te verkry of die fi nansiële state vry is van beduidende wanvoorstelling. n Oudit behels die uitvoer van prosedures om ouditbewyse te verkry oor die bedrae en openbaarmaking in die fi nansiële state. Die prosedures wat geselekteer word, hang af van die ouditeure se oordeel, insluitend die beoordeling van die risiko s van beduidende wanvoorstelling van die fi nansiële state, hetsy weens bedrog of foute. Tydens daardie risikobeoordeling oorweeg die ouditeure interne beheer relevant tot die entiteit se opstel en redelike aanbieding van die fi nansiële state, ten einde ouditprosedures te ontwerp wat in die omstandighede toepaslik is, maar nie met die doel om n mening uit te spreek oor die effektiwiteit van die entiteit se interne beheer nie. n Oudit sluit ook n evaluering in van die toepaslikheid van rekeningkundige beleid wat gebruik is en die redelikheid van die rekeningkundige ramings wat deur bestuur gemaak is asook n evaluering van die algehele aanbieding van die fi nansiële state. Ons glo dat die ouditbewyse wat ons verkry het, toereikend en toepaslik is om n grondslag vir ons ouditmening te bied. MENING Na ons mening is hierdie fi nansiële state in alle beduidende opsigte n redelike aanbieding van die gekonsolideerde sowel as die individuele fi nansiële stand van VKB Landbou (Eiendoms) Beperk soos op 31 Maart 2013, en van die gekonsolideerde sowel as die individuele fi nansiële prestasie en die gekonsolideerde sowel as die individuele kontantvloei vir die jaar wat op daardie datum geëindig het, ooreenkomstig International Financial Reporting Standards en op die wyse wat deur die Maatskappywet van Suid-Afrika vereis word. ANDER VERSLAE As deel van ons oudit van die fi nansiële state vir die jaar geëindig 31 Maart 2013, het ons die Voorsittersverslag, Bestuursoorsig, Korporatiewe beheer-verslag, Vergoedingsverslag, Sosiale- en Etiekkomitee-verslag en Direkteursverslag deurgelees om te bepaal of daar wesenlike teenstrydighede tussen hierdie verslae en die geouditeerde fi nansiële state is. Hierdie verslae is die verantwoordelikheid van die verskeie opstellers daarvan. Gebaseer op die deurlees van hierdie verslae, het ons nie wesenlike teenstrydighede tussen hierdie verslae en die geouditeerde fi nansiële state geïdentifi seer nie. Ons het hierdie verslae egter nie geoudit nie en spreek dienooreenkomstig nie n mening oor hierdie verslae uit nie. GEREGISTREERDE OUDITEUR ENSLINS BETHLEHEM INGELYF 20 Junie 2013 DIREKTEUR: EBEN BAKKER Pres. Boshoffstraat 3 Bethlehem, 9700

32 HOOFDOELSTELLINGS D STATUTÊRE DIREKTEURSVERSLAG MAART 2013 Die Groep is betrokke by landbouverwante bedrywe en is hoofsaaklik in Suid-Afrika aktief. Die hoofdoelstellings van die Maatskappy is die volgende: Hantering, opberging, bemarking, vervaardiging en verwerking van landbouprodukte. Verskaffi ng van benodighede en dienste. Finansieringsaktiwiteite. 31 RESULTATE Die opgesomde resultate van die Groep is soos volg: maande 12 maande 13 maande R 000 R 000 R 000 Inkomste Bedryfsinkomste Kapitale wins Netto wins voor toevalling aan klante Enkele syfers uit die gekonsolideerde staat van fi nansiële posisie word in die volgende tabel getoon: maande 12 maande 13 maande R 000 R 000 R 000 Totale bates Nie-bedryfsbates Aandeelhouersbelang Rentedraende skuld KORTINGVERDELING Aansporingskorting van R150 miljoen (2012: R115 miljoen) het vir die jaar aan klante toegeval. Hiervan word 10% in kontant uitbetaal aan aandeelhouers en die balans word omskep in klas 2 voorkeuraandele (aandeelhouers) of klas 4 skuldbriewe (nie-aandeelhouers). GEBEURE NÁ VERSLAGDOENINGSDATUM NTK Landbou (Edms) Bpk (voorheen Noord Transvaalse Koöperasie Beperk) word vanaf 1 April 2013 n volfi liaal van die Maatskappy. Die direkteure weet nie van enige gebeure wat sedert die einde van die fi nansiële jaar ontstaan het wat n wesenlike impak op die fi nansiële posisie van die Maatskappy op 31 Maart 2013 het nie. GEMAGTIGDE EN UITGEREIKTE AANDELEKAPITAAL klas 1 gewone aandele is uitgereik gedurende die jaar teen R n Totaal van gewone aandele is gedurende die jaar teruggekoop. Die gemagtigde gewone aandele is klas 2 voorkeuraandele is uitgereik vir die jaar. n Totaal van klas 2 voorkeuraandele is gedurende die jaar afgelos. Daar is gemagtigde klas 2 voorkeuraandele.

33 32 STATUTÊRE DIREKTEURSVERSLAG (VERVOLG) Geen klas 3 voorkeuraandele is vir die jaar uitgereik nie. n Totaal van klas 3 voorkeuraandele is gedurende die jaar afgelos. Daar is gemagtigde klas 3 voorkeuraandele klas 4 skuldbriewe is vir die eerste keer gedurende die jaar aan nie-aandeelhouers uitgereik. DIVIDENDE Geen dividende is gedurende die jaar verklaar of betaal nie. BELANG IN FILIALE Besonderhede van die Maatskappy se beleggings in fi liale word in aantekening 6 uiteengesit. FINANSIËLE STATE Die fi nansiële state is in terme van Artikel 30 van die Maatskappywet van Suid-Afrika geoudit. DIREKTEURE Die Maatskappy se Direksie gedurende die jaar en tot die datum van die verslag, is soos volg: Wyk 1 PG Carshagen (Voorsitter) Reitz CF Fick (Ondervoorsitter) Wyk 2 PJF de Villiers Bethlehem, Daniëlsrus, Kestell en Phuthaditjhaba/QwaQwa Wyk 3 ID Dreyer Vrede, Memel, Ascent, Woudzicht en Morgenzon Wyk 4 GJ Claasen Petrus Steyn, Heilbron, Senekal, Hennenman en Lindley Wyk 5 G Steyn Warden, Harrismith en Verkykerskop Wyk 6 DJ Kriek Frankfort en Tweeling Wyk 7 MC de Klerk Jim Fouché, Oranjeville en Windfi eld Wyk 8 JBS du Plessis Cornelia en Villiers Onafhanklik Onafhanklik Besturende Direkteur Finansiële Direkteur JCP Bekker MA Letuka JF Janse van Rensburg MJ Mittermaier Die termyne van die direkteure in wyke 2, 4 en 6 verstryk met die 2013 Algemene Jaarvergadering. SEKRETARIS Die Groep se sekretaris is advokaat SC Erasmus wat by die volgende adres werksaam is: Besigheidsadres: Posadres: President CR Swartstraat 31 Posbus 100 Reitz Reitz

34 OUDIT- EN RISIKOKOMITEE-VERSLAG VERSLAG VOORBEREI DEUR DIE VOORSITTER, COENRAAD FICK 33 Hierdie verslag inkorporeer die statutêre verantwoordelikhede van ouditkomitees, soos vervat in Artikel 94 van die Maatskappywet, Wet Nr 71 van Hierdie komitee het ook as die Ouditkomitee opgetree vir die volgende fi liale van VKB: Nu-Pro Voere (Edms) Bpk, Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk en Grain Field Chickens (Edms) Bpk. SAMESTELLING Die komitee bestaan uit ten minste drie direkteure wat aangestel word deur die aandeelhouers op aanbeveling van die Raad van Direkteure. Die Raad van Direkteure kan ook van tyd tot tyd kundiges tot die komitee koöpteer of as lede van die komitee aanstel. Gedurende die tydperk onder oorsig het die komitee uit vier nie-uitvoerende direkteure (CF Fick, JCP Bekker, ID Dreyer en JBS du Plessis) en n onafhanklike kundige, prof Ben Marx, bestaan. Die Voorsitter van die Direksie, Besturende Direkteur, Finansiële Direkteur, Bestuurder: Interne Oudit, verteenwoordigers van die eksterne ouditeure en interne oudit sowel as senior bestuurslede woon die vergaderings by. Die komitee het drie keer gedurende die tydperk onder oorsig vergader. Die interne en eksterne ouditeure het onbeperkte toegang tot die Voorsitter van die komitee en lewer deurlopend verslag aan die Bestuur. Die Voorsitter en die eksterne ouditeure woon die Algemene Jaarvergadering by om enige vrae oor die besigheid se fi nansiële sake en jaarstate te beantwoord. MANDAAT EN VERANTWOORDELIKHEDE In terme van sy mandaat word die volgende, inter alia, van die komitee vereis: 1. Te verseker dat die onderneming se fi nansiële beplanning, bestuur en rapportering korrek en effektief is en in ooreenstemming met toepaslike rekeningkundige beleide en internasionale fi nansiële verslagdoeningstandaarde is. 2. Die fi nansiële state, die rekenkundige praktyke, beleide en prosedures asook die effektiwiteit van interne fi nansiële kontroles te oorweeg en te hersien. 3. Aanbevelings oor die aanstelling van eksterne ouditeure te maak en hulle fooie te bepaal. 4. Die onafhanklikheid en effektiwiteit van die eksterne ouditeure te oorweeg, enige nie-oudit werk deur sodanige ouditeure te oorweeg en te bepaal of die lewering van sodanige dienste hul onafhanklikheid wesenlik sal beïnvloed. 5. Die jaarlikse ouditplan en ouditbegroting te aanvaar. 6. Die effektiwiteit van bestuursinligting, die jaarlikse oudit, die interne ouditprogram en interne kontrolestelsel te beoordeel. 7. Te verseker dat die rolle van interne en eksterne oudit op gepaste wyse gedefi nieer en geskei is. 8. Nakoming van toepaslike wetgewing en regulatoriese aspekte te monitor. 9. Evaluering van die geïntegreerde verslae en IT-beheerraamwerk. 10. Behoorlike openbaarmaking, kommunikasie met belanghebbendes en rapportering te verseker. 11. Die Direksie behulpsaam te wees om te verseker dat die onderneming n effektiewe beleid en plan vir risikobestuur implementeer ten einde mee te help om sy strategiese doelstellings te bereik en ook te verseker dat die openbaarmaking rondom risiko s volledig, tydig en relevant is. 12. Om deurgaans die solvensie en likiditeit van die Maatskappy en die Groep, met inagneming van alle redelik voorsienbare fi nansiële omstandighede van die Maatskappy, te oorweeg. VERSLAG Die komitee het alle pligte soos hierbo uiteengesit, uitgevoer. Die komitee is verder tevrede dat die 2013-oudit wat deur die eksterne ouditeure uitgevoer is, onafhanklik was en stem saam met die ouditverslag wat uitgereik is. Voorts het die komitee die geïntegreerde verslag oorweeg en is tevrede dat: 1. Al die faktore en risiko s, wat n impak mag hê op die integriteit van die jaarverslag, in ag geneem is. 2. Die fi nansiële state die posisie van die besigheid korrek weergee. 3. Die fi nansiële funksie sowel as die interne fi nansiële en ander kontroles voldoende is en effektief funksioneer. 4. Die volhoubaarheidsaangeleenthede wat in hierdie verslag openbaar is, betroubaar is en nie in konfl ik met fi nansiële inligting is nie. 5. Die rapportering van risikobestuur soos ingesluit in hierdie verslag, tydig, volledig en relevant is. CF Fick VOORSITTER: OUDIT- EN RISIKOKOMITEE

35 GEKONSOLIDEERDE STAAT VAN 34 FINANSIËLE POSISIE OP 31 MAART 2013 BATES AANTEKENINGE NIE-BEDRYFSBATES Eiendom, aanleg en toerusting Ontasbare bates Belegging in gesamentlike ondernemings Belegging in geassosieerde onderneming Belegging in fi liaal Finansiële bates Aftreefonds surplus Handels- en ander debiteure Uitgestelde belasting BEDRYFSBATES Finansiële bates Aftreefondssurplus Voorraad Handels- en ander debiteure Kontant deposito s Kontant en kontantekwivalente Belasting ontvangbaar TOTALE BATES EKWITEIT EN AANSPREEKLIKHEDE KAPITAAL EN RESERWES Aandelekapitaal Onaangewende inkomste Ledefondse Aandeelhouersbelang Nie-beherendebelang (9 145) (1 220) - - Ekwiteit NIE-BEDRYFSLASTE Na-aftrede verpligtinge Afbetalingsverkoopsooreenkomste Finansiële laste Uitgestelde belasting BEDRYFSLASTE Afbetalingsverkoopsooreenkomste Finansiële laste Kontant en kontantekwivalente Handels- en ander krediteure Belasting betaalbaar TOTALE EKWITEIT EN AANSPREEKLIKHEDE

36 GEKONSOLIDEERDE STAAT VAN OMVATTENDE INKOMSTE VIR DIE JAAR GEËINDIG 31 MAART AANTEKENINGE INKOMSTE Verkope Koste van verkope 20.3 ( ) ( ) ( ) ( ) Bruto wins na aansporingskorting Aansporingskorting Bruto wins voor aansporingskorting Ander bedryfsinkomste Rente ontvang Ander inkomste Distribusie- en verkoopsadministratiewe uitgawes ( ) ( ) ( ) ( ) Gedeelte van wins/(verlies) van gesamentlike ondernemings Gedeelte van wins/(verlies) van geassosieerde onderneming 5 (4 400) - (4 400) - NETTO BEDRYFSINKOMSTE Finansieringskoste 21.3 (39 707) (27 965) (39 481) (27 965) WINS NA FINANSIERINGSKOSTE Beleggingsinkomste WINS VOOR AANSPORINGSKORTING Aansporingskorting ( ) ( ) ( ) ( ) WINS VOOR BELASTING Inkomstebelasting (1 897) (8 615) (3 761) NETTO WINS NA BELASTING ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Toename/(afname) in billikewaarde-aanpassing van beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bates (11) (11) Herklassifi kasie van kumulatiewe billikewaardeaanpassings van beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bates (32 149) - (32 149) - Wins met verkoop van beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bates Inkomstebelasting effek op billikewaardeaanpassings (1 586) (1 586) ANDER OMVATTENDE INKOMSTE NA BELASTING VIR DIE JAAR (20 373) (20 373) TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE VIR DIE JAAR NETTO WINS NA BELASTING TOESKRYFBAAR AAN Eienaars van die houermaatskappy Nie-beherende belang (7 925) (1 131) TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE NA BELASTING TOESKRYFBAAR AAN Eienaars van die houermaatskappy Nie-beherende belang (7 925) (1 131)

37 STAAT VAN VERANDERING IN 36 EKWITEIT VIR DIE JAAR GEËINDIG 31 MAART 2013 Gewone aandele Klas 2 voorkeuraandele Klas 3 voorkeuraandele Klas 4 skuldbriewe Algemene reserwe R 000 SALDO OP 31 MAART OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (260) (7 787) (241) - - Oorplasing tussen reserwes Oorplasing na onaangewende inkomste (21 702) Omskep in klas 3 afl osbare voorkeuraandele ( ) SALDO OP 31 MAART OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting vir verdeling ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (295) (15 121) (3 083) - - SALDO OP 31 MAART Aantekeninge

38 37 Gebeurlikheids reserwe Onaangewende inkomste Nie-beherende belang Totaal SALDO OP 31 MAART (89) OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting (1 131) ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting - (1 586) - (1 586) TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE (1 131) TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (8 288) Oorplasing tussen reserwes (90 658) Oorplasing na onaangewende inkomste Omskep in klas 3 afl osbare voorkeuraandele ( ) SALDO OP 31 MAART (1 220) OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting vir verdeling (7 925) ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) - (25 050) - (25 050) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE (7 925) TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (18 499) SALDO OP 31 MAART (9 145) Aantekeninge 13

39 STAAT VAN VERANDERING IN 38 EKWITEIT (VERVOLG) Gewone Klas 2 voorkeuraandele Klas 3 voorkeuraandele Klas 4 skuldbriewe SALDO OP 31 MAART OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (260) (7 787) (241) - Oorplasing tussen reserwes Oorplasing na onaangewende inkomste Omskep in klas 3 afl osbare voorkeuraandele SALDO OP 31 MAART OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting vir verdeling ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (295) (15 121) (3 083) - SALDO OP 31 MAART Aantekeninge

40 39 Algemene reserwe Gebeurlikheids reserwe Onaangewende inkomste Totaal SALDO OP 31 MAART OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting - - (1 586) (1 586) TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (8 288) Oorplasing tussen reserwes (90 658) - - Oorplasing na onaangewende inkomste (22 086) Omskep in klas 3 afl osbare voorkeuraandele ( ) - - ( ) SALDO OP 31 MAART OMVATTENDE INKOMSTE Netto wins na belasting vir verdeling ANDER OMVATTENDE INKOMSTE Billikewaarde-aanpassing (IAS 39) - - (25 050) (25 050) Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting TOTALE OMVATTENDE INKOMSTE TRANSAKSIES MET EKWITEITHOUERS Aandele uitgereik Aandele afgelos (18 499) SALDO OP 31 MAART Aantekeninge 13

41 GEKONSOLIDEERDE STAAT VAN 40 KONTANTVLOEI VIR DIE JAAR GEËINDIG 31 MAART 2013 AANTEKENINGE NETTO KONTANTVLOEI UIT BEDRYFS- AKTIWITEITE ( ) ( ) ( ) ( ) Kontant deur bedrywighede voortgebring (Verhoging)/verlaging in bedryfskapitaal 23.2 ( ) ( ) ( ) ( ) Finansieringskoste betaal (39 707) (27 965) (39 481) (27 965) Inkomstebelasting (betaal)/ontvang (10 455) (6 692) (10 455) (6 692) Aansporingskorting aan aandeelhouers kontant betaal (14 786) (11 500) (14 786) (11 500) NETTO KONTANTVLOEI UIT BELEGGINGSAKTIWITEITE ( ) ( ) ( ) ( ) Toename eiendom, aanleg en toerusting 23.3 ( ) ( ) (31 319) (77 102) Opbrengs met verkoop van eiendom, aanleg, toerusting en fi nansiële bates Aankoop van ontasbare bates - (240) - (240) Afname/(toename) in fi nansiële bates en beleggings (59 007) (45 348) ( ) ( ) Beleggingsinkomste NETTO KONTANTVLOEI UIT FINANSIERINGSAKTIWITEITE (15 541) (15 541) Toename/(afname) in gewone aandelekapitaal Toename/(afname) in afbetalingsverkoopsooreenkomste Voorkeuraandele afgelos (18 204) (8 028) (18 204) (8 028) Netto toename/(afname) in kontant ( ) ( ) ( ) ( ) Netto korttermynlenings na inagneming van kontant aan die begin van die tydperk ( ) ( ) ( ) ( ) NETTO KORTTERMYNLENINGS NA INAGNEMING VAN KONTANT AAN DIE EINDE VAN DIE TYDPERK 23.4 ( ) ( ) ( ) ( )

42 AANTEKENINGE TOT DIE GEKONSOLIDEERDE FINANSIËLE STATE VIR DIE JAAR GEËINDIG 31 MAART GRONDSLAG VAN VOORBEREIDING Die volgende is die hoof rekeningkundige beleid wat deur die Maatskappy toegepas word. Dit is in ooreenstemming met dié van die vorige fi nansiële tydperk, behalwe waar anders aangedui. 1.1 BASIS VIR OPSTELLING Die afsonderlike en gekonsolideerde fi nansiële state is ooreenkomstig internasionale fi nansiële verslagdoeningstandaarde en die rekeningkundige beleid van die Maatskappy opgestel op n grondslag wat ooreenstem met die vorige tydperk, tensy anders aangedui. Die fi nansiële state is opgestel volgens die historiese koste-beginsel, behalwe waar anders aangedui. Die opstel van die fi nansiële state in ooreenstemming met International Financial Reporting Standards vereis die gebruik van sekere kritiese rekeningkundige ramings. Dit vereis ook dat die Bestuur oordeel moet gebruik in die toepassing van die Maatskappy se rekeningkundige beleid. Die areas wat n hoër vlak van oordeel vereis of meer kompleks is, of areas waar aannames en ramings n wesenlike invloed op die fi nansiële state het, word weergegee in die aantekening getitel Kritiese rekeningkundige aannames en oordeel. 1.2 KONSOLIDASIEGRONDSLAG Die gekonsolideerde fi nansiële state sluit die fi nansiële state van die Maatskappy en alle entiteite in, insluitende spesiale-doel-entiteite wat deur die Maatskappy beheer word. Daar is beheer wanneer die Maatskappy die mag het om die fi nansiële- en bedryfsbeleid van n entiteit te reguleer ten einde voordeel uit sy aktiwiteite te put. Die resultate van fi liale word vanaf die effektiewe datum van verkryging tot die effektiewe datum waarop beheer verloor word, by die gekonsolideerde fi nansiële state ingesluit. Aanpassings is, waar nodig, aan die fi nansiële state van fi liale gedoen ten einde hul rekeningkundige beleid in pas met dié van die groep te bring. Alle intermaatskappytransaksies, -saldo s, -inkomste en -uitgawes word met konsolidasie ten volle uitgeskakel. Nie-beherende belange in die netto bates van gekonsolideerde fi liale word afsonderlik van die Groep se belang daarin geïdentifi seer en word in ekwiteit erken. Verliese van fi liale toeskryfbaar aan nie-beherende belange word aan die nie-beherende belang toegeken, selfs al het dit tot gevolg dat n debietsaldo vir nie-beherende belang erken word. Transaksies wat veranderings in eienaarskap tot gevolg het waar die groep beheer van die fi liaal het, voor en na die transaksie, word as n ekwiteitstransaksie beskou en word regstreeks in die staat van veranderings in ekwiteit erken. Die verskil tussen die billike waarde van teenprestasie betaal of ontvang en die beweging in nie-beherende belang vir sodanige transaksie, word in ekwiteit toeskryfbaar aan die eienaars van die houermaatskappy erken. Waar n fi liaal verkoop word en n nie-beherende aandeelhouding behou word, word die oorblywende belegging van die beherende belang teen billike waarde erken en die aanpassing van billike waarde word met die verkoop as deel van die wins of verlies met die verloop van n belegging in wins of verlies erken. BESIGHEIDSAMEVOEGINGS Die Groep stel besigheidsamevoegings te boek deur die verkrygingsmetode te gebruik. Die koste van besigheidsamevoegings word bereken as die totaal van die billike waarde van die gegewe bates, laste aangegaan of veronderstel en ekwiteitinstrumente uitgereik. Koste direk toeskryfbaar aan besigheidsamevoegings word as n

43 AANTEKENINGE (VERVOLG) 42 uitgawe erken soos aangegaan, buiten die koste om skuld uit te reik wat geamortiseer word as deel van die fi nansieringstransaksie en koste om ekwiteit uit te reik, wat by ekwiteit ingesluit word. Voorwaardelike teenprestasie word ingesluit by die koste van die samevoeging teen billike waarde op die verkrygingsdatum. Daaropvolgende veranderings van die bate, las of ekwiteit wat ontstaan as gevolg van die voorwaardelike teenprestasie word nie teen klandisiewaarde verantwoord nie, mits daar geldige berekeningstydperk-aanpassings is. Die verkryger se identifi seerbare bates, laste en voorwaardelike aanspreeklikhede wat aan die erkenningsvoorwaardes van IFRS 3 Business Combinations voldoen, word teen hul billike waardes op die verkrygingsdatum erken, buiten vir nie-bedryfsbates (of verkoopsgroep) geklassifi seer as gehou-vir-verkoop ooreenkomstig IFRS 5 Non-current Assets Held-For-Sale en beëindigde bedrywighede, wat teen billike waarde minus koste van verkope erken word. Voorwaardelike aanspreeklikhede word ingesluit by die identifi seerbare bates en laste van die verkrygde indien daar op die verkrygingsdatum n huidige verpligting is. Met verkryging evalueer die Groep die klassifi kasie van die verkrygde se bates en laste en herklassifi seer dit wanneer die klassifi kasie vir die Groep se doeleindes ontoepaslik is. Dit sluit uit huurooreenkomste en versekeringskontrakte, waarvan die klassifi kasie dieselfde bly as op die aanvangsdatum daarvan. Nie-beherende belange voortspruitend uit n besigheidsamevoeging word bereken teen hul proporsionele gedeelte van die billike waarde van die bates en laste van die verkryging of teen billike waarde daarvan. Die hantering is nie n rekeningkundige beleidskeuse nie, maar word vir elke individuele besigheidsamevoeging gekies en in die aantekening oor besigheidsamevoegings bekend gemaak. In gevalle waar die Groep n nie-beherende aandeelhouding gehad het in die verkrygde voordat beheer verkry is, word daardie belang teen billike waarde op die verkrygingsdatum hermeet. Die hermeting teen billike waarde word by wins of verlies vir die jaar ingesluit. Waar die bestaande aandeelhouding as n beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bate geklassifi seer is, word die kumulatiewe billikewaardeaanpassing, wat voorheen erken en in ekwiteit opgehoop is, as n herklassifi kasie-aanpassing na wins of verlies gemaak. Klandisiewaarde word bereken as die billike waarde van die teenprestasie betaal, plus die billike waarde van enige aandeelhouding gehou voor die verkryging van beheer, plus nie-beherende belang en minus die billike waarde van die identifi seerbare bates en laste van die verkrygde. Klandisiewaarde word nie geamortiseer nie, maar word op n jaarlikse basis vir waardedaling getoets. Indien vasgestel word dat klandisiewaarde se waarde gedaal het, word sodanige waardedaling nie daarna omgeswaai nie. Klandisiewaarde voortspruitend uit die verkryging van buitelandse entiteite, word as n bate van die buitelandse entiteit beskou. In sodanige geval word die klandisiewaarde aan die einde van elke verslagdoeningstydperk in die Groep se funksionele geldeenheid omskep en die aanpassing in ekwiteit erken. BELEGGINGS IN FILIALE Maatskappy fi nansiële state In die Maatskappy se afsonderlike fi nansiële state word beleggings in fi liale teen kosprys minus enige opgehoopte waardedalings gedra. Die koste van n belegging in n fi liaal is die totaal van: Die billike waarde op die ruildatum van enige bates geskenk, aanspreeklikhede aangegaan of oorgeneem en ekwiteitsinstrumente wat die Maatskappy uitgereik het. Enige koste wat regstreeks aan die verkryging van die fi liaal toeskryfbaar is. n Aanpassing van die koste van n besigheidsamevoeging wat voorwaardelik is aan toekomstige gebeure, word by die koste van die samevoeging ingesluit indien die aanpassing waarskynlik is en betroubaar bereken kan word. Gesamentlike en geassosieerde ondernemings Beleggings in gesamentlike ondernemings en geassosieerde maatskappye word volgens die ekwiteitsmetode in die fi nansiële jaarstate verantwoord. Volgens hierdie metode sluit die drabedrae van die beleggings die belang van die

44 Maatskappy in die naverkrygingsinkomste van gesamentlike ondernemings en geassosieerde maatskappye in. Die belang van die Maatskappy in dié naverkrygingsinkomste word soos volg erken: Naverkrygingswinste of -verliese van die maatskappye word in die fi nansiële jaarstate as inkomste of uitgawe in die staat van omvattende inkomste erken. Naverkrygingsverliese van die maatskappye word tot n maksimum bereken as die somtotaal van die belegging in die ekwiteitsinstrumente van die maatskappye en die kosprys van ongesekureerde langtermynlenings aan die maatskappye erken EIENDOM, AANLEG EN TOERUSTING Eiendom, aanleg en toerusting word gehou met die doel om ekonomiese voordeel daaruit te trek oor meer as een periode en is nie aangekoop vir doeleindes van herverkoop nie. Eiendom, aanleg en toerusting word teen historiese koste min opgelope depresiasie getoon. Grond word nie gedepresieer nie. Historiese koste sluit uitgawes, direk toeskryfbaar aan die aankoop van hierdie items, in. Daaropvolgende koste word ingesluit in die bate se drabedrag of word erken as n afsonderlike bate, soos toepaslik, slegs indien dit waarskynlik is dat toekomstige ekonomiese voordele geassosieer met die item na die Maatskappy sal vloei en as die koste van die item betroubaar gemeet kan word. Alle ander herstelwerk en onderhoudskoste word direk in die staat van omvattende inkomste erken in die periode waarin dit aangegaan is. Administratiewe geboue word gedepresieer behalwe as die drawaarde laer is as die reswaarde. Depresiasie op ander bates word afgeskryf teen koerse wat daarop gerig is om die kosprys daarvan oor die verwagte nuttige lewensduur (sien nota 2) af te skryf op n vaste paaiement-grondslag. Die bruikbare leeftyd en reswaardes van eiendom, aanleg en toerusting word jaarliks herevalueer. Die evaluasies ten opsigte van bruikbare leeftyd en reswaardes van bates kan eers met sekerheid vasgestel word wanneer items van eiendom, aanleg en toerusting die einde van hul leeftyd nader. Bruikbare leeftyd en reswaarde-evaluasies kan n groter of kleiner depresiasie-uitgawe tot gevolg hê. Indien die reswaarde van n bate gelyk is aan die drawaarde daarvan, word depresiasie gestaak totdat die drawaarde van die bate weer die reswaarde oorskry. n Bate word onmiddellik afgeskryf na sy verhaalbare bedrag, indien die bate se drabedrag groter is as sy geraamde verhaalbare bedrag. Winste en verliese op die vervreemdings word bepaal deur die opbrengs met die drabedrag te vergelyk en word in ander inkomste/uitgawes in die staat van omvattende inkomste erken. 1.4 WAARDEDALING VAN BATES Bates met n onbepaalde nutsduur, is nie onderhewig aan amortisasie nie, en word jaarliks getoets vir waardedaling. Bates onderhewig aan amortisasie, word hersien vir waardedaling wanneer gebeure of veranderde omstandighede daarop dui dat die drabedrag nie verhaalbaar is nie. n Waardedalingsverlies word verantwoord teen die bedrag waarmee die bate se drabedrag die verhaalbare bedrag oorskry. Die verhaalbare bedrag is die hoogste van n bate se billike waarde min verkoopskoste en gebruikswaarde. Ten einde waardedaling te oorweeg, word bates gegroepeer in die kleinste groepe wat afsonderlike kontantvloeie genereer (kontant-genererende eenhede). 1.5 FINANSIËLE BATES Die Maatskappy klassifi seer sy beleggings in die volgende kategorieë: Finansiële bates beskikbaar vir verkoop, fi nansiële bates teen billike waarde deur wins of verlies en lenings en bedrae ontvangbaar. Die klassifi kasie van fi nansiële bates hang af van die doel waarvoor dit verkry is. Bestuur bepaal die klassifi kasie van sy fi nansiële bates by aanvanklike erkenning. FINANSIËLE BATES BESKIKBAAR VIR VERKOOP Finansiële bates beskikbaar vir verkoop is nie-afgeleide instrumente wat so toegewys is of wat nie in enige van die ander kategorieë val nie. Dit word ingesluit by die nie-bedryfsbates, tensy bestuur van voorneme is om die belegging binne twaalf maande vanaf balansstaatdatum te vervreem. FINANSIËLE BATES TEEN BILLIKE WAARDE DEUR WINS OF VERLIES Hierdie kategorie fi nansiële bates word geklassifi seer as billike waarde deur wins en verlies, met aanvanklike erkenning deur die Bestuur. Bates in hierdie kategorie word as bedryfsbates geklassifi seer indien dit gehou word vir verhandeling of as dit na verwagting binne twaalf maande vanaf balansstaatdatum gaan realiseer.

45 AANTEKENINGE (VERVOLG) 44 LENINGS EN BEDRAE ONTVANGBAAR Lenings en bedrae ontvangbaar is nie-afgeleide fi nansiële bates, met n vaste termyn of bepaalbare paaiemente, wat nie in n aktiewe mark gekwoteer word nie. Dit word ingesluit in bedryfsbates, tensy dit langer as twaalf maande ná balansstaatdatum verval en as nie-bedryfsbates geklassifi seer word. Lenings en bedrae ontvangbaar word as Debiteure in die staat van fi nansiële posisie geklassifi seer. Die Maatskappy gebruik afbetalingsverkoopsooreenkomste om verkope van kapitaalgoedere aan klante te fi nansier. Afbetalingsverkoopsooreenkomste word aanvanklik teen die huidige waarde van uitstaande paaiemente bereken teen die implisiete rentekoers van die betrokke ooreenkoms erken. Uitgawes direk toeskryfbaar aan die totstandkoming van n afbetalingsverkoopsooreenkoms word as uitgawe erken in dieselfde tydperk as dié waarin die inkomste uit die verkope van die kapitaalgoedere as inkomste erken word. Ná die aanvanklike erkenning, word die bruto waarde van uitstaande paaiemente min onverdiende fi nansieringsinkomste as die drabedrae van die ooreenkomste geopenbaar. Paaiemente word verdeel tussen die kapitaaldelging van die uitstaande verpligting en fi nansieringsinkomste op n grondslag wat n konstante rentekoers in verhouding tot uitstaande saldo s bewerkstellig. Handels- en ander debiteure word aanvanklik teen billike waarde erken. By daaropvolgende metings word handelsen ander debiteure teen geamortiseerde koste volgens die effektiewerente-metode gewaardeer. Aankope en verkope van beleggings word op verhandelingsdatum erken daardie datum waarop die Maatskappy homself tot die koop of verkoop van die bate verbind. Alle fi nansiële bates word aanvanklik teen die billike waarde plus transaksiekoste erken. Beleggings word ontken wanneer die reg om kontantvloei vanaf die beleggings te ontvang, verval of oorgedra is en die Maatskappy alle wesenlike risiko s en vergoeding van eienaarskap oorgedra het. Gevolglik word fi nansiële bates beskikbaar vir verkoop gedra teen billike waarde. Wanneer beleggings, wat as beskikbaar vir verkoop geklassifi seer is, verkoop of aan waardedaling onderworpe is, word die opgelope billike waarde-aanpassings, wat voorheen in ekwiteit erken is, in die staat van omvattende inkomste ingesluit as ander inkomste/uitgawes. Dividend op beleggings beskikbaar vir verkoop word in die staat van omvattende inkomste as beleggingsinkomste erken wanneer die Maatskappy se reg op betaling vasgestel is. Indien die mark vir n fi nansiële bate nie aktief (en vir ongenoteerde beleggings) is nie, stel die Maatskappy die billike waarde vas deur gebruik te maak van die netto batewaarde van die belegging. Die Maatskappy beoordeel op elke balansstaatdatum of daar enige objektiewe aanwysers is dat daar n waardedaling in n fi nansiële bate of n groep fi nansiële bates is. In die geval van beleggings, geklassifi seer as beskikbaarvir-verkoop, word n wesenlike of langdurige afname in die billike waarde van die sekuriteit onder sy kosprys, beskou as n aanduider dat die sekuriteit se waarde gedaal het. Indien enige sulke aanwysers bestaan vir fi nansiële bates beskikbaar vir verkoop, word die kumulatiewe verlies gemeet as die verskil tussen die verkrygingskoste en die huidige billike waarde, min enige waardedalingsverlies op daardie fi nansiële bate voorheen in wins of verlies erken verwyder uit ekwiteit en erken in die staat van omvattende inkomste. 1.6 VOORRAAD Voorraad verteenwoordig bates wat gehou word vir verkoop in die normale gang van sake, vir die produsering van bates vir verkoop, of vir die verbruik in produksieprosesse of lewering van dienste. Alle voorraad, uitgesluit graan en implemente, word waardeer teen die laagste van gemiddelde kosprys of netto realiseerbare waarde. Graan word teen billike waarde min verkoopskoste waardeer. Implemente word waardeer teen die laagste van die spesifi eke koste of netto realiseerbare waarde. Netto realiseerbare waarde is gelyk aan die verkoopsprys in die gewone gang van sake min die koste van voltooiing en verkoopskoste.

46 1.7 HANDELS- EN ANDER DEBITEURE 45 Handelsdebiteure word aanvanklik teen billike waarde erken en daarna teen geamortiseerde koste volgens die effektiewe opbrengsmetode, min voorsiening vir waardedaling, gemeet. n Voorsiening vir waardedaling van handelsdebiteure word geskep wanneer objektiewe bewys bestaan dat die Maatskappy nie alle bedrae wat ingevolge die oorspronklike kredietterme verskuldig is, sal kan invorder nie. Die omvang van hierdie voorsiening vir waardedaling word bepaal deur die risikoprofi el van debiteurerekenings op individuele basis te oordeel en waar nodig, te voorsien. Die bedrag van die voorsiening is die verskil tussen die drawaarde van die bate en die huidige waarde van geraamde toekomstige kontantvloeie, verdiskonteer teen die effektiewe rentekoers. Die bedrag van die beweging in die voorsiening word in die staat van omvattende inkomste erken. 1.8 HANDELSKREDITEURE Handelskrediteure word aanvanklik erken teen billike waarde en daarna teen geamortiseerde koste deur gebruik te maak van die effektiewe opbrengsmetode. 1.9 UITGESTELDE BELASTING Daar word voorsiening gemaak vir uitgestelde belasting ten opsigte van alle tydelike verskille wat ontstaan tussen die belastingbasisse van bates en laste en hul drawaardes vir fi nansiële verslagdoeningsdoeleindes deur gebruik te maak van die belastingkoers wat op jaareinde geld. Uitgestelde inkomstebelasting word bepaal volgens belastingkoerse (en wette) wat teen die staat van fi nansiële posisie gepromulgeer of wesenlik gepromulgeer is en na verwagting van toepassing sal wees wanneer die verwante uitgestelde inkomstebelastingbate gerealiseer word of die uitgestelde inkomstebelastingbate vereffen word. Uitgestelde belastingbates wat bestaan, is as gevolg van die na-aftrede mediese verpligting, opgelope verlof en voorproduksie-uitgawes RENTEDRAENDE KORTTERMYNLENINGS Korttermynlenings word teen kosprys waardeer HUURKONTRAKGELDE Waar die huur geklassifi seer word as n afbetalingsverkoopsooreenkoms, word dit gekapitaliseer. Alle ander hure word hanteer as n bedryfshuur en die huurkoste in die staat van omvattende inkomste erken VOORWAARDELIKE AANSPREEKLIKHEDE Transaksies word geklassifi seer as voorwaardelike aanspreeklikhede indien die Maatskappy se aanspreeklikheid afhang van toekomstige gebeurtenisse wat onseker is. Items word geklassifi seer as aanspreeklikhede indien die Maatskappy verbind word tot toekomstige transaksies of indien die items sal uitloop op die aankoop van bates. (Sien aantekening 24.) 1.13 INKOMSTE ERKENNING Inkomste sluit inkomste uit die verkoop van goedere, opbergings- en hanteringsvergoedings, inkomste uit dienste gelewer, kommissie-, fi nansierings- en dividendinkomste in. Inkomste word gemeet teen die billike waarde van die teenprestasie wat ontvang of ontvangbaar is, met inagneming van handels-, volume- en betalingskortings toegestaan. Die bedrag van die inkomste word nie geag be troubaar bepaalbaar te wees voordat alle voorwaardelikhede ten opsigte van die verkoop opgelos is nie.

47 AANTEKENINGE (VERVOLG) 46 Die Maatskappy baseer vooruitskattings op historiese resultate en neem die tipe kliënt, transaksie en die spesifi eke bepalings van elke ooreenkoms in ag. Gekonsolideerde inkomste sluit tussenmaatskappytransaksies uit. VERKOPE VAN GOEDERE Inkomste uit die verkoop van goedere verdien, word as inkomste erken sodra alle wesenlike risiko s en voordele verbonde aan eienaarskap van die produk aan die koper oorgedra is. Indien die verkoopprys van n produk n identifi seerbare bedrag vir latere naverkoopdiens insluit, word die bedrag uitgestel en as inkomste erken na gelang die diens wat gelewer word. Ingevolge dié beleid word toonbankverkope, kontant-by-afl ewering-verkope, oprekeningverkope en verkope op afbetalingsverkoopsooreenkomste by lewering van die produk aan die koper as inkomste erken. Verkope van goedere waar die koper gefaktureer word, maar die afl ewering van die goedere op versoek van die koper uitgestel word, word op die faktureringsdatum as inkomste erken indien dit waarskynlik is dat die afl ewering uitgevoer sal word en: Die koper die afl eweringsinstruksies spesifi ek erken. Die goedere op die faktureringsdatum in voorraad, geïdentifi seer en gereed vir afl ewering is. Normale betalingsreëlings van toepassing is. VERKOPE VAN DIENSTE Verkope van dienste word in die rekenpligtige tydperk waarin die dienste gelewer word, erken deur verwysing na voltooiing van die spesifi eke transaksie, geraam op die grondslag van die werklike diens gelewer in verhouding tot die totale dienste wat gelewer gaan word. FINANSIERINGSINKOMSTE Finansieringsinkomste word op n tydverhoudingsgrondslag volgens die effektiewe rentekoersmetode erken. Wanneer waardedaling ten opsigte van n debiteur plaasvind, verminder die Maatskappy die drabedrag na die verhaalbare bedrag synde die geraamde toekomstige kontantvloei teen die oorspronklike effektiewe rentekoers van die instrument verdiskonteer en gaan hy voort om die diskonto as fi nansieringsinkomste aan te wend. Finansieringsinkomste op lenings ten opsigte waarvan waardedaling plaasgevind het, word erken óf wanneer kontant ingevorder word, óf op n kosteverhalingsgrondslag namate toestande dit regverdig. KOMMISSIE-INKOMSTE Agentekommissie op versekeringstransaksies word as inkomste erken by die aanvang of hernuwing van die verwante polis, wat ook al van toepassing is. Kommissie-inkomste uit transaksies waar die Maatskappy as agent van die verskaffer en fi nansierder van die koper optree, word as inkomste erken by ontvangsbewys dat die goedere of dienste aan die koper gelewer is. Ander kommissie word as inkomste erken na gelang van die diens wat gelewer word, of indien van toepassing, volgens kontrak of ooreenkoms. HUURINKOMSTE Huurinkomste ingevolge n bedryfshuur ontvang word reguitlynig in die staat van omvattende inkomste erken oor die periode van die huur. DIVIDENDINKOMSTE Dividendinkomste word erken wanneer die reg om betaling te ontvang, vasgestel is STAATSTOEKENNINGS Staatstoekennings word erken wanneer daar redelike sekerheid is dat: Die Maatskappy aan die voorwaardes verbonde daaraan, sal voldoen. Die toekenning ontvang sal word. Staatstoekennings word as inkomste erken oor die tydperk wat nodig is om dit te koppel aan die verwante koste wat dit veronderstel is om te vergoed. n Staatstoekenning wat ontvangbaar word as vergoeding vir uitgawes of verliese wat reeds aangegaan is of met die doel om onmiddellike fi nansiële steun te verleen aan n entiteit met geen toekomstige verwante

48 47 koste nie, word in die tydperk waarin dit ontvangbaar word, as inkomste erken. Staatstoekennings ten opsigte van bates, insluitende nie-monetêre toekennings teen billike waarde, word in die staat van fi nansiële posisie getoon deur die toekenning as uitgestelde inkomste by te tel of deur die toekenning in die berekening van die drabedrag van die bate af te trek. Toekennings ten opsigte van inkomste word (afsonderlik) as n krediet in wins en verlies aangebied. Die terugbetaling van n toekenning ten opsigte van inkomste word eers aangewend teen enige ongeamortiseerde uitgestelde krediet wat ten opsigte van die toekenning opgestel is. In soverre die terugbetaling meer is as enige sodanige uitgestelde krediet of indien daar nie sodanige krediet is nie, word die terugbetaling onmiddellik as n uitgawe erken. Die terugbetaling van n toekenning ten opsigte van n bate word aangeteken deur die drabedrag van die bate te verhoog of deur die saldo van die uitgestelde inkomste met die betaalbare bedrag te verminder. Die kumulatiewe bykomende depresiasie wat by gebrek aan die toekenning tot dusver as n uitgawe erken is, word onmiddellik as n uitgawe erken. Waar n lening van die staat ontvang word teen rentekoerse laer as markverwante rentekoerse, word die verskil tussen die billike waarde van die lening en die bedrag ontvang erken as n staatstoekenning LEENKOSTE Leenkoste direk toeskryfbaar aan die verkryging, oprigting of vervaardiging van n kwalifi serende bate, word as deel van die kosprys van die bate gekapitaliseer. Alle ander leenkoste word volgens die effektiewerente-metode oor die tydperk waarin die fi nansiering plaasvind, as uitgawe erken. Vir dié doel word n kwalifi serende bate as n item van eiendom, aanleg en toerusting, beleggingseiendom of ontasbare bates wat noodwendig n aansienlike tyd neem om gereed te kry vir sy beplande gebruik, gedefi nieer. Leenkoste direk toeskryfbaar aan n kwalifi serende bate, word omskryf as dié leenkoste wat vermy sou wees indien die uitgawes verbonde aan die kwalifi serende bate nie aangegaan is nie, ongeag of die leenkoste met bankoortrekkings, korttermynlenings, langtermynlenings of afbetalingsverkoopsooreenkomste verband hou. In die geval waar die verkryging, oprigting of vervaardiging van n kwalifi serende bate direk met n lening gefi nansier word, word die leenkoste verbonde aan die lening, beskou as leenkoste wat vir kapitalisering kwalifi seer. In die geval waar die verkryging, oprigting of vervaardiging van n kwalifi serende bate met algemene lenings gefi nansier word, word leenkoste deur middel van n kapitaliseringskoers gekapitaliseer. Vir dié doel word die kapitaliseringskoers as die geweegde gemiddelde leenkoste van die uitstaande lenings van die Maatskappy bepaal. Die kapitalisering van leenkoste begin op die aanvangsdatum en word beëindig wanneer die kwalifi serende bate vir sy beplande gebruik of verkoop gereed is. Om uitvoering aan dié beleid te gee, word die aanvangsdatum as die datum waarop al die ondergenoemde vereistes nagekom is, beskou: Die Maatskappy het uitgawes verbonde aan die kwalifi serende bate aangegaan. Die Maatskappy het leenkoste aangegaan. Die Maatskappy het begin met aktiwiteite wat noodsaaklik is om die kwalifi serende bate vir sy gebruik of verkoop gereed te kry INKOMSTEBELASTING Alle belastinguitgawes of -inkomste word in die staat van omvattende inkomste erken WERKNEMERVOORDELE Korttermynwerknemervoordele word as uitgawe erken in die tydperk waarin personeel diens lewer wat hulle aanspraak op die voordele verhoog. Ingevolge hierdie beleid word die koste van betaalde verlof asook winsdelingen bonusbetalings soos volg erken: In geval van oplopende betaalde verlof, wanneer die personeel diens lewer wat hulle aanspraak op toekomstige betaalde verlof verhoog. In geval van nie-oplopende betaalde verlof, wanneer die afwesigheid plaasvind.

49 AANTEKENINGE (VERVOLG) 48 Waar die Maatskappy n wettige verpligting het om winsdeling- en bonusbetalings aan personeel te doen, wanneer die personeel diens lewer wat hulle aanspraak op winsdeling- en bonusbetalings verhoog. Waar die Maatskappy na die mening van die direkteure as gevolg van sy optrede in die verlede n afgeleide verpligting het om prestasiebonusse, gekoppel aan die fi nansiële prestasie van die Maatskappy, aan personeel te betaal, word die koste van die prestasiebonusse as uitgawe erken, indien die betaalbare bedrae deur middel van n direksiebesluit vasgestel word voor die fi nansiële jaarstate vir uitreiking gemagtig word. Die koste van diensbeëindigingsvoordele word as uitgawe erken indien die voorgenome diensbeëindiging in n formele gedetailleerde plan uiteengesit is en dié plan op n datum voor die staat van fi nansiële posisiedatum aan die personeel bekend gemaak is. Die personeel is lede van pensioen- en voorsorgfondse wat voordele bied ingevolge vastebydrae-planne. Bydraes tot die nadiensvoordeel-planne word as uitgawe erken in die tydperk waarin personeel diens lewer wat hulle aanspraak op die voordele verhoog. NA-AFTREDE MEDIESE SORG VERPLIGTING Die toekomstige koste van na-aftrede mediese koste word teen inkomste voorsien, gegrond op n onafhanklike jaarlikse aktuariële waardasie. Aktuariële winste en verliese word verantwoord in die staat van omvattende inkomste in die jaar waarin dit ontstaan. Personeel wat ná 1 Januarie 1998 in diens geneem is, kwalifi seer nie vir mediese voordele ná aftrede nie. Die verhoging van werkgewerbydraes vir persone wat wel vir die voordeel kwalifi seer, is beperk tot maksimum 10% per jaar KONTANT EN KONTANTEKWIVALENTE Kontant en kontantekwivalente, wat n geïntegreerde deel van kontantbestuur uitmaak, sluit in kontant op hande en oortrokke banksaldo s. Oortrokke banksaldo s word as bedryfslaste getoon. Vir die doeleindes van die kontantvloeistaat bestaan kontant en kontantekwivalente uit kontant en kontantekwivalente soos hierbo geïdentifi seer, ná inagneming van oortrokke bankrekeninge asook die rentedraende korttermynlenings NIE-BEDRYFSBATES GEHOU VIR VERKOOP n Item word geklassifi seer as gehou vir verkoop indien die drabedrag daarvan hoofsaaklik verhaal sal word deur n verkoopstransaksie eerder as deur voortgesette gebruik. Die na-belaste wins of verlies met beëindiging/verkoop word in die staat van omvattende inkomste getoon VERGELYKENDE SYFERS Waar rekeningkundige beleid verander het gedurende die jaar en die resultate daarvan wesenlik is ten opsigte van die begrip van die fi nansiële posisie van die Maatskappy, word die vergelykende syfers hersaamgestel of herstateer. Waar nodig, is syfers ook geherklassifi seer. Gedurende die jaar onder oorsig was daar geen verandering in rekeningkundige beleid nie FINANSIËLE INSTRUMENTE EN RISIKOBESTUUR Sien aantekening 27 in die fi nansiële state vir detail.

50 KRITIESE REKENINGKUNDIGE AANNAMES EN OORDEEL Ramings en aannames word voortdurend geëvalueer en is gebaseer op historiese ondervinding en ander faktore, insluitend verwagtinge van toekomstige gebeure wat redelik is onder die omstandighede. Die Maatskappy maak ramings en aannames aangaande die toekoms. Die gevolglike rekeningkundige ramings sal nie, volgens defi nisie, ooreenstem met die werklike resultate nie. Aannames en skattings wat n wesenlike risiko het om n wesenlike aansuiwering tot die drabedrag van bates en laste binne die volgende fi nansiële jaar tot gevolg te hê, word hieronder bespreek. WAARDEDALING VAN DEBITEURE n Voorsiening vir waardedaling van handelsdebiteure word daargestel wanneer daar objektiewe bewyse is dat die Maatskappy nie in staat sal wees om alle bedrae volgens die oorspronklike voorwaardes in te vorder nie. Die voorsieningsbedrag is die verskil tussen die bate se drabedrag en die huidige waarde van verwagte toekomstige kontantvloeie, verdiskonteer teen die effektiewe rentekoers. Bestuur oorweeg die volgende wanneer die voorsiening, wat in die staat van omvattende inkomste erken gaan word, gemaak word: Identifi sering van spesifi eke wanpresterende debiteure Die voorsiening vir individuele debiteure neem slegs die verskil tussen die totale skuld en die sekuriteit beskikbaar, in berekening. Sekuriteit beskikbaar word oorspronklik bepaal deur middel van die kredietbeleid asook die risikoprofi el van die debiteur. Tydwaarde van sekuriteit beskikbaar vanaf spesifi eke wanpresterende debiteure Die verhalingstydperk nadat n spesifi eke onsuksesvolle skuld geïdentifi seer is, word bepaal op grond van ondervinding en verdiskonteer Bestuur die sekuriteit wat uiteindelik verkry sal word na die huidige waarde daarvan. Dit het tot gevolg dat die sekuriteit verminder. Gevolglik word n addisionele bedrag voorsien om te vergoed vir die tydwaarde tekort. Hersiening van die verhalings van sekuriteite Bestuur hersien die verhaalbaarheid van sekuriteite op grond van vorige ondervinding en mag dan die sekuriteit afwaarts aanpas. Die tekort veroorsaak dan n verhoging in die voorsiening. Vooruitskattings van lewensduur van bates, reswaarde en waardeverminderingsmetodes Eiendom, aanleg en toerusting word gedepresieer oor die lewensduur in gebruik met inagname van die reswaarde. Lewensduur en reswaardes word jaarliks bepaal. Lewensduur in gebruik word beïnvloed deur tegnologiese ontwikkeling, onderhoudsprogramme en toekomstige produktiwiteit. Toekomstige marktoestande, insluitend die koste om bates te verkoop, bepaal die reswaarde. Waardevermindering word bereken op die reguitlynbasis, wat nie noodwendig die werklike gebruik van die bate verteenwoordig nie. Toetse vir waardedaling op bates en ontasbare bates Eiendom, aanleg en toerusting word vir waardedaling getoets slegs sodra daar aanwysers vir waardedaling bestaan. Toekomstige kontantvloeie word baseer op bestuur se raming van toekomstige markomstandighede. Sulke kontantvloeie word dan verdiskonteer en vergelyk met huidige boekwaardes, en indien laer, daal die bates in waarde tot die huidige waardes van die kontantvloeie. Waardedalingstoetse word baseer op inligting beskikbaar op daardie stadium en sulke omstandighede mag verander na jaareinde. Toetse vir waardedaling op uitgestelde belastingbates Uitgestelde belastingbates word jaarliks getoets vir waardedaling. Toekomstige kontantvloeie word gebaseer op Bestuur se raming van toekomstige markomstandighede. Die belastingimpak van sulke kontantvloeiprojeksies word vergelyk met huidige boekwaardes, en indien laer, daal die belastingbates in waarde tot die huidige waardes van die kontantvloeie. Waardedalingstoetse word baseer op inligting beskikbaar op daardie stadium en sulke omstandighede mag verander ná jaareinde. Voorraad netto realiseerbare waardes en waardedalingstoetse Voorraad word waardeer teen die laagste van gemiddelde kosprys en netto realiseerbare waarde. Waardedalingstoetse word jaarliks uitgevoer en word gebaseer op bestuur se raming van toekomstige markomstandighede.

51 AANTEKENINGE (VERVOLG) 50 Waardasie van fi nansiële instrumente Finansiële instrumente word gewaardeer op balansstaatdatum. Die waarde van fi nansiële instrumente is blootgestel aan wesenlike fl uktuasies en daarom kan die bedrag erken, verskil van die bedrag uiteindelik gerealiseer NUWE VERSLAGDOENINGSTANDAARDE EN VERTOLKINGS STANDAARDE EN VERTOLKINGS WAT VAN KRAG GEWORD HET EN TOEGEPAS IS IN DIE HUIDIGE JAAR Deferred Tax: Recovery of Underlying Assets (Amendments to IAS 12). Presentation of Items of Other Comprehensive Income (Amendments to IAS 1). Die Maatskappy het hierdie nuwe of gewysigde standaarde vir die eerste keer in die 2013 fi nansiële state toegepas, waar van toepassing. Die nuwe en gewysigde standaarde het nie n wesenlike impak op die Maatskappy se fi nansiële state gehad nie STANDAARDE EN VERTOLKINGS WAT NOG NIE VAN KRAG IS NIE Nuwe of veranderde verslagdoeningstandaard Effektief vir jare wat op of ná die datum begin: IFRS 9 Financial Instruments (2009) 1 Januarie 2013 IFRS 9 Financial Instruments (2010) 1 Januarie 2015 IAS 27 Separate Financial Statements (2011) 1 Januarie 2013 IAS 28 Investments in Associates and Joint Ventures (2011) 1 Januarie 2013 IFRS 10 Consolidated Financial Statements 1 Januarie 2013 IFRS 11 Joint Arrangements 1 Januarie 2013 IFRS 12 Disclosure of Interests in Other Entities 1 Januarie 2013 IFRS 13 Fair Value Measurement 1 Januarie 2013 Wysigings IAS 19 Employee Benefi ts (2011) 1 Januarie 2013 Government Loans (Amendments to IFRS 1) 1 Januarie 2013 IFRS 1, 16, 32, 34 Annual Improvements for cycle 1 Januarie 2013 Disclosures Offsetting Financial Assets and Financial Liabilities (Amendments to IFRS 7) 1 Januarie 2013 Offsetting Financial Assets and Financial Liabilities (Amendments to IAS 32) 1 Januarie 2014 Consolidated Financial Statements, Joint Arrangements and Disclosures of Interest in Other Entities: Transition Guidance 1 Januarie 2013 Die Maatskappy voorsien nie dat hierdie nuwe en gewysigde verslagdoeningstandaarde en vertolkings toegepas sal word, totdat dit op die Maatskappy se bedrywighede van toepassing word nie. Dit is onwaarskynlik dat hierdie verslagdoeningstandaarde en vertolkings n wesenlike impak op die Maatskappy se toekomstige fi nansiële state sal hê, maar die volledige uitwerking daarvan moet nog ondersoek word.

52 2. EIENDOM, AANLEG EN TOERUSTING Grond & geboue R 000 Rekenaar toerusting R 000 Aanleg, toerusting & meubels R 000 Voertuie R 000 Onvoltooide projekte R 000 Staatstoe kenning R 000 Totaal R MAART 2013 Boekwaarde begin van die jaar Kosprys Kosprys herallokasie (45 421) (82) Opgelope depresiasie (48 441) (19 493) (12 480) (11 825) - - (92 239) Opgelope depresiasie herallokasie (86) (32 746) Aankope en projekte voltooi teen kosprys ( ) Staatstoekenning (17 607) (17 607) Depresiasie huidige jaar (1 826) (3 720) (14 143) (2 302) (21 639) Depresiasie teruggetel op verkope Verkope teen kosprys (11) (72) (296) (1 054) - - (1 432) Boekwaarde 31 Maart (17 255) Kosprys (17 607) Opgelope depresiasie (17 483) (23 226) (59 079) (13 216) ( ) Totale boekwaarde 31 Maart (17 254) MAART 2012 Boekwaarde begin van die jaar Kosprys Opgelope depresiasie (44 443) (17 226) (11 001) (10 388) - - (83 058) Aankope en projekte voltooi teen kosprys Depresiasie huidige jaar (4 042) (2 376) (1 565) (1 756) - - (9 739) Depresiasie teruggetel op verkope Verkope teen kosprys (69) (110) (106) (319) - - (604) Boekwaarde 31 Maart Kosprys Opgelope depresiasie (48 441) (19 493) (12 480) (11 825) - - (92 239) Totale boekwaarde 31 Maart Die register ten opsigte van grond en geboue is ter insae beskikbaar by die geregistreerde kantore van die Maatskappy. Die verwagte nuttige lewensduur val binne die volgende intervalle: Opberging- en vervaardigingsgeboue 50 jaar Administratiewe geboue jaar Aanleg, toerusting en meubels 5-15 jaar IT-toerusting 2-6 jaar Voertuie 5-8 jaar Voertuie met n netto drawaarde van R15,1 miljoen (2012: R10.1 miljoen) dien as sekuriteit vir die afbetalingsooreenkomste met die bank. Verwys na aantekening 16. n Eerste verband ter waarde van R15 miljoen oor eiendom sowel as n algemene notariële verband ter waarde van R45 miljoen oor aanleg en toerusting, dien as sekuriteit vir Industrial Development Corporation of South Africa. Verwys na aantekening 17. Die Staatstoekenning vanaf die Departement Handel en Nywerheid is ontvang as gedeeltelike befondsing van die oprig van die veevoerfabriek en die hoender abattoir. Die inkomste word erken oor die lewensduur van die betrokke vervaardigingsgeboue en toerusting.

53 AANTEKENINGE (VERVOLG) EIENDOM, AANLEG EN TOERUSTING (VERVOLG) Grond & geboue R 000 Rekenaar toerusting R 000 Aanleg, toerusting & meubels R 000 Voertuie R 000 Onvoltooide projekte R 000 Staat s- toe kenning R 000 Totaal R MAART 2013 Boekwaarde begin van die jaar Kosprys Kosprys herallokasie (45 421) (82) Opgelope depresiasie (48 441) (19 322) (12 353) (11 807) - - (91 923) Opgelope depresiasie herallokasie (86) (32 746) Aankope en projekte voltooi teen kosprys (45 299) Staatstoekenning (2 607) (2 607) Depresiasie huidige jaar (974) (3 263) (7 327) (2 255) - 64 (13 755) Depresiasie teruggetel op verkope Verkope teen kosprys (11) (72) (296) (1 054) - - (1 433) Boekwaarde 31 Maart (2 543) Kosprys (2 607) Opgelope depresiasie (16 631) (22 599) (52 136) (13 150) - 64 ( ) Totale boekwaarde 31 Maart (2 543) MAART 2012 Boekwaarde begin van die jaar Kosprys Opgelope depresiasie (44 443) (17 197) (10 991) (10 387) - - (83 018) Aankope en projekte voltooi teen kosprys Depresiasie huidige jaar (4 042) (2 234) (1 448) (1 739) - - (9 463) Depresiasie teruggetel op verkope Verkope teen kosprys (69) (110) (106) (319) - - (604) Boekwaarde 31 Maart Kosprys Opgelope depresiasie (48 441) (19 322) (12 353) (11 807) - - (91 923) Totale boekwaarde 31 Maart Die register ten opsigte van grond en geboue is ter insae beskikbaar by die geregistreerde kantore van die Maatskappy. Die verwagte nuttige lewensduur val binne die volgende intervalle: Opberging- en vervaardigingsgeboue 50 jaar Administratiewe geboue jaar Aanleg, toerusting en meubels 5-15 jaar IT-toerusting 2-6 jaar Voertuie 5-8 jaar Voertuie met n netto drawaarde van R15,1 miljoen (2012: R10,1 miljoen) dien as sekuriteit vir die afbetalingsooreenkomste met die bank. Verwys na aantekening 16. Die Staatstoekenning vanaf die Departement Handel en Nywerheid is ontvang as gedeeltelike befondsing van die oprig van die veevoerfabriek. Die inkomste word erken oor die lewensduur van die betrokke vervaardigingsgeboue en toerusting.

54 3. ONTASBARE BATES 53 Boekwaarde begin van die jaar Aankope teen kosprys Waardedaling huidige jaar Verkope teen netto boekwaarde Boekwaarde einde van die jaar Kosprys Opgelope waardedaling Versekering kliëntebasis vanaf Emerald Makelaars is bekom gedurende 2011 vir n kosprys van R R van die totale koopsom is betaal in 2011 en die restant van R is betaal gedurende die vorige fi nansiële jaar. Die fi nale betaling was onderhewig aan n lojaliteitsklousule in die verkoopkontrak waaraan voldoen was. Ontasbare bates het n ongedefi nieerde lewensduur. 4. BELEGGING IN GESAMENTLIKE ONDERNEMINGS Begin van die jaar Verkryging Aandeel van wins/(verlies) na belasting Uitkerings Einde van die jaar Verteenwoordig deur: Kosprys Aandeel van wins/(verlies) na belasting OPSOMMENDE INLIGTING VAN GESAMENTLIKE ONDERNEMINGS: Verpligtinge Wins/(verlies) Wins/(verlies) Onderneming Belang Bates Inkomste voor belasting na belasting % R 000 NTK Limpopo Agric Bpk Groep 50% Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk 50% Nu-Pro Voere (Edms) Bpk 50%

55 AANTEKENINGE (VERVOLG) BELEGGING IN GEASSO - SIEERDE ONDERNEMING Begin van die jaar Verkryging Aandeel van wins/(verlies) na belasting (4 400) - (4 400) - Uitkerings Einde van die jaar Verteenwoordig deur: Kosprys Aandeel van wins/(verlies) na belasting (4 400) - (4 400) n Belang van 25% is in Free State Oil (Edms) Bpk bekom in 2011 teen n koopsom van R250. Gedurende die jaar het die Maatskappy n addisionele 15% van die aandeelhouding bekom vir R4,4 miljoen. Die totale aandeelhouding in Free State Oil (Edms) Bpk is 40% (2012: 25%). Addisioneel tot die belegging in Free State Oil (Edms) Bpk is n aandeelhouers- en bedryfslening van netto R29,7 miljoen (2012: R20 miljoen). Die Maatskappy se aandeel in die kumulatiewe opgelope verlies na belasting beloop R (2012: R ) wat as waardedaling teen die belegging R4,4 miljoen en R0,5 miljoen teen die lening getoon word. Die Maatskappy het gedurende die jaar 260 gewone aandele (26% belang) in AgrienviroLab World (Edms) Bpk bekom vir R260. Addisioneel tot die gewone aandele het die Maatskappy voorkeuraandele ter waarde van R6 miljoen opgeneem. Voorkeurdividende is jaarliks betaalbaar uit winste en word gehef teen 15% per jaar. Addisioneel tot die belegging in AgrienviroLab World (Edms) Bpk is n aandeelhouers- en wentelkredietlening van R2,9 miljoen (2012: nul) toegestaan. Uitgereikte aandele Belang Koste van belegging 6. BELEGGING IN FILIAAL R % 2012 % 2013 R R 000 Onderneming Grain Field Chickens (Edms) Bpk 1 76,9 76,9 1 1 n Belang van 76,9% is in Grain Field Chickens (Edms) Bpk bekom gedurende 2011 teen n koopsom van R769. Addisioneel tot die koopsom is n rentevrye aandeelhouerslening van R50 miljoen toegestaan asook n bedryfslening wat R211,4 miljoen (2012: R46,1 miljoen) beloop op 31 Maart 2013 (verwys aantekening 7.2). R87,9 miljoen van die bedryfslening word vanaf 1 April 2013 geklassifi seer as aandeelhouerslening. Rente word gehef teen prima minus 1% op die bedryfslening. Die lenings het geen vaste terugbetalingsvoorwaardes nie.

56 AANTEKENINGE 7. FINANSIËLE BATES Beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bates Ongenoteerde beleggings Ander fi nansiële bates Langtermynlenings ontvangbaar Ander fi nansiële bates Korttermynlenings ontvangbaar BESKIKBAAR-VIR-VERKOOP FINANSIËLE BATES Beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bates bestaan uit beleggings in gewone aandele en het dus geen vervaldatum of koeponkoers nie. Aantal aandele % belang EN Direkteurswaardasie volgens netto batewaardes R 000 Kosprys 2013 R 000 Kosprys 2012 R 000 Ongenoteerde beleggings Aandele teen kosprys Agrinet Bpk - 0,00% Graan Silo Industrie (Edms) Bpk ,66% NTK Landbou (Edms) Bpk (voorheen Noord Transvaalse Koöperasie Bpk) < 1% NTK Limpopo Agric Bpk voorkeuraandele Billikewaarde-aanpassing In terme van die statuut is die Maatskappy gemagtig om belange in maatskappye en koöperasies te hou, om lenings toe te staan aan maatskappye en koöperasies waarin die Maatskappy n belang het en om waarborge namens sulke maatskappye en koöperasies te gee tot n bedrag wat die Raad mag bepaal en wat verband hou met die Maatskappy se doelstellings. Beleggings in maatskappye se aandele word volgens IAS 39 na die billikewaarde daarvan waardeer. Die Maatskappy het gedurende die jaar die belegging van 18,74% in Agrinet Bpk ( aandele) verkoop vir R36,1 miljoen. Die belegging se aanvanklike kosprys was R3,9 miljoen en was herwaardeer na n billikewaarde van R32,2 miljoen (2012: R25,1 miljoen). Die transaksie het n netto bedrag van R7,1 miljoen tot Onaangewende Inkomste bygedrae. 7.2 LENINGS Gesekureer Crown Bag (Edms) Bpk NTK Limpopo Agric Bpk Nu-Pro Voere (Edms) Bpk AgrienviroLab World (Edms) Bpk Werknemers motorskema

57 AANTEKENINGE (VERVOLG) LENINGS (VERVOLG) Ongesekureer Free State Oil (Edms) Bpk Grain Field Chickens (Edms) Bpk Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk GFC Benefi ciaries Holdings (Pty) Ltd (voorheen Texisat (Pty) Ltd) Riemland Beheer VKB Werknemers Trust GFC Werknemers Trust Werknemers studielenings Langtermynlenings ontvangbaar Korttermynlenings ontvangbaar Gesekureer Die eerste lening aan Crown Bag (Edms) Bpk beloop R15,5 miljoen (2012: R11,2 miljoen) en is gesekureer deur n sessie van NTK Limpopo Agric Bpk se aandele in die maatskappy aan VKB. Rente op die bedryfslening word gehef teen die prima rentekoers en daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie. Die tweede lening is afgelos gedurende die jaar (2012: R1,0 miljoen) en rente was gehef teen prima plus 5% tot afl osdatum. Die lening aan NTK Limpopo Agric Bpk is gesekureer deur eerste verbande oor vaste eiendomme. Rente word gehef teen prima minus 1% en daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie. Die lening aan Nu-Pro Voere (Edms) Bpk is gesekureer deur n eerste verband oor vaste eiendomme. Rente word gehef teen prima en daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie. Die aandeelhouerslening aan AgrienviroLab World (Edms) Bpk beloop R0,3 miljoen (2012: nil), die rentekoers is gelyk aan prima plus 2% en is afbetaalbaar oor vyf jaar. Die bedryslening beloop R2,7 miljoen (2012: nil), rente word gehef teen n koers van 15% en daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie. Die lenings is gesekureer deur die opsie tot n proporsionele omskepping in aandele in AgrienviroLab World (Edms) Bpk by verstryking van die afbetalingstydperk, indien die lenings nie ten volle afgelos is nie. Motorlenings is gesekureer ingevolge individuele afbetalingsooreenkomste met werknemers. Ongesekureer Die aandeelhouerslening aan Free State Oil (Edms) Bpk beloop R18,7 miljoen (2012: R20,1 miljoen na waardedaling) en die rentekoers is gelyk aan die prima rentekoers. n Gedeelte van die aanvanklike aandeelhouerslening is oorgedra na n bedryfslening op 1 September Die bedryslening beloop R11,5 miljoen (2012: nil) en rente word gehef teen prima plus 5,5%. Die lenings is ongesekureer en daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie behalwe vir die rente op die lenings wat terugbetaalbaar is binne drie maande na afl oop van die fi nansiële jaareinde, vir die betrokke fi nansiële jaar. Die lening aan Grain Field Chickens (Edms) Bpk bestaan uit n aandeelhouerslening sowel as n bedryfslening en is ongesekureer. Geen rente word gehef op die R50 miljoen aandeelhouerslening nie en vanaf 1 April 2013 sal R87,9 mil joen van die bedryfslening ook geklassifi seer word as n rentevrye aandeelhouerslening. Rente word gehef teen prima minus 1% op die bedryfslening. Daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie. Die Maatskappy het n waarborg uitgereik vir die lenings en n ooreenkoms van volgehoue ondersteuning met Grain Field Chickens aangegaan. Die direkteure is van mening dat die verlies tydelik van aard is en dat daar geen aanduiding van waardedaling van die lenings bestaan nie. Die lening aan Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk is ongesekureer en rente word gehef teen prima en daar is geen vaste afbetalingsvoorwaardes nie. Die lening aan Riemland Beheer is afgelos gedurende die jaar. Die studielenings het geen vaste rentekoers of terugbetalingsvoorwaardes nie en word deur jare diens gedelg. Die lenings aan verwantepartye is binne die limiet wat deur die aandeelhouers goedgekeur is in terme van Artikel 45 van die Maatskappywet, 71 van Die drawaardes van die lenings word as die billikewaardes beskou.

58 8. AFTREEFONDSSURPLUS Saldo begin van die jaar Groei/(daling) in surplus vir die jaar Aangewend gedurende die jaar (bydraevakansie) (4 991) (4 849) (4 991) (4 849) Saldo einde van die jaar Korttermyn aanwending Langtermyn aanwending Die aftreefondssurplus is na afl oop van die surplusverdelingsproses vasgestel en die werkgewergedeelte is bepaal. Hierdie gedeelte word deur die Maatskappy se bestuur beheer. Hierdie fondse mag egter slegs aangewend word soos bepaal in Art 15E van die Pensioenfonds Wet, wat insluit: Aanwending deur middel van n bydraevakansie Uitbetaling by ontbinding van die fonds Die werkgewersurplus is tans reeds gekwantifi seer en geïdentifi seer en is dus nie onderhewig aan verdere aktuariële aannames nie. Die surplus is tans deur die aftreefonds in n bestuurde portefeulje van Allan Gray belê. Vrystaat Koöperasie Bpk Pensioenfonds en Vrystaat Koöperasie Bpk Aftreefonds is in die proses om te amalgameer. Die bydraevakansie word opgeskort gedurende die amalgamasieproses en tree weer in werking wanneer die nuwe fonds, VKB Landbou (Edms) Bpk Pensioenfonds, in werking tree. Die surplus word slegs aangewend wanneer n bydraevakansie geneem word. Die verwagte pensioenfonds bydraes deur die Maatskappy vir die volgende 12 maande is R3,6 miljoen. 9. VOORRAAD HANDELSVOORRAAD Graanvoorraad Grain Field Chickens Handel Insethandel Logistiek Meganisasie Meule Saadverwerking Veevoerfabriek VERBRUIKSVOORRAAD Berokingsmiddels Brandstof en steenkool Silo-onderdele Skryfbehoeftes Rekenaartoerusting

59 AANTEKENINGE (VERVOLG) 58 Tweedehandse heelgoedere met n drawaarde van R2,48 miljoen (2012: R1,97 miljoen) word by Meganisasie asook kunsmis en saad van R1,1 miljoen (2012: R19,69 miljoen) by Insethandel en R15 miljoen by Grain Field Chickens getoon teen netto realiseerbare waarde en die balans teen kosprys. Voorraad is waardeer op die basis soos uiteengesit in aantekening 1.6. Aantekening 10. HANDELS- EN ANDER DEBITEURE Langtermyn handels- en ander debiteure Korttermyn handels- en ander debiteure Korttermyn handelsdebiteure Aandeelhouers Produksierekenings Lopende rekenings Nie-aandeelhouers Graankopers Ander lopende rekeninge Korttermyngedeelte van termyndebiteure Afbetalingsverkoopsooreenkomste Termynlenings Diverse debiteure Voorsiening vir waardedaling 10.5 (38 482) (31 139) (38 482) (31 139) Handelsdebiteure behels 30-dae maand-, seisoen-, diereproduksie- en ander rekeninge vir spesifi eke produkte. Hierdie rekeninge het n rentevrye periode vir die eerste 30 dae na staat of n tydperk wat wissel na gelang van die transaksie. Sodra debiteure agterstallig raak, word rente gehef teen riglynkoerse wat in ooreenstemming met die Kredietwet bepaal is Termyndebiteure verteenwoordig items verkoop oor wisselende termyne tot 48 maande. Die onderliggende bate dien as sekuriteit vir die ooreenkoms. Rentekoerse is markverwant en is beide wisselend en vas na gelang van die spesifi eke ooreenkomste. Die toekomstige minimum paaiemente onder afbetalingsverkoopsooreenkomste is soos volg:

60 59 Bruto bedrae ontvangbaar Binne n jaar Langer as n jaar en binne vyf jaar Onverdiende fi nansieringskoste (4 853) (2 984) (4 853) (2 984) Huidige waarde Korttermyngedeelte oorgedra na bedryfsbates (11 252) (8 451) (11 252) (8 451) Langtermyngedeelte oorgedra na nie-bedryfsbates Termyndebiteure verteenwoordig termynlenings oor wisselende termyne tot 60 maande. Sekuriteite moet in plek wees voordat die lenings toegestaan word. Rentekoerse is markverwant en word afgelei vanaf die bank prima uitleenkoers. Die toekomstige minimum terugbetalings onder termynlenings is soos volg: Bruto bedrae ontvangbaar Binne n jaar Langer as n jaar en binne vyf jaar Onverdiende fi nansieringskoste (12 375) (22 404) (12 375) (22 404) Huidige waarde Korttermyngedeelte oorgedra na bedryfsbates (19 202) (33 166) (19 202) (33 166) Langtermyngedeelte oorgedra na nie-bedryfsbates Debiteure is beswaar soos uiteengesit in aantekening Beweging in die voorsiening vir waardedaling Beginsaldo Min: Afskrywings teen voorsienings (492) (523) (492) (523) Plus: Twyfelagtige rente Verhoging/(verlaging) in voorsiening Eindsaldo Die verhoging en verlaging in voorsiening van slegte skulde is ingesluit by distribusie- en verkoopsadministratiewe uitgawes in die staat van omvattende inkomste. Bedrae afgeskryf teen die voorsieningsrekening vind plaas wanneer daar geen verwagting bestaan dat addisionele kontant gevorder sal word nie.

61 AANTEKENINGE (VERVOLG) KONTANT EN KONTANTEKWIVA- LENTE EN KONTANTDEPOSITO S 11.1 KONTANTDEPOSITO S Deposito s Safex-aanvangsmarges Kontantdeposito s bestaan uit deposito s by fi nansiële instellings en dra rente teen markverwante kontantdepositokoerse. Safex-aanvangsmarges bestaan uit deposito s gemaak as sekuriteit vir verskansingsposissies wat gehou word vir voorseisoenskontrakte en eie voorraad en dra rente teen markverwante koerse KONTANTDEPOSITO S Banksaldo Kontant op hande AANDELEKAPITAAL 12.1 KLAS 1 GEWONE AANDELE GEMAGTIG (2012: ) gewone aandele sonder pari-waarde. KLAS 1 GEWONE AANDELE UITGEREIK (2012: ) gewone aandele sonder pari-waarde KLAS 2 VOORKEURAANDELE GEMAGTIG (2012: ) stemdraende afl osbare voorkeuraandele sonder pari-waarde. KLAS 2 VOORKEURAANDELE UITGEREIK Saldo op begin van jaar Uitgifte van voorkeuraandele uit historiese ledefondse Aflos van voorkeuraandele (15 121) (7 787) (15 121) (7 787) Uitgifte van voorkeuraandele Saldo op einde van jaar

62 61 Die uitgifte bestaan uit aansporingskorting aan aandeelhouers en is afl osbaarbaar volgens sekere voorwaardes en termyne. Geen dividende is op die voorkeuraandele betaalbaar nie KLAS 3 VOORKEURAANDELE GEMAGTIG (2012: ) stemdraende afl osbare voorkeuraandele sonder pari-waarde. KLAS 3 VOORKEURAANDELE UITGEREIK Saldo op begin van jaar Kapitalisasie uitgifte van voorkeuraandele uit reserwes Afl os van voorkeuraandele (3 083) (241) (3 083) (241) Saldo op einde van jaar Die kapitalisasie uitgifte uit reserwes is afl osbaar volgens sekere voorwaardes en termyne en is toegeken op grond van die vorige 15 jaar se klandisieverhouding. Geen dividende is op die voorkeuraandele betaalbaar nie KLAS 4 SKULDBRIEWE UITGEREIK Saldo op begin van jaar Afl os van skuldbriewe Uitgifte van skuldbriewe Saldo op einde van jaar Die uitgifte bestaan uit aansporingskorting aan nie-aandeelhouers in die vorm van nie-stemdraende afl osbare skuldbriewe wat afl osbaarbaar is volgens dieselfde voorwaardes en termyne as klas 2 voorkeuraandele. TOTALE AANDELEKAPITAAL

63 AANTEKENINGE (VERVOLG) ONAANGEWENDE INKOMSTE Saldo van reserwes op begin van jaar Voorkeuraandeeluitgifte verskille op aansporingskorting Billikewaarde-aanpassing: Bestaande beleggings (11) (11) Billikewaarde-aanpassing: Gerealiseerde beleggings (25 039) - (25 039) - Kapitale wins/(verlies) met verkoop van bates Voorkeuraandele verbeurd verklaar Oordrag vanaf/(na) uitgestelde belasting (1 586) (1 586) Oorplasing uit wins vanaf verdelingsrekening (10 127) Reserwes omskep in klas 3 afl osbare voorkeuraandele - ( ) - ( ) Saldo voor nie-beherendebelang Nie-beherendebelang Saldo op einde van jaar Die algemene- en gebeurlikheidsreserwes is gedurende die vorige jaar omskep in voorkeuraandele en die balans is oorgedra na onaangewende Inkomste. 14. LEDEFONDSE Saldo op begin van jaar Omskep in klas 2 afl osbare voorkeuraandele - ( ) - ( ) Saldo op einde van jaar Ledefondse toegeken aan lede van Vrystaat Koöperasie Beperk is omskep in afl osbare voorkeuraandele in VKB Landbou (Edms) Bpk in die vorige jaar.

64 15. NA-AFTREDE VERPLIGTINGE PENSIOEN Die Maatskappy behoort aan n omskrewe bydraeplan wat wesenlik al die werknemers van die Maatskappy dek. Vir bydraes aan die pensioenfonds, sien aantekening MEDIES Na-aftrede gesondheidsorgverpligting word voorsien ingevolge IAS 19. Die aktuariële waardasie word jaarliks uitgevoer en die laaste waardasie het op 17 April 2013 geskied. Die berekening is gegrond op die huidige waarde van toekomstige mediese skemabydraes ten opsigte van huidige werknemers en bestaande afgetredenes wat kwalifi - seer. STAAT VAN FINANSIËLE POSISIE Die beweging in die na-aftrede gesondheidsorgverpligting is soos volg: STAAT VAN OMVATTENDE INKOMSTE Bedrae verantwoord in die staat van omvattende inkomste is as volg: Begin van jaar Totale uitgawes in staat van omvattende inkomste verantwoord Bydraes betaal (3 161) (2 970) (3 161) (2 970) Einde van jaar Huidige dienskoste Rentekoste Aktuariële (wins)/verlies Totale koste BEREKENINGSAANNAMES Die berekeningsaannames by die bepaling van die verpligting is n verwagte opbrengskoers van 8,3% (2012: 9,2%) en n mediese subsidie-infl asie van 7,9% (2012: 6,2%) wat n reële opbrengskoers van 0,4% (2012: 3%) sal lewer en sterftekoerse volgens algemeen aanvaarde sterftetabelle. SENSITIWITEITSANALISE Die effek van n 1% styging/daling in die reële opbrengskoers sal die totale verpligting soos volg daar uitsien: 1% daling % styging Die effek van n 1% styging/daling in die reële opbrengskoers sal die totale huidige dienskoste oor die volgende jaar soos volg daar uitsien:

65 AANTEKENINGE (VERVOLG) 64 1% daling % styging Die effek van n 1% styging/daling in die reële opbrengskoers sal die totale rentekoste oor die volgende jaar soos volg daar uitsien: Na-aftrede gesondheidsorgverpligtinggeskiedenis 1% daling % styging Huidige waarde van aanspreeklikheid R 000 Verandering in aanspreeklikheid (%) Huidige waarde van aanspreeklikheid R 000 Verandering in aanspreeklikheid (%) 28 Februarie ,39% ,39% 28 Februarie ,74% ,74% 31 Maart ,88% ,88% 31 Maart ,39% ,39% 31 Maart ,31% ,31% HUIDIGE DIENSKOSTE Die huidige dienskoste is gebaseer op die verpligting wat oploop gedurende n gegewe jaar aangesien huidige werknemers nader aan verwagte voordele is: Huidige dienskoste vir die volgende fi nansiële periode AFBETALINGSVERKOOPS- OOREENKOMSTE Saldo begin van die jaar Aankoopprys Finansieringskoste Deposito en paaiemente betaal (6 317) (3 874) (6 317) (3 874) Saldo einde van die jaar Afbetalingsverkoopsooreenkomste verteenwoordig bates aangekoop oor n vaste termyn van 36 maande wat maandeliks afbetaal word. Die onderliggende bates met n drawaarde van R15,1 miljoen (2012: R10,1 miljoen) dien as sekuriteit vir die ooreenkomste. Die rentekoers is markverwant en gekoppel aan n koers van 1% onder die prima rentekoers.

66 Die toekomstige minimum paaiemente onder afbetalingsverkoopsooreenkomste is soos volg: 65 Binne n jaar Langer as n jaar en binne vyf jaar FINANSIËLE LASTE 17.1 RENTEDRAENDE LANGTERMYNLENINGS Gesekureer Industrial Development Corporation of South Africa Hierdie lening word gesekureer deur n algemene notariёle verband oor toerusting ter waarde van R ,00 en n eerste verband oor eiendom van R15 miljoen. Die lening dra rente teen n vaste koers van 6,4% per jaar en is terugbetaalbaar in 60 maandelikse paaiemente vanaf Oktober Standard Bank termynlening Hierdie lening word gesekureer deur n algemene notariёle verband oor toerusting by die Vrede veevoeraanleg ter waarde van R ,00. Die rentekoers is markverwant en gekoppel aan n koers van 1,5% onder die prima rentekoers. Die lening is betaalbaar in kwartaallikse paaiemente waarvan die eerste betaling in November 2013 geskied Ongesekureer GFC Benefi ciary Holdings (Edms) Bpk (voorheen Texisat (Edms) Bpk) Hierdie lening is rentevry en lang termyn van aard en het geen vaste terugbetalingsvoorwaardes nie. Totale rentedraende langtermynlenings

67 AANTEKENINGE (VERVOLG) RENTEDRAENDE KORTTERMYNLENINGS Gesekureer Industrial Development Corporation of South Africa Hierdie lening word gesekureer deur n algemene notariёle verband oor toerusting ter waarde van R ,00 en n eerste verband oor eiendom van R15 miljoen. Die lening dra rente teen n vaste koers van 6,4% per jaar en is terugbetaalbaar in 60 maandelikse paaiemente vanaf Oktober Standard Bank termynlening Hierdie lening word gesekureer deur n algemene notariёle verband oor toerusting by die Vrede veevoeraanleg ter waarde van R ,00. Die rentekoers is markverwant en gekoppel aan n koers van 1,5% onder die prima rentekoers. Die lening is betaalbaar in kwartaallikse paaiemente waarvan die eerste betaling in November 2013 geskied Daggeld lenings Lenings vanaf aandeelhouers Kommoditeit fi nansiering Werknemerspaarfonds Totale rentedraende korttermynlenings Totale rentedraende lenings Lenings vanaf aandeelhouers asook werknemerspaarfonds is onmiddellik opvraagbaar en dra rente wat afgelei word vanaf die bank prima uitleenkoers. Graan dien as sekuriteit vir die kommoditeit fi nansiering. Dit is terugbetaalbaar na die opnemer se diskresie en dra rente teen die bank prima uitleenkoers minus 2,45% (2012: 2,25%). Die drawaardes van die lenings word as die billikewaardes beskou. 18. KONTANT EN KONTANTEKWIVALENTE Oortrokke banksaldo Die totale fasiliteit op 31 Maart 2013 was R690 miljoen (2012: R590 miljoen) en is verseker deur: n Sessie van onbetaalde skulde met n boekwaarde van: Die fasiliteitooreenkoms bepaal dat geen bates as sekuriteit beswaar mag word alvorens die bank nie daarvan in kennis gestel is nie. Omdat die landbousektor seisoenaal is, wissel die oortrokke fasiliteit deur die jaar. Die lening dra rente teen n koers wat afgelei word van die prima uitleenkoers van die betrokke bank.

68 19. HANDELS- EN ANDER KREDITEURE Handelskrediteure en ander bedrae betaalbaar Kontantgedeelte van aansporingskorting/bonus Safex-prysrisikoverskansing Uitstaande tjeks teruggetel INKOMSTE, VERKOPE EN KOSTE VAN VERKOPE 20.1 INKOMSTE Graanprodukte verspoor en verkoop Insethandel Handels-, meganisasie- en nywerheidsafdeling Finansiering Versekeringsafdeling Grain Field Chickens Kortings toegestaan (15 962) (14 486) (15 962) (14 486) VERKOPE Verkope voor aansporingskorting Aansporingskorting (70 144) (55 612) (70 144) (55 612) Verkope na aansporingskorting soos vereis deur IFRS KOSTE VAN VERKOPE Koste van verkope voor aansporingskorting Aansporingskorting Koste van verkope na aansporingskorting soos vereis deur IFRS

69 AANTEKENINGE (VERVOLG) NETTO BEDRYFSINKOMSTE Die netto bedryfsinkomste word getoon nadat die volgende in aanmerking geneem is AANTOONBARE ITEMS Slegte skulde afgeskryf Depresiasie Nie-uitvoerende direkteursgelde Vaste vergoeding Veranderlike vergoeding Uitgawes Ouditgelde Vir ouditdienste Vir ander dienste Bedryfshuur uitgawes Waardedalings voorsien/(teruggeskryf) Debiteure Belegging en bates Voorraad afgeskryf/herwaardeer Verlies met verkoop, afskryf van vaste bates WERKNEMERSKOSTE Vergoeding Prestasievergoeding Pensioenkoste omskrewe bydraeplan Waardedalings voorsien/(teruggeskryf) Aanspreeklikheid vir verlofgelde Permanente werknemers aantal aan die einde van die jaar VERKOOP VAN VASTE BATES EN BELEGGINGS Kapitaalwins Wins met verkoop van beskikbaar-vir-verkoop fi nansiële bates Waardevermindering verhaal

70 BELEGGINGSINKOMSTE Rente ontvang diverse Rente ontvang lenings Rente ontvang kontantdeposito s Dividende ongenoteerde maatskappye FINANSIERINGSKOSTE Kort- en mediumtermynlenings Aandeelhouerslenings Afbetalingsverkoopsooreenkomste Ander ANDER BEDRYFSINKOMSTE Graanhanteringsinkomste Graanbemarkingsinkomste Klandisiemaal Bestuursburofooi Ander INKOMSTEBELASTING Wins vir die jaar na aansporingskorting en voor belasting BELASTING SA normale belasting huidige jaar Kapitaalwins belasting Voorsiening vir/(terugskrywing van) uitgestelde belasting (13 585) (3 764) 130 (1 900) Totale belasting (5 100)

71 AANTEKENINGE (VERVOLG) INKOMSTEBELASTING (VERVOLG) 22.2 UITGESTELDE BELASTING Die vernaamste tydelike verskille is die volgende: Eiendom, aanleg en toerusting Handels- en ander debiteure Na-aftrede mediese verpligting (63 693) (44 755) (63 693) (44 755) Aftreefonds surplus Opgelope uitgawes (verlof) (10 964) (10 513) (10 964) (10 513) Voorproduksie uitgawes ( ) (8 196) - - Billikewaarde-aanpassing Uitgestelde belasting is soos volg opgemaak: Eiendom, aanleg en toerusting (29 412) (2 723) (9 392) (2 706) Handels- en ander debiteure (72) (531) (88) (263) Na-aftrede mediese verpligting Aftreefonds surplus (2 165) (3 116) (2 165) (3 116) Opgelope uitgawes (verlof) Voorproduksie uitgawes Totaal na staat van omvattende inkomste Billikewaarde-aanpassing (1) (4 678) (1) (4 678) Uitgestelde belasting bate Uitgestelde belasting (las) (31 650) (11 048) (11 646) (10 763) Rekonsiliasie van uitgestelde belasting saldo: Saldo aan begin van die jaar Bewegings gedurende die jaar: Tydelike verskille Na staat van omvattende inkomste (130) Eiendom, aanleg en toerusting (26 690) (255) (6 686) (239) Handels- en ander debiteure 460 (82) Na-aftrede mediese verpligting Aftreefonds surplus Opgelope uitgawes (verlof) Voorproduksie uitgawes Ander omvattende inkomste (1 586) (1 586) Billikewaarde-aanpassing (416) (416) Kapitaalwins insluitingskoersaanpassing - (1 170) - (1 170)

72 REKONSILIASIE VAN BELASTINGKOERS Standaardkoers van belasting 28,00% 28,00% 28,00% 28,00% Aangesuiwer vir: Kapitaalwinsbelasting 7,08% 0,05% 7,08% 0,05% Nie-belasbare inkomste (64,90%) (14,69%) (23,24%) (14,69%) Nie-aftrekbare items 1,41% (3,56%) 1,31% 0,37% Effektiewe koers van belasting (28,41%) 9,80% 13,15% 13,73% 22.4 BELASTING ONTVANGBAAR/(BETAALBAAR) Voorlopige belasting betaal SA normale belasting huidige jaar (3 850) (5 648) (3 850) (5 648) Kapitaalwinsbelasting (4 635) (13) (4 635) (13) (262) (262) 23. STAAT VAN KONTANTVLOEI AANTEKENINGE 23.1 REKONSILIASIE VAN NETTO WINS VOOR TOEVALLING MET KONTANT UIT BEDRYWIGHEDE VOORTGEBRING Netto wins voor toevalling en belasting Aangesuiwer vir: Depresiasie Wins met verkoop van bates (32 717) (168) (32 717) (168) Finansieringskoste betaal Beleggingsinkomste (29 018) (7 631) (38 560) (8 887) Toename in nie-kontantitems AANGEWEND OM BEDRYFSKAPITAAL TE VERHOOG (Toename)/afname in voorraad (53 469) (34 952) (25 171) (34 952) (Toename)/afname in graanvoorraad (1 303) (39 891) (1 303) (39 891) (Toename)/afname in debiteure ( ) ( ) ( ) ( ) Toename/(afname) in krediteure ( ) ( ) ( ) ( )

73 AANTEKENINGE (VERVOLG) TOENAME IN EIENDOM, AANLEG EN TOERUSTING Grond en geboue Rekenaartoerusting Aanleg, toerusting en meubels Voertuie Onvoltooide projekte ( ) (45 299) Staatstoekenning (17 607) - (2 607) NETTO KORTTERMYNLENINGS Rentedraende lenings Kontant en kontantekwivalente Kontant deposito s (18 032) (10 801) (18 032) (10 801) VOORWAARDELIKE AANSPREEKLIKHEDE 24.1 Waarborge namens personeellede is ten gunste van verskillende fi nansiële instellings ten opsigte van behuisingslenings uitgereik Waarborge ten opsigte van die aandeelhouers- en bedryfslenings van Grain Field Chickens is ten gunste van ander krediteure uitgereik KAPITAALVERPLIGTINGE Bedrag volgens kapitaalbegroting goedgekeur deur Direksie vir toekomstige spandering, maar nog nie gekontrakteer nie Kapitaalspanderings gekontrakteer, maar nog nie gelewer nie Bogenoemde sal gefi nansier word uit netto kontantvloei uit bedrywighede en termynlenings.

74 26. VERWANTE PARTYE 26.1 HANDELSDEBITEURE, LENINGS EN AANDELEKAPITAAL DIREKTEURE Die handelsdebiteure bestaan uit produksiekredietrekenings sowel as ander rekenings waarvoor klante van die Maatskappy kwalifi seer. Die toestaan van krediet, terugbetalingsvoorwaardes en rentekoers op die lenings is ooreenkomstig die maatskappybeleid wat geld vir al die klante van die Maatskappy. 73 Handelsdebiteure Lenings vanaf direkteure (6 333) (20 004) (6 333) (20 004) Aandelekapitaal (83 441) (72 808) (83 441) (72 808) 26.2 TRANSAKSIES MET DIREKTEURE Transaksies met direkteure is gedoen in die normale gang van besigheid en op dieselfde voorwaardes wat geld vir al die klante van die Maatskappy. Aankope deur direkteure Produkte gekoop by direkteure ( ) ( ) ( ) ( ) 26.3 INLIGTING OOR DIREKTEURE VAN DIE SE DIENSTERMYNE Direkteur Ampstermyn verstryking Posisie beklee PG Carshagen * Augustus 2015 Nie-uitvoerende direkteur CF Fick * Augustus 2015 Nie-uitvoerende direkteur PJF de Villiers Augustus 2013 Nie-uitvoerende direkteur ID Dreyer Augustus 2014 Nie-uitvoerende direkteur GJ Claasen Augustus 2013 Nie-uitvoerende direkteur G Steyn Augustus 2014 Nie-uitvoerende direkteur DJ Kriek Augustus 2013 Nie-uitvoerende direkteur MC de Klerk * Augustus 2015 Nie-uitvoerende direkteur JBS du Plessis Augustus 2014 Nie-uitvoerende direkteur MA Letuka * Augustus 2013 Nie-uitvoerende direkteur JCP Bekker * Augustus 2013 Nie-uitvoerende direkteur JF Janse van Rensburg * Uitvoerend: Besturende Direkteur MJ Mittermaier * Uitvoerend: Finansiële Direkteur Direkteure is by verstryking van hul termyn ingevolge die Statuut herkiesbaar. * Heraangestel as direkteure gedurende die jaar VOORGESKREWE BEAMPTES EN UITVOERENDE DIREKTEURE Voorgeskrewe beamptes en uitvoerende direkteure bestaan uit die volgende lede van Hoofbestuur: JF Janse van Rensburg Besturende Direkteur MJ Mittermaier Finansiële Direkteur JM Kasselman Besturende Direkteur: Grain Field Chickens A Odendaal Uitvoerende Hoof: Graan JJ van Heerden Uitvoerende Hoof: Kommersiële Dienste LNJ van Stryp Uitvoerende Hoof: Finansiering en Versekering

75 AANTEKENINGE (VERVOLG) 74 Salarisse Prestasievergoeding gedurende die jaar uitbetaal Hierdie personeel se vergoeding is ingesluit by werknemerskoste in aantekening VERWANTEPARTYSALDO S Leningsrekening verskuldig (aan)/deur verwante partye AgrienviroLab World (Edms) Bpk Crown Bag (Edms) Bpk Free State Oil (Edms) Bpk GFC Werknemers Trust Grain Field Chickens (Edms) Bpk NTK Limpopo Agric Bpk Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk Nu-Pro Voere (Edms) Bpk GFC Benefi ciaries Holdings (Pty) Ltd (voorheen Texisat (Pty) Ltd) (14 992) VKB Werknemers Trust Bedrae ingesluit by debiteure/(krediteure) ten opsigte van verwante partye AgrienviroLab World (Edms) Bpk (11) - (11) - Crown Bag (Edms) Bpk (1 347) (23) (1 347) (23) Grain Field Chickens (Edms) Bpk Grain Field Chickens (Edms) Bpk - - (2 419) 137 NTK Limpopo Agric Bpk Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk (109) (59) (109) (59) Nu-Pro Voere (Edms) Bpk Nu-Pro Voere (Edms) Bpk (2 925) (4 603) (2 925) (4 603) Bedrae ingesluit by lenings vanaf aandeelhouers ten opsigte van verwante partye NTK Limpopo Agric Bpk

76 VERWANTEPARTYTRANSAKSIES Rente betaal aan (ontvang van) verwante partye AgrienviroLab World (Edms) Bpk (33) - (33) - Crown Bag (Edms) Bpk (1 313) (1 306) (1 313) (1 306) Free State Oil (Edms) Bpk (2 664) (985) (2 664) (985) GFC Werknemers Trust (1) - (1) - Grain Field Chickens (Edms) Bpk - - (9 553) (1 260) NTK Limpopo Agric Bpk (2 801) (3 013) (2 801) (3 013) Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk (1 370) (602) (1 370) (602) Nu-Pro Voere (Edms) Bpk (801) (475) (801) (475) VKB Werknemers Trust (1) - (1) - Verkryging van (verkope aan) verwante partye AgrienviroLab World (Edms) Bpk Crown Bag (Edms) Bpk Free State Oil (Edms) Bpk (8 572) (1 678) (8 572) (1 678) Grain Field Chickens (Edms) Bpk Grain Field Chickens (Edms) Bpk - - (1 387) (2 050) NTK Limpopo Agric Bpk NTK Limpopo Agric Bpk (19 771) (59 002) (19 771) (59 002) Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk Nu-Pro Commodities (Edms) Bpk (22 017) (80 856) (22 017) (80 856) Nu-Pro Voere (Edms) Bpk Nu-Pro Voere (Edms) Bpk (767) (358) (767) (358) Huur betaal aan (ontvang van) verwante partye Nu-Pro Voere (Edms) Bpk FINANSIËLE INSTRUMENTE EN RISIKOBESTUUR 27.1 KREDIETRISIKO Die potensiële konsentrasie van kredietrisiko bestaan hoofsaaklik uit kontant, kontantekwivalente, fi nansiële bates beskikbaar-vir-verkoop en debiteure. Debiteure bestaan uit n groot aantal klante wat versprei is oor verskillende geo grafi ese gebiede en krediet word toegestaan ingevolge die Maatskappy se kredietbeleid. Die fi nansiële posisie van debiteure word gereeld ontleed. Debiteure se terugbetaalvermoë asook sy balansstaatposisie word ontleed om die vlak van risiko te bepaal. Kontant ekwivalente word belê by handelsbanke met goeie reputasie wat risiko beperk tot minimum vlakke. Die Direksie is van mening dat daar op jaareinde geen beduidende konsentrasie van risiko bestaan waarvoor daar nie voldoende voorsiening gemaak is nie.

77 AANTEKENINGE (VERVOLG) 76 Die Groep en Maatskappy se maksimum blootstelling aan kredietrisiko kan soos volg opgesom word: Bank Lenings ontvangbaar 2013 Handelsdebiteure Graandebiteure Nie agterstallig of onderhewig aan waardedaling Groep Nie agterstallig of onderhewig aan waardedaling Maatskappy Agterstallig maar nie onderhewig aan waardedaling Groep en Maatskappy Individueel onderhewig aan waardedaling Groep en Maatskappy Totale risiko Waardedaling - - (36 817) (1 666) Blootstelling na waardedaling Groep Blootstelling na waardedaling Maatskappy Bank Lenings ontvangbaar Handelsdebiteure Graandebiteure Nie agterstallig of onderhewig aan waardedaling Groep Nie agterstallig of onderhewig aan waardedaling Maatskappy Agterstallig maar nie onderhewig aan waardedaling Groep en Maatskappy Individueel onderhewig aan waardedaling Groep en Maatskappy Totale risiko Waardedaling - - (30 063) (1 076) Blootstelling na waardedaling Groep Blootstelling na waardedaling Maatskappy

78 77 Sekuriteite vir handelsdebiteure: Sekuriteite met n versekerde waarde Klas 2 voorkeuraandele Klas 3 voorkeuraandele Beperkte opvraagbare deposito s Sekuriteite met n geraamde waarde Grondverbande Notariële verbande Sessies van polisse en beleggings Totaal van sekuriteite vir handelsdebiteure Die volgende gedeelte van bostaande sekuriteite staan in vir bedrae verskuldig deur handelsdebiteure: Die volgende gedeelte van die sekuriteite staan in vir bedrae verskuldig deur handelsdebiteure wat reeds agterstallig is: Die res van die sekuriteite is onbeswaar. Sekuriteite vir graandebiteure: Bankwaarborge Verbande Beperk opvraagbare deposito s Totaal van sekuriteite vir graandebiteure LIKIDITEITSRISIKO Die Maatskappy beskik oor genoegsame likiede bates en word, soos in die verlede, ondersteun deur korttermynleenfasiliteite vanaf fi nansiële instellings wat met behulp van kontantvloeibestuur voldoen aan operasionele behoeftes.

79 AANTEKENINGE (VERVOLG) 78 n Analise van die Groep en Maatskappy kontantuitvloeie na aanleiding van kontraktuele leningsverpligtinge: Betaalbaar op aanvraag Betaalbaar binne 1 jaar 2013 Betaalbaar binne 2 tot 5 jaar Betaalbaar na 5 jaar Korttermynlenings Groep Korttermynlenings Maatskappy Banke Groep en Maatskappy Handelskrediteure Groep Handelskrediteure Maatskappy Bedryfshure Groep en Maatskappy Opgelope uitgawes Groep en Maatskappy Totaal Groep Totaal Maatskappy Betaalbaar op aanvraag Betaalbaar binne 1 jaar 2012 Betaalbaar binne 2 tot 5 jaar Betaalbaar na 5 jaar Korttermynlenings Groep Korttermynlenings Maatskappy Banke Groep en Maatskappy Handelskrediteure Groep Handelskrediteure Maatskappy Bedryfshure Groep en Maatskappy Opgelope uitgawes Groep en Maatskappy Totaal Groep Totaal - Maatskappy

80 MARKRISIKO Rentekoersrisiko Die Maatskappy verseker oor die algemeen dat teen fl uktuerende rentekoerse geleen word, aangesien die meeste fondse aangewend word in kredietverskaffi ng waarvan die koerse ook fl uktuerend is. Sensitiwiteitsanalise Die geprojekteerde afname in die Maatskappy se rente ontvang indien alle rentekoerse met 100 basispunte daal, is as volg: Die rede vir die toename in die syfer van 2012 na 2013, is die toename in die debiteureboek asook die lenings aan fi liale, geassosieerde- en gesamentlike ondernemings Kommoditeitsprysrisiko Die Maatskappy gebruik afgeleide instrumente om blootstelling aan kommoditeitsprysrisiko te bestuur en te verskans. In ooreenstemming met die Maatskappy se risikobestuursbeleid kan slegs minimale onverskanste markposisies te enige tyd bestaan. Die waarde van beskikbare kommoditeite, die netto waarde van termynkontrakte en opsiekontrakte en die waarde van voorseisoenkontrakte se netto posisie dui op effektiewe verskansing soos omskryf in IAS Nie-nakoming van kontrakte Die Maatskappy bestuur die risiko deur slegs met goedgekeurde verskaffers en produsente te kontrakteer.

81 KORPORATIEWE INLIGTING 80 VKB LANDBOU (EIENDOMS) BEPERK GEREGISTREERDE ADRES: President CR Swartstraat 31 Reitz 9810 POSADRES: Posbus 100 Reitz 9810 KONTAKNOMMERS: Telefoon: Faks: WEBWERF: BANKIERS: Standard Bank OUDITEURE: Enslins Bethlehem Ingelyf Posbus 357 Bethlehem 9700 Ontwerp, uitleg en druk: