Poëzie in de Regenboog

Transcriptie

1 Scriptie Poëzie in de Regenboog Creatief schrijven met ouderen Tine Casteleyn KORT Tine Casteleyn is sinds 2004 maatschappelijk assistent - afstudeerrichting sociaal-cultureel werk. Tijdens de 4 maanden stage die Casteleyn liep in een lokaal dienstencentrum kreeg ze de opdracht om een poëzieproject op te zetten. Centrale vraag in deze scriptie is hoe je kunt werken rond creatief schrijven met ouderen. Na een korte voorstelling van de stageplaats wordt in hoofdstuk 2 het poëzieproject uitgewerkt. Hoofdstuk 3 bevat theoretische achtergronden over volwassenenvorming. Hoofdstuk 4 omschrijft andere vormen van creatief schrijven. Hoofdstuk 5 brengt de verschillende vormen samen en synthetiseert als antwoord op de centrale vraagstelling. Dit project begon met een bezoek aan het poëziecentrum, gevolgd door een voordracht van dichteres Maria Sesselle. Na deze inleidende activiteiten heb ik twee workshops begeleid waarin we gedichten bespraken en waarin ik de deelnemers een aantal dichterlijke technieken aanleerde. Om het project een mooie en memorabele afsluiter te geven, werd een poëziefeest georganiseerd. Tijdens dit feest werden gedichten voorgedragen onder begeleiding van klassieke muziek. Na afloop van het project rezen er spontaan enkele vragen bij me op. Aangezien ik zelf de workshops had begeleid, vroeg ik me af of ik dit wel goed had gedaan. Tijdens het geven van de workshops waren me ook een aantal zaken opgevallen die volgens mij specifiek waren voor de doelgroep senioren. Ik vroeg me af hoe andere vormingswerkers dit zouden aanpakken. Hoe begeleiden zij een groep ouderen als het gaat over creatief schrijven? Welke methodes gebruiken ze? En hebben senioren eigenlijk specifieke behoeften? Kortom: hoe kun je werken rond creatief schrijven met ouderen? Ik gebruik bewust de term creatief schrijven. Er bestaan verschillende literaire vormen. Proza, poëzie, dagboeken, toneel en verhalen zijn de meest courante. In deze scriptie zal ik mijn manier van werken tijdens de workshops vergelijken met deze van anderen. Dit gebeurt op een aantal vlakken: visie, doelgroep, begeleiding en methodiek. Ik heb rond poëzie gewerkt, terwijl anderen bijvoorbeeld rond levensverhalen gewerkt hebben. Beide zaken zijn vergelijkbaar met elkaar, want ze behoren allebei tot het creatief schrijven. Het vormingswerk met senioren is een sector die zich voortdurend moet aanpassen aan de noden van de ouderen én de samenleving. Als vormingswerker is het dan ook belangrijk dat je op de hoogte blijft van de behoeften van je doelpubliek. Ik ben ervan overtuigd dat creatief schrijven een onderwerp is dat ouderen kan boeien. Als je het op een goede manier overbrengt en de juiste methodes gebruikt, kun je een waardevolle bijdrage leveren aan de vrije tijdsbeleving van senioren. Ik hoop dat ik via deze scriptie andere vormingswerkers kan stimuleren door hen een ondersteunend kader aan te bieden bij het geven van vormingen creatief schrijven. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 31 ]

2 Hoofdstuk 1 - Situering van het dienstencentrum De ouderdom wordt het positiefst beleefd als voordien actieve mensen ook actief kunnen blijven en als voordien niet-actieve mensen niet tot activiteit worden gedwongen. 1 (Hermann Schreiber) Om mijn project goed te kunnen kaderen binnen de organisatie is een korte voorstelling van het dienstencentrum vereist. 1 Korte historiek 2 Lokaal dienstencentrum De Regenboog werd officieel geopend op 1 oktober 1976 en was het tweede dienstencentrum in Gent, na Ten Hove. Vroeger werden de gebouwen van De Regenboog gebruikt door een kinderkribbe, maar toen deze minder plaats nodig had door de introductie van pleegouders, werd de benedenverdieping ingenomen voor de uitwerking van een dienstencentrum. In deze periode kwamen de senioren er voornamelijk voor het ontmoetingsaspect. Bij de officiële start van De Regenboog werkten er vier personeelsleden en waren de activiteiten enkel gericht op zestigplussers uit de buurt. Onder impuls van het personeel werden creatieve en vormende activiteiten opgezet. Zo breidde het programma-aanbod telkens opnieuw uit. Stilaan werden de kelderverdieping en de gangen ingepalmd door seniorenvrijwilligers om hun activiteiten een plaats te geven. Men werkte toen vooral via mond aan mond reclame. Nu zijn de programma s van de Gentse dienstencentra gebundeld in Wijs 3. Niet alleen de activiteiten breidden uit, ook het doelpubliek kende een enorme groei. De minimumleeftijd werd telkens verlaagd. Nu zijn alle leeftijden welkom in een dienstencentrum. De taken van het centrum werden vastgelegd in decreten. Vandaag vallen de lokale dienstencentra onder toepassing van het thuiszorgdecreet van 14 juli 1998 houdende de erkenning en subsidiëring van verenigingen en welzijnsvoorzieningen in de thuiszorg. Ze worden beheerd door het OCMW 4. 2 Missie en visie 5 Een lokaal dienstencentrum stelt zich tot doel de levenskwaliteit van de buurtbewoners op alle levensdomeinen te behouden en/of te verbeteren, dit zowel door vragen op te lossen als door ze te voorkomen. Daarnaast wil men ook een gunstige leefomgeving scheppen en kansen creëren om zelfstandig thuiswonen en leven volgens eigen wensen en behoeften mogelijk te maken. Naast een duidelijke missie, bezit het centrum ook een ruime visie: Men streeft op alle vlakken laagdrempeligheid na. Men benadert elke persoon in zijn totaliteit, met zijn eigenheid, en met respect voor levensvisie en beslissingsrecht. Men geeft elke persoon de kans zijn mogelijkheden te ontplooien door een grote verscheidenheid aan activiteiten aan te bieden. Dit ter bevestiging en verhoging van de eigenwaarde. Men stimuleert en ondersteunt vrijwilligersinitiatief. Men creëert ontmoetingskansen als basis voor sociale netwerken met verhoging van de onderlinge solidariteit. Men bouwt een eigentijds en aangepast aanbod van dienstverlening uit. Men is een ankerpunt voor informatie en bemiddeling en een aanspreekpunt in de buurt. Ment bouwt als permanente leidraad inspraak, overleg en evaluatie in met alle betrokkenen. Men streeft samenwerking na met andere organisaties uit de buurt om bovenstaande doelstelling te realiseren. 3 Doelpubliek 6 Dienstencentrum De Regenboog richt zich hoofdzakelijk tot de bewoners van de buurt van de Zwijnaardsesteenweg, het Sint- Pietersstation en van de Sterre naar de Heuvelpoort, met extra aandacht voor de senioren en de meest kwetsbaren onder hen. Het publiek in het centrum is erg heterogeen. Sommigen hebben gestudeerd en een succesvolle loopbaan achter de rug of anderen hebben gans hun leven in de fabriek gewerkt, sommigen zijn niet zo goed meer te been terwijl anderen met de fiets naar het centrum komen. Kortom, een bonte verzameling. Het enige gemeenschappelijke kenmerk dat deze mensen hebben is hun leeftijd. Op enkele uit- [ 32 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

3 zonderingen na hebben ze allen Abraham al enkele jaren gezien. 4 Doelstellingen en functies 7 De doelstellingen van het centrum zijn gebaseerd op het feit dat men senioren de kans wil bieden om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. De belangrijkste doelstellingen zijn: het verlenen van diensten van materiële, hygiënische en sociale aard; het stimuleren van de zelfstandigheid; het in stand houden van de mantelzorg en het stimuleren van de zelfzorg; het vermijden van sociaal isolement door ontmoetingskansen aan te bieden; het aanbieden van sociaal-culturele activiteiten in functie van onder andere weerbaarheid, integratie en zelfstandigheid. De daaraan gekoppelde functies zijn: Dienst en hulpverlenende functie Het dienstencentrum beoogt hiermee het welzijn van de senioren op peil te houden. Een opname in het rusthuis kan daardoor eventueel worden vermeden. Dat het dienstencentrum een eerstelijnsdienst is, is hierbij niet onbelangrijk omdat men op die manier senioren kan verwijzen en/of informeren. Enkele voorbeelden zijn: thuiszorg, sociale hulp en advies, warme maaltijden en de mogelijkheid tot het nemen van een bad. Coördinatiefunctie In functie van de dienst en hulpverlening vervult het dienstencentrum eveneens een coördinerende rol. Om die coördinatie tot stand te brengen wordt beroep gedaan op bijvoorbeeld dokters, sociale diensten, gezinshulp, maar ook op buren, familie en vrienden. Dit verlaagt de drempel van een dienstencentrum. Vanuit deze functie probeert men er tevens voor te zorgen dat ook minder mobiele senioren uit de buurt op het aanbod van het dienstencentrum kunnen ingaan. Ontmoetings- en ontspanningsfunctie In een dienstencentrum wordt gewerkt aan de hand van een instuifformule. Er is namelijk een cafetaria waar men elkaar vrij kan ontmoeten en waar men gewoon in en uit kan lopen. Er kunnen verscheidene kranten worden gelezen, er zijn gezelschapspelen ter beschikking, men kan er kaarten of biljarten of men maakt gewoon een praatje. Op die manier kunnen de senioren hun netwerk van sociale relaties verruimen en kunnen ze meestal op meer mensen terugvallen dan voorheen. Vormingsfunctie Onder het motto nooit te oud om te leren heeft het dienstencentrum een aanbod van educatieve en creatieve activiteiten waarbinnen sociale integratie en zelfontplooiing centraal staan. Iedereen kan binnen dit aanbod wel ergens zijn gading vinden om de vrije tijd zinvol te besteden. Het aanbod van het dienstencentrum bestaat voornamelijk uit voordrachten, cursussen (talen, computer) en creatieve activiteiten (kalligrafie, schilderen). Door zijn lage drempel is het dienstencentrum uiterst geschikt voor vorming. Bewegingsfunctie Het centrum biedt ook een aantal bewegingsactiviteiten aan. Tai chi, turnen, stretchen, yoga en petanque zijn hier enkele voorbeelden van. Naast het op peil houden van de fysieke conditie speelt het sociale contact een belangrijke rol. Belangrijk bij deze functies is dat de graad van sociaal contact en ontwikkeling in kennis of vaardigheid in evenwicht moet zijn. Met andere woorden het sociaal contact is minstens even belangrijk als de activiteit zelf. 5 Personeel 8 In De Regenboog werkt een multidisciplinair team dat bestaat uit twaalf personeelsleden. Centrumleidster Zij staat aan het hoofd van het centrum en staat in voor de algemene coördinatie. Ergotherapeute De twee halftijdse ergotherapeuten houden zich voornamelijk bezig met de ergotherapie aan huis en het organiseren en coördineren van activiteiten. Eén van deze ergotherapeuten was mijn stagementor. Administratief bediende Er werken twee halftijdse en één voltijdse bediende in De Regenboog. Deze zijn verantwoordelijk voor het onthaal, de boekhouding en de administratie. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 33 ]

4 Maatschappelijk werkster De maatschappelijk werkster van De Regenboog verzorgt het sociaal advies en de dienstverlening. Zij staat ook in voor de coördinatie van de verzorgenden. Verzorgende Er zijn drie verzorgenden (waarvan twee halftijds) tewerkgesteld in De Regenboog. Zij hebben taken in en buiten het centrum. Enerzijds bieden zij de senioren hulp op maat bij hen thuis en anderzijds helpen zij senioren die bijvoorbeeld in het centrum een bad willen nemen. Onderhoudspersoneel De twee onderhoudsvrouwen (halftijds) onderhouden het gebouw en worden ook ingeschakeld in andere activiteiten zoals feesten. Naast het personeel werkt er nog een andere groep mensen in De Regenboog. Het zijn de vrijwillige medewerkers en ze vormen een belangrijk onderdeel van een dienstencentrum. Vrijwilligers zijn niet enkel een middel, maar ook één van de doelstellingen van het centrum. Het personeel moet steeds aandacht hebben voor het inschakelen van vrijwilligers omdat ze voor henzelf als voor het dienstencentrum waardevol zijn. Het gevolg is dat ze veel inspraak hebben in de dagelijkse werking van het centrum. Dit probeert men te bewerkstelligen via de centrumraad en een aantal werkgroepen. Dit zijn open vergaderingen die enkele keren per jaar georganiseerd worden en waarin de senioren hun mening kunnen laten gelden. Hierin worden aangelegenheden besproken die de werking van het centrum betreffen. Hoofdstuk 2 Beschrijving van het project De herinnering is het penseel dat het best de kleur toevoegt aan de echte poëzie. 9 Rabindranath Tagore In dit hoofdstuk zal ik mijn poëzieproject Poëzie in De Regenboog gedetailleerd beschrijven. Ik zal hierbij vooral de workshops poëzie benadrukken, aangezien deze van belang zijn voor het vervolg van mijn scriptie. 1 Het begin In de zomer van 2003 werd de basis voor mijn project gelegd. Op het einde van mijn tweedejaarsstage werd er in samenwerking met mijn stagementor (ergotherapeute) en de centrumleidster beslist dat ik best al in september een programma kon voorleggen voor mijn derdejaarsstage. Dit om tijdig publiciteit te kunnen maken in Wijs. Zo gezegd, zo gedaan. Tijdens de vakantieperiode dacht ik na over een mogelijk project in De Regenboog. Tijdens mijn tweedejaarsstage waren er enkele senioren die mij toevertrouwd hadden dat er volgens hen te weinig cultuur in het centrum aangeboden werd. Dit is echter niet zo, maar op die manier wist ik wel dat er veel interesse bestond voor soortgelijke activiteiten. Ik ben dan maar in die richting beginnen nadenken. Ik ben vooral op zoek gegaan naar een activiteit die nog niet geprogrammeerd geweest is in het centrum en ook niet in andere centra. Door gesprekken met enkele mensen uit mijn naaste omgeving kwam ik dan uiteindelijk tot poëzie. Begin juli had ik opnieuw een afspraak met de centrumleidster en mijn stagementor. Ik deed mijn voorstel uit de doeken en beiden waren onmiddellijk enthousiast. Na een uurtje brainstormen, hadden we enkele vage ideeën op papier gezet. Ik kon een bezoek organiseren, een spreker uitnodigen, de mensen zelf laten schrijven Aangezien deze ideeën nogal algemeen waren, zou ik tegen het einde van de maand een concreet programma moeten kunnen voorleggen. 2 Analyse Vooraleer ik begon met de voorbereiding van mijn project, waren er toch een aantal zaken waar ik eerst zicht op wilde hebben. Past mijn project binnen de doelstellingen van het dienstencentrum? Het project kadert binnen de ontmoetings en ontspanningsfunctie en de vormingsfunctie van het centrum. Via het project hoop ik dat de deelnemers hun sociale relaties kunnen verruimen, hun vrije tijd zinvol kunnen besteden en zichzelf kunnen ontplooien. Ik vind het vooral belangrijk dat er naast de kennismaking met poëzie ook voldoende sociaal contact aanwezig is bij de deelnemers onderling. [ 34 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

5 Wat is het doel van mijn project? Ik wil de senioren een eerste kennismaking met poëzie aanbieden. Op het einde van mijn project is poëzie voor de deelnemers geen gesloten boek meer. Wat is mijn doelgroep? Ik wil mij richten tot alle bezoekers van het centrum. Dit wil zeggen dat ik mijn activiteiten laagdrempelig zal moeten houden, zodat iedereen kan deelnemen. Er zijn echter een aantal groepen in het centrum waarvan ik denk dat ze meer interesse zullen hebben dan een doorsnee bezoeker. Hierbij denk ik aan de grote groep kalligrafen die cursus volgen in het centrum. Zij zijn bijna dagelijks bezig met het kalligraferen van poëtische teksten. Ik zal dus extra publiciteit maken bij deze groep. Welke manier van werken is ideaal? Aangezien ik een zo groot mogelijk aantal mensen wil bereiken, zal ik naast bezoeken buiten het centrum, zeker ook activiteiten binnen het centrum organiseren. Zo kunnen ook de minder mobiele mensen deelnemen. 3 Voorbereiding Om een degelijk programma op te stellen, was het noodzakelijk dat ik me eerst ging verdiepen in de materie. Rekening houdende met voorgaande analyse, ben ik mijn zoektocht begonnen in het poëziecentrum in Gent. Tijdens mijn gesprek met de administratief medewerker van het centrum werden mijn vage ideeën heel wat concreter gemaakt. In het poëziecentrum worden gratis rondleidingen gegeven. Er wordt uitleg gegeven over wat je er allemaal kunt terugvinden. Dit gaat samen met een beetje historische uitleg over Het Toreken, waar het centrum gehuisvest is. Er is ook een map aanwezig waarin contactgegevens van dichters en schrijvers terug te vinden zijn die voordrachten geven via tussenkomsten van het Vlaams Fonds voor de Letteren 10. Naast een bezoek aan het poëziecentrum wilde ik ook een spreker uitnodigen. Na een hele reeks telefoontjes had ik Maria Sesselle aan de lijn. Ik deed mijn verhaal en ze klonk onmiddellijk enthousiast. Daarenboven wilde ze alles gratis doen. Dit wil zeggen dat ze enkel een tussenkomst van het Vlaams Fonds zou ontvangen en dat De Regenboog niets extra zou moeten betalen. Deze twee factoren waren voor mij doorslaggevend om haar te boeken voor de voordracht in het centrum. Daarna ging ik op zoek naar informatie over het geven van poëzie. Opnieuw kon ik de hulp van het poëziecentrum gebruiken. In de kinderafdeling van de bibliotheek van het centrum vind je een reeks mappen en boeken over hoe je het best poëzie overbrengt aan kinderen of humaniorastudenten. Volgens een medewerker van het centrum is deze informatie perfect hanteerbaar voor senioren mits een aantal aanpassingen. Daarnaast ben ik ook even te rade gegaan bij studenten regentaat Nederlands. Ook zij kennen een aantal technieken om poëzie op een aangename manier over te brengen. 4 Opstellen van het programma Het definitieve programma werd opgesteld op basis van een aantal zaken die ik vooropgesteld had in mijn analyse en op basis van mijn zoektocht. Bezoek aan het poëziecentrum Mijn project start met een bezoek buiten het dienstencentrum. Waarom het poëziecentrum? Omdat het in Vlaanderen het enige centrum is waar zoveel poëzie en aanverwante lectuur verzameld is. Daarenboven bevat de rondleiding niet alleen uitleg over wat je in het centrum kunt vinden. Er wordt ook een deel gewijd aan de geschiedenis van het gebouw. Vele senioren die naar het centrum komen zijn echte Gentenaars en zouden dus een aantal zaken kunnen herkennen. Er zijn ook een aantal praktische zaken die ervoor gezorgd hebben dat ik gekozen heb voor een rondleiding in het poëziecentrum. Ten eerste is het bezoek volledig gratis. Aangezien het budget van De Regenboog niet hoog ligt, is dit mooi meegenomen. Ten tweede is er een lift aanwezig in het poëziecentrum, waardoor minder mobiele senioren ook kunnen deelnemen. En ten derde is het centrum, dat gelegen is op de Vrijdagsmarkt, vlot bereikbaar met het openbaar vervoer. Voordracht in het centrum De tweede activiteit is een voordacht door Maria Sesselle. Tijdens mijn eerste telefoongesprek met haar werd al snel duidelijk dat ze een enthousiaste spreekster is. Ze geloofde in mijn project en dat was heel belangrijk. Tij- Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 35 ]

6 dens mijn zoektocht naar een spreker heb ik vaak mogen horen dat poëzie niet voor iedereen was en dat je niet zomaar iemand kunt laten gedichten schrijven. Maar bij Maria Sesselle was de toon meteen gezet. Ze klonk heel enthousiast, was het gewoon om voor vijftigplussers te spreken en ze wilde het gratis doen. Redenen genoeg om haar te boeken. Workshops poëzie Hoe de workshops poëzie in elkaar zullen zitten, heeft me een beetje meer tijd gekost. Aanvankelijk wilde ik hiervoor iemand zoeken om deze te geven. Ik wilde er zeker van zijn dat er kwaliteit aangeboden werd tijdens de workshops. Maar aangezien dit heel wat zou kosten, moest er naar een andere mogelijkheid worden gezocht. Ik heb dan beslist om ze zelf te geven. Ik was ervan overtuigd dat het me wel zou lukken. Er was voldoende informatie te vinden in het poëziecentrum en ik kende wel een aantal mensen uit de opleiding regentaat Nederlands die hier al ervaring mee hadden. Als ik deze informatie samen leg en deze dan aanpas aan mijn doelgroep, dan moet het wel lukken. Ik wil een tweetal workshops geven die op elkaar verder bouwen. Poëziefeest Om mijn project een mooie afsluiter te geven, zal ik een poëziefeest geven. Dit is waarschijnlijk de meest laagdrempelige activiteit van mijn project. De klemtoon zal liggen op een gezellige namiddag vol poëzie en klassieke muziek. Het feest vindt plaats op een zaterdag, iets wat niet zo vaak gebeurt in het centrum, behalve voor opendeurdagen of een kerstmarkt. Ook dit was een uitdaging. Zal er wel een publiek zijn dat op een zaterdag de weg naar het centrum vindt? 5 Publiciteit Al van in het begin van mijn project was het duidelijk dat de nodige publiciteit vereist zou zijn omdat het een compleet nieuw thema was. Om mijn project ietwat bekendheid te geven heb ik een folder gemaakt waarin het bezoek aan het poëziecentrum, de voordracht van Maria Sesselle en de workshops voorgesteld werden. Deze folder werd niet alleen in De Regenboog verspreid, ook in de andere Gentse dienstencentra werden een aantal exemplaren neergelegd. Naast het maken van een folder, werd er in Wijs een tekstje gepubliceerd waarin dezelfde activiteiten aangekondigd werden. Een groot deel van de bezoekers van de Gentse dienstencentra is geabonneerd op Wijs. Als je een activiteit organiseert, is het dus noodzakelijk dat je hiervoor publiciteit maakt in Wijs. Om nog meer mensen te bereiken, heb ik doorheen mijn stage constant mondelinge reclame gemaakt. Uit ervaring had ik geleerd dat je het meest mensen kunt overtuigen door hen persoonlijk aan te spreken. Velen lezen wel Wijs, maar doen er niks mee. Tijdens mijn reclamecampagne heb ik bij bepaalde groepen langer stilgestaan dan bij andere. Zoals ik al eerder vermeld heb, heb ik dit gedaan bij de kalligrafen. 6 Uitvoering Bezoek aan het poëziecentrum Op vrijdag 7 november was het bezoek aan het poëziecentrum gepland. Een kwartier op voorhand was ik aanwezig om iedereen op te wachten. Er waren tien deelnemers en daar was ik best tevreden mee. Er was zelfs een bezoeker bij van dienstencentrum Ten Hove. Het verspreiden van folders in andere dienstencentra had blijkbaar zijn vruchten afgeworpen. Om uur stipt kon de rondleiding starten. Het werd een goede rondleiding. Zoals afgesproken werd er niet alleen gesproken over de lectuur in het centrum, maar werd er ook voldoende aandacht besteed aan de geschiedkundige weetjes van het gebouw. Er werden veel vragen gesteld waaruit ik kon concluderen dat de senioren geboeid waren. Na een uurtje werd de rondleiding afgerond en konden de senioren nog wat rondsnuffelen in de vele dichtbundels. De medewerker van het centrum bleef beschikbaar om eventuele vragen te beantwoorden. Ik peilde na de rondleiding eens naar enkele reacties bij de senioren. Iedereen vond het een leerrijk en interessant bezoek. Velen waren van plan om nog eens terug te komen naar het poëziecentrum. Mijn doelstelling van het bezoek was dus zeker bereikt. Ik wilde dat de mensen ook eens andere mogelijkheden leerden kennen om poëzie te vinden. Velen gaan gewoon naar de stadsbibliotheek en vin- [ 36 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

7 den niet altijd datgene wat ze zoeken omdat het aanbod er beperkt is. Nu zullen ze misschien eerder de neiging hebben om eens naar het poëziecentrum te gaan. Na afloop peilde ik ook even naar interesses voor de workshops poëzie. Deze interesse was er echter niet onmiddellijk. Ik heb dan maar gevraagd naar de oorzaak. Blijkbaar dacht iedereen dat ze niet in staat waren om poëzie te schrijven. Voordracht door Maria Sesselle Op donderdag 20 november gaf Maria Sesselle haar voordracht in het centrum. Ik had ze de maandag voordien nog even opgebeld om de laatste details af te spreken. Het was vooral belangrijk dat ze uitlegde wat poëzie is, wat poëtische taal is, hoe zij is beginnen schrijven Ze klonk nog altijd even enthousiast als in het begin. Ik was er dus redelijk gerust in dat het een geslaagde namiddag zou worden. Ik heb haar toen ook gevraagd om tijdens de voordracht de mensen te stimuleren om deel te nemen aan de workshops. Als een dichteres het zegt dat ze het kunnen, misschien dat de drempel dan makkelijker overschreden wordt. Er kwamen opnieuw tien mensen opdagen waarvan er een vijftal ook naar het poëziecentrum geweest was. Maria Sesselle was tevreden met de opkomst en ze vertelde hier terstond een anekdote over. Namelijk als er 500 mensen zijn die regelmatig een boek lezen, zal er hiervan maar één geïnteresseerd zijn in poëzie. Ze opende haar voordracht met een pleidooi voor toegankelijke poëzie. Volgens haar moet poëzie verstaanbaar zijn voor de lezers. Met deze uitspraak had ze onmiddellijk de aandacht en het respect van het publiek, want iedereen vond dat ze gelijk had. De aandacht is doorheen de voordracht geen seconde verslapt. Door haar eenvoudige taal en enthousiasme bleef iedereen geboeid tot het einde. Ze lokte constant interactie uit waardoor er veel vragen werden gesteld. Ze heeft eigenlijk alles gedaan wat we afgesproken hadden. Ze is er echt in geslaagd om poëzie van zijn voetstuk te halen en het onder de mensen te brengen. Of zoals een deelneemster me achteraf toevertrouwde: Ze heeft ons niet gewoon poëzie laten horen, ze heeft het ons laten voelen. Workshops poëzie Vooraf Tijdens de twee voorbereidende activiteiten werd het steeds meer duidelijk dat er niet veel mensen geïnteresseerd waren in de workshops. Vandaar dat ik aan Maria Sesselle gevraagd had om de senioren een beetje te stimuleren. In aanloop van de workshops heb ik dit ook constant gedaan. En als ik een negatief antwoord kreeg, heb ik telkens gevraagd naar eventuele redenen. Het werd al snel duidelijk dat de senioren dachten dat ze het niet zouden kunnen. Ik heb dan beslist om de klemtoon van de workshops te verleggen. In plaats van de nadruk te leggen op het schrijven van poëzie, zou ik vooral het bespreken van poëzie behandelen. Door mijn wijziging hebben er zich drie mensen spontaan ingeschreven. En om nog een aantal mensen te bereiken, heb ik alle deelnemers van mijn voorbereidende activiteiten nog eens opgebeld om hen vriendelijk uit te nodigen voor de workshops. Door mijn telefoonmarathon hebben er zich uiteindelijk nog twee mensen ingeschreven. Visie Ik wilde alles zo laagdrempelig mogelijk maken en dus voornamelijk het lezen en bespreken van poëzie behandelen. Ik mocht niet uit het oog verliezen dat deze workshops slechts een kennismaking waren. Aangezien ik door de beperkte stageperiode maar tijd had voor twee workshops, kon ik niet veel verder gaan. Ik vond het sociaal contact onder de deelnemers heel belangrijk. Hoe hechter de groep, hoe beter het verloop van de workshops zal zijn. Vandaar dat ik vaak ruimte liet voor informele momenten. Naast het sociaal contact wilde ik ook bereiken dat de senioren meer kennis hebben over poëzie. Ik wilde ook voldoende ruimte laten voor inbreng van de senioren. Zij konden dus mee bepalen wat ze wilden leren. Doelgroep Er waren vijf ouderen die deelgenomen hebben aan de workshops. Het was dus een kleine, gezellige groep. Dit had zo zijn voordelen. Iedereen kwam regelmatig aan het woord en er ontstond een gelijkwaardige inbreng van alle deelnemers. Het is volgens mij essentieel dat het in de groep goed klikt. Een goede interactie tussen de deelnemers onderling ver- Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 37 ]

8 rijkt de gesprekken. Nieuwe meningen werden toegevoegd en door de goede sfeer werden die niet onmiddellijk genegeerd. Af en toe was er wel iemand die de neiging had om te blijven vertellen. Dan is het de taak van de begeleider om deze persoon wat in te tomen. Al de senioren waren mensen die niet of weinig gestudeerd hadden, maar allen hadden ze een interesse voor taal. Ze lezen dus regelmatig een gedicht en waren benieuwd naar meer. Omdat iedere deelnemer een beetje dezelfde achtergrond had, zat de groep onmiddellijk op dezelfde golflengte, met een aangename sfeer tot gevolg. Begeleiding 11 Tijdens het geven van vorming zijn er een aantal zaken die je als leider in acht moet nemen. Als groepsleider heb je drie belangrijke functies: je moet ervoor zorgen dat de taak vervuld wordt, je moet een groep opbouwen en bewaren en ten slotte moet je het individu tot ontwikkeling brengen. Tijdens de workshops heb ik zo goed mogelijk geprobeerd om deze functies na te streven. Een groep functioneert op twee niveaus: een taak en een sociaal-emotioneel niveau. Als leider moet je een juist evenwicht vinden tussen beide. Op basis hiervan hebben Hersey en Blanchard vier leiderschapsstijlen getypeerd. Als ik mijn manier van begeleiden bekijk, dan hanteerde ik duidelijk de overtuigende stijl. Dit wil zeggen een sterke gerichtheid op taak en een sterke gerichtheid op mensen. Als leider gebruikte ik vooral mijn overtuigingskracht om de groepsleden te motiveren. Ik probeerde het machtsverschil tussen mezelf en de groepsleden zo klein mogelijk te houden. Voorbeeld: Bij de aanvang van de workshops heb ik duidelijk gesteld dat ik dit nog nooit gedaan had en dat ik er niet veel meer van kende dan zij. Ik hoopte op die manier de deelnemers ervan te overtuigen dat zij dit ook kunnen. Ik was persoonlijk in mijn gedrag en stimuleerde zo een maximale inzet en betrokkenheid van de leden. Ik streefde naar een gezamenlijke aanpak van probleemsituaties en daarom liet ik inspraak toe in de besluitvorming en liet ik veel ruimte voor het stellen van vragen. Voorbeeld: Aan het einde van de eerste workshop heb ik een moment ingelast waarin de deelnemers suggesties konden geven voor volgende keer. Tijdens het voorbereiden van de tweede workshop heb ik hier dan ook rekening mee gehouden. Via het teamwerk probeerde ik de individuele behoeften van mezelf en de leden te integreren in de doelstellingen van de workshop. Het is niet altijd evident om de individuele behoeften van de deelnemers in te lossen. Senioren hebben vaak de neiging om hun hele leven te vertellen als ze een link zagen met een gedicht. Dan moet je als leider ingrijpen en ook de anderen aan het woord laten. De individuele behoefte van de deelnemer werd dan niet ingelost, maar op zo n momenten gaat de behoefte van de groep voor. Het was dus constant zoeken naar een evenwicht tussen de behoeften van de groep en die van de verschillende individuen. Bij het geven van vormingen creatief schrijven vind ik het belangrijk dat je aandacht geeft aan de groep én aan de taak. De senioren zitten daar om iets bij te leren. Dit zal maar optimaal verlopen als de groep goed functioneert. Het is de taak van de begeleider om hiervoor te zorgen. Als begeleider is het volgens mij niet noodzakelijk dat je een specialist bent wat betreft creatief schrijven. Ik vind het minstens even belangrijk dat je goed met groepen kunt omgaan. Je moet natuurlijk wel geïnteresseerd zijn in de materie. Enig opzoekingwerk en de nodige verdieping vooraf is ook een must. Methodiek Om mijn manier van werken te bespreken, zal ik gebruik maken van voorbeelden uit de tweede workshop. Dit omdat we tijdens de eerste workshop voornamelijk gedichten besproken hebben. De eerste workshop was eerder een opwarmertje en een moment waarop de groep elkaar wat leerde kennen. Er werd een basis gelegd voor de tweede workshop. Op het einde van de eerste workshop hadden de senioren gevraagd dat ik wat meer uitleg zou geven over rijm en ritme in een gedicht. Zo gezegd, zo gedaan. Het concept rijm heb ik uitgelegd aan de hand van een gedicht waar verschillende soorten rijm in voor kwamen. [ 38 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

9 Voorbeeld: Het uur u Het was zomerdag De doodstille straat lag te blakeren in de zon. Een man kwam de hoek om. Er zijn twee soorten rijm. Rijm volgens de plaats waar je het vindt en rijm volgens de klank die je hoort. Plaats: eindrijm middenrijm beginrijm Klank: volrijm gelijk rijm halfrijm Ik gaf eerst wat theorie, dan lazen we het gedicht en zo kon men de pas opgedane kennis toepassen in het gedicht. Daarna kwam het concept ritme aan bod. Via een gedicht van Guido Gezelle konden ze opnieuw hun kennis toepassen. Tijdens het aanleren van de theorie bleven we gesprekken hebben over de mogelijke betekenissen van een gedicht. Deze gesprekken waren een soort van informele momenten waarbij we een goede groepsbabbel hadden. Dit stimuleerde de vertrouwensband van de groep. In een derde oefening gaf ik hen een aantal strofen van een gedicht en de deelnemers moesten het einde schrijven. Iedereen las zijn geschreven stukje tekst voor en de rest van de groep gaf daar feedback op. Uiteindelijk las ik de oorspronkelijke strofe voor en werd er om af te sluiten nog eens gepraat over mogelijke betekenissen. Om de tweede workshop af te sluiten heb ik nog een associatieoefening gedaan. Dit is het brainstormen rond één woord. Ik gaf het woord winter op en dan kregen ze een aantal minuten de tijd om alles op te schrijven waar ze spontaan aan dachten. Achteraf legden we de gevonden woorden samen en probeerden we deze in een tekstje te gieten. Ik heb de klemtoon van mijn workshops moeten verleggen naar het bespreken van gedichten en minder op het schrijven. Maar tussen de vele besprekingen door ben ik er toch in geslaagd om hen een beetje te laten schrijven. Synthese Ik geef de voorkeur aan laagdrempelige vormingen creatief schrijven. Het sociaal contact tussen de deelnemers is heel belangrijk. Een kleine groep deelnemers heeft zo zijn voordelen. Als er bijvoorbeeld meer dan 10 deelnemers zijn, komt niet iedereen meer aan het woord. Een kleinere, hechte groep is ideaal. Als begeleider moet je oog hebben voor de groep én voor de vorming op zich. Deze twee elementen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en het is dan ook belangrijk dat je voldoende aandacht besteedt aan beide. Als er een goede groep ontstaat, zal het taakgerichte aspect van de vorming veel vlotter gaan. Ik heb gebruik gemaakt van kleine oefeningen doorheen de workshops. Op het einde van de namiddag werd alles herhaald aan de hand van de bespreking van een gedicht. Het theoretische gedeelte was redelijk kort. De nadruk lag op het kunnen toepassen van de theorie op andere gedichten. Als dit lukte, wist ik dat de senioren alles voldoende begrepen. Poëziefeest Op zaterdag 7 februari vond het poëziefeest plaats dat door mij georganiseerd was. Er hadden zich op voorhand 30 mensen ingeschreven. Ik was tevreden met dit aantal, want ik had vooraf veel publiciteit gemaakt door affiches en strooibriefjes te verspreiden binnen het centrum en in andere centra. Ook het aanbod was aantrekkelijk voor het grote publiek. Het was een gezellige namiddag vol poëzie en klassieke muziek. De kostprijs was 4 euro voor Wijsabonnees en 5 euro voor nietabonnees. In de prijs was een koffie met versnaperingen en een dichtbundeltje inbegrepen. De namiddag zat als volgt in elkaar. In het eerste deel werden gedichten voorgedragen door vier deelnemers van de workshops onder begeleiding van klassieke muziek. We hadden samen de gedichten gekozen. Het waren er enkele van de workshops en ook enkele die ze thuis hadden liggen en mooi vonden. Vooraleer ze hun gedicht voorlazen, vertelden ze eerst waarover het gedicht ging en waarom ze precies dat gedicht gekozen hadden. De gedichten die voorgedragen werden, had ik gebundeld in een boekje. Op die manier kon je als luisteraar makkelijker volgen. Na het eerste deel was er een korte pauze voorzien waarin ze hun koffie en versnapering kregen. Het tweede deel werd verzorgd door Maria Sesselle. Aangezien haar voordracht op 20 november goed verlopen was en ze me achteraf vertelde dat ze zeker nog eens terug wilde komen, heb ik haar voor een tweede keer uitgenodigd. De klemtoon lag deze keer wel anders. Tijdens het poëziefeest werd voor- Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 39 ]

10 al de nadruk gelegd op het voorlezen en verklaren van gedichten. Het feest vond plaats op een zaterdag en dat was, zoals ik eerder al schreef, iets nieuws. Ik was dus wel eens benieuwd of dit te zien zou zijn aan het aantal ingeschrevenen. Aangezien er dertig mensen inschreven, kun je besluiten dat activiteiten op een zaterdag succes hebben. Er waren een aantal personeelsleden die hieraan twijfelden. Ze dachten dat senioren in het weekend vooral tijd met hun kleinkinderen doorbrachten of eens gezellig thuis wilden zitten. Toen ik het publiek op het feest eens van naderbij bekeek, merkte ik op dat er veel thuiszitters 12 bij waren. De doelstelling van mijn feest was bereikt. Op een laagdrempelige manier heb ik een aantal mensen kennis laten maken met poëzie. Veel mensen kwamen voor de gezellige namiddag en ondertussen werden ze geconfronteerd met poëzie. 7 Evaluatie Evaluatie van het project Om mijn project te evalueren zal ik vooral uitgaan van de reacties van de senioren die deelgenomen hebben aan de activiteiten. Om dit na te gaan heb ik veel informele gesprekken gevoerd met de deelnemers en op het poëziefeest heb ik een enquête voorgelegd aan de aanwezigen. Na elke activiteit werd een korte tussentijdse evaluatie gehouden met mijn stagementor. Hier zal ik enkel de eindevaluatie bespreken. Waardering eindresultaat De doelstellingen die ik bij het begin van het project vooropgesteld had, zijn bereikt. De deelnemers van de activiteiten hebben hun kennis vermeerderd in verband met poëzie. Toen ik na afloop van elke activiteit peilde naar de mate van tevredenheid bij de deelnemers waren de reacties steeds positief. Hun verwachtingen werden telkens ingelost. Daarenboven kon ik uit de resultaten van de enquête afleiden dat de interesse gewekt was en dat vele senioren zin hadden in meer. Hiervoor verwijs ik naar het deel nazorg en opvolging. Verloop programma De verschillende activiteiten zijn allemaal vlot verlopen. De twee inleidende activiteiten waren goed en duidelijk nodig om deelnemers te hebben voor de workshops. Ik heb me vooraf grondig geïnformeerd over de inhoud van het project en daarna alles tot in de puntjes voorbereid. Deze zaken liggen aan de basis van de goede afloop van mijn project. De optimale samenwerking met mijn stagementor en stagebegeleidster zijn nog een derde reden voor het goede verloop. Evaluatie van mijn handelen Het centrale uitgangspunt van mijn handelen was dat ik in functie van mijn doelgroep zou werken. Ik wilde zo veel mogelijk afgaan op hun behoeften, hun ervaringen en hier op inspelen. Ik denk hierbij aan het feit dat oorspronkelijk niemand geïnteresseerd was in de workshops. Ik heb dan onmiddellijk de inhoud van de workshops aangepast en constant mensen aangesproken om hen te overtuigen om deel te nemen. Het gevolg was dan ook dat er zich vijf mensen ingeschreven hebben. Elke activiteit had ik telkens tot in de puntjes voorbereid en daardoor ben ik niet voor verrassingen komen te staan. 8 Nazorg en opvolging Om iedereen te bedanken voor hun medewerking aan het poëziefeest heb ik hen foto s met een kort dankwoordje gezonden. Tijdens het feest had ik een aantal foto s genomen van de mensen die aan het voorlezen waren. Deze kwamen achteraf goed van pas als bedanking. Mijn project was goed verlopen en de interesse bij de senioren was duidelijk gewekt. Velen hebben dan ook gevraagd of het poëziegebeuren verder wordt gezet. Ik heb dan eens rondvraag gedaan bij het personeel van De Regenboog, maar jammer genoeg was er niemand die tijd had om workshops te organiseren. Tot Marjan, de lesgeefster kalligrafie, me vertelde dat ze dat wel zag zitten. De oorspronkelijk vage ideeën zijn nu al heel wat concreter geworden. Maandelijks zal er op vrijdagnamiddag een bijeenkomst zijn die Marjan zal begeleiden. Tijdens deze namiddag zal ze met de senioren gedichten bespreken. Het gaat dus niet over schrijven, enkel lezen en achteraf een gesprek voeren. Het thema zal ontmoeting zijn. Er wordt gewerkt in samenwerking met het poëziecentrum en er zal waarschijnlijk ook eens iemand worden uitgenodigd die gespecialiseerd is in het schrijven van gedichten. Na verloop van tijd worden er dan enkele gedichten uitgekozen die de senioren mooi vinden. Deze zullen dan worden gebruikt [ 40 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

11 voor het feest dat georganiseerd wordt omwille van het dertigjarige bestaan van De Regenboog. Hierbij sluit het thema ontmoeting perfect aan. Hoofdstuk 3 - Theoretische achtergronden In de jeugd denkt de mens, in de ouderdom begrijpt hij. 13 Rudolf Steiner Dit hoofdstuk bevat enkele theoretische achtergronden over volwassenenvorming. Hiervoor heb ik mij gebaseerd op het werk van professor Leirman van de Katholieke Universiteit Leuven. Hij is hoogleraar aan de faculteit psychologie en pedagogische wetenschappen en heeft heel wat interessante inzichten over volwassenenvorming. Ook José Franssen (docente creatief en zakelijk schrijven) heeft bepaalde zaken neergeschreven over begeleiding van senioren inzake creatief schrijven. Deze heb ik hieronder ook verwerkt. Dit hoofdstuk moet je als een soort kader zien, waarbinnen je de vormingen creatief schrijven kunt situeren. De nadruk ligt dus op het begrip achtergronden. 1 Ouderen en leren Professor Leirman heeft naar aanleiding van de slotconferentie van het Internationaal jaar van de Ouderen zijn visie op het leren van ouderen neergeschreven. Hieronder geef ik kort de besluiten van zijn betoog weer en zal ik deze toepassen op vormingen creatief schrijven. Senioren kunnen minstens tot hun 75 e met even goed resultaat als de jongere generaties nieuwe zaken leren alleen vraagt het iets meer tijd, inzet en steun. Senioren en ouderen zijn niet één maar vier: er zijn vier generatiegroepen met elk zijn eigen kenmerken en centrale leerpunten: 1] de pre-senioren of de gezonde genieters (55-65) die leren om bij te blijven; 2] de jong-senioren of de gezonde zijlijners (66-75) die leren om in te halen of hun cultuur te verrijken; 3] de bedaagde senioren of de zich terugtrekkende generatie (76-85) die leren om kwalitatief te overleven; 4] de hoogbejaarden of de kluizenaars (86- ) die allicht nog leren voor de balans. Elke generatiegroep heeft zijn voorkeurthema s en interesses: 1] de pre-senioren hebben het voor consumptie/economie, gebruik van media en technologie, en vrijetijdsbesteding sport reizen; 2] de jong-senioren zijn vooral geïnteresseerd in cultuur en (levens)kunst, gezin/familie, vrijetijdsbesteding sport reizen, en maatschappelijke participatie en hebben dus het zwaarste leermenu; 3] de bedaagde senioren tonen vooral belangstelling voor gezondheid en zorg, huisvesting en zingeving/ levensperspectief; 4] bij de hoogbejaarden is er geen sterke leerinteresse meer tenzij allicht voor gezondheid en zorg - en het opmaken van de eindbalans. Leren doe je als senior niet zozeer door opnieuw naar school te gaan ook al zijn er ook voor senioren goede cursussen maar op veel andere wijzen: door te lezen, door van iemand af te kijken, door goed te kijken en te luisteren, in en door het samen doen van nieuwe dingen, door te surfen naar Seniornet-Vlaanderen enzovoort. Senioren hebben behoefte aan goeie leeromstandigheden: - geen SST (Super Snel Tempo) maar rust en kwalitijd; - geen Elk-voor-Zich maar solidaritijd; - geen passe-partout menu maar aangepaste programma s, leermiddelen en infrastructuur; - een goeie dosering van leerpijn en leerplezier; - een eigen plek op de informatiesnelweg. 14 Als je de vier groepen van senioren bekijkt, dan denk ik dat er in vormingen creatief schrijven vooral jong-senioren en bedaagde senioren aanwezig zijn. Hetgeen professor Leirman hier aanhaalt, klopt met de praktijk. Ouderen die creatief schrijven volgen, zitten daar vooral om iets nieuws te leren, om op zoek te gaan naar zingeving of om hun tijd op een kwalitatieve manier door te brengen. Deze motieven vind je terug bij de jong-senioren en de bedaagde senioren. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 41 ]

12 Ook de leeromstandigheden die hierboven opgesomd worden, zijn perfect toepasbaar op vormingen creatief schrijven. De klemtoon ligt op kwaliteit, groepswerk, aangepaste cursussen en ontspanning. Tijdens het geven van de workshops, heb ik deze elementen dan ook herkend. De senioren zaten er niet om individueel iets te leren over poëzie. Integendeel, iedereen had elkaar nodig om nieuwe zaken op te nemen. Ook de hoeveelheid leerstof deed er niet toe. Het feit dat de deelnemers met iets nieuws in contact kwamen, was op zich al heel belangrijk. In andere literatuur van professor Leirman bespreekt hij het feit dat senioren vorming opvatten als persoonlijke en maatschappelijke zingeving. Door de onderstaande tekst wordt dit duidelijk gemaakt. Vorming is het leren zicht en greep krijgen op de eigen persoon en op de wereld, zodanig dat mensen in staat zijn zowel zichzelf als hun omgeving op bekwame wijze te beïnvloeden en om te vormen. Uit deze omschrijving vloeit voort dat vorming meer is dan strikte scholing. In het scholingsmodel worden mensen ook wel gevormd, maar dan in een voorafbepaalde richting, met vastlegging van inhouden, methoden, en na te streven én te controleren leereffecten. Het is niet gemakkelijk om in een dergelijk kader te werken aan persoonlijke en maatschappelijke zingeving. De voornaamste reden hiervoor ligt in het feit dat zingeving ten nauwste verbonden is met persoonlijke en collectieve ervaring. En met ervaring bedoelen we hier duidelijk niet de ditjes en datjes die we beleven en waarover we vluchtig met elkaar praten. Met ervaring bedoelen we hier de doorleefde confrontatie met gebeurtenissen in het leven die enerzijds leidt tot inzicht (een levensles ) en anderzijds tot een positieve of negatieve waardering: er zijn in het leven goede en slechte ervaringen. De zingeving is eigenlijk verbonden met de betekeniskant: welke boodschap heeft nu een dieper liggende ervaring voor mezelf, voor anderen, voor de uiteindelijke bestemming waarnaar ik en wij op weg zijn? Men zou nu naïefweg kunnen stellen: aha, zingeving is tegenwoordig aan de orde van de dag, laat ons dus maar een cursus of lessenreeks over zingeving opzetten. Ik vrees dat dit de verkeerde aanpak is. In beeldspraak gesteld, lijkt die als bovenop de berg gaan staan zonder hem eerst met moed en geduld te beklimmen. Het uitgangspunt voor werken aan zingeving lijkt me eerder te moeten gezocht worden in wat ik zou noemen gethematiseerde ervaringen die dus te maken hebben met wat mensen beleefd en doorleefd hebben, en anderzijds gegroepeerd kunnen worden rond bepaalde bestaansterreinen of rond bepaalde gebeurtenissen. In methodisch opzicht is het van groot belang om de ervaringsgerichtheid voorop te stellen (we vertrekken vanuit het geleefde leven zelf), en om gaandeweg te komen tot meer globale besluiten of tot een confrontatie met wat andere personen of instanties daaromtrent te zeggen hebben. Een andere methodische opmerking is dat de te kiezen werkvorm best het groepswerk (in één van zijn vele vormen) lijkt te zijn. Hier immers kan er een klimaat geschapen worden waarbij men geleidelijk tot een wederzijdse aanvaarding én tot een goede wisselwerking kan komen. Soms lukt het niet om zomaar over dergelijke ervaringen een gesprek aan te gaan, en heeft men een opstapje nodig. Die kan bijvoorbeeld gevonden worden in een film of een boek dat men bijvoorbeeld doorwerkt in de vorm van een leeskring. 15 Ik ben het volledig eens met professor Leirman wat betreft zijn visie over zingeving. Tijdens mijn stage heb ik gemerkt dat activiteiten die hier rechtstreeks of onrechtstreeks mee te maken hebben, veel succes hebben bij de bezoekers van het dienstencentrum. Ik ben er dan ook van overtuigd dat deze interesse in de toekomst nog zal groeien. Om deze gedachte in de praktijk om te zetten, zijn de gedachten van professor Leirman geen slecht begin. Ik ben er van overtuigd dat je niet zomaar een cursus over zingeving kan geven, maar dat je dit wel via een omweg kan bereiken. Allerlei soorten literaire teksten kunnen de perfecte aanleiding zijn tot gesprekken over persoonlijke en maatschappelijke zingeving. Ook tijdens de workshops poëzie was de interesse voor zingeving duidelijk te merken. De gedichten werden niet alleen geanalyseerd naar vorm, ook de inhoud was een belangrijk item in de bijeenkomsten. Dit was dan op zijn beurt vaak een aanleiding voor enkele diep- [ 42 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

13 gaande gesprekken over bijvoorbeeld ziekte, aftakeling en dood. 2 Aspecten van agogische begeleiding José Franssen heeft een boek geschreven over levensverhalen schrijven met ouderen. Hierin bespreekt ze onder andere de rol van de begeleider. Deze begeleidingsvorm is volgens mij perfect om aan te nemen voor vormingen creatief schrijven. De begeleider moet een veilige en ontspannen sfeer kunnen creëren, waarin een vertrouwensband kan ontstaan. Wanneer in een open en vertrouwenwekkende sfeer kan gewerkt worden, verschuiven de grenzen van de mededeelzaamheid voortdurend. De begeleider moet vertrouwen kunnen geven en ontvangen. Positieve bevestiging is belangrijk. Mensen leren meer als ze zich veilig voelen en als ze bevestigd worden in wat ze goed doen. Mensen leren niet zo veel als ze steeds horen wat ze fout doen, of wat er ontbreekt. Mensen komen vrijwillig, en ze zijn ook tijdens de cursus vrij om aan onderdelen wel of niet mee te doen. Als een oefening iemand niet bevalt, dan is men vrij deze niet te maken of om de oefening zo te veranderen dat men er wel wat mee kan. Ook ten aanzien van het voorlezen van teksten is men vrij. Er is niets verplicht, niets moet. Deze vrijheid is een belangrijke voorwaarde voor het ontstaan van een veilige en vertrouwde sfeer en een open leerklimaat. Iedereen moet aan bod kunnen komen in de groep. Er moet ruimte gecreëerd worden voor alle groepsleden. De begeleider moet kunnen luisteren naar elk van de deelnemers, maar de deelnemers moeten ook naar elkaar leren luisteren. Vooral dit laatste vraagt enige volharding in het afkappen van de altijd-praters en in het uitnodigen van mensen die niet veel zeggen. De begeleider moet kunnen werken met de verschillen en overeenkomsten tussen mensen in de groep, en deze produktief kunnen maken. Verschillen tussen mensen, ook zichtbaar in hun geschreven teksten, mogen benoemd en gewaardeerd worden. Het is goed om de uniciteit van ieder en dus ook van ieders verhaal te benadrukken. De begeleider moet in staat zijn om aan te sluiten bij ieders motieven om mee te doen en de individuele vragen en wensen met betrekking tot de cursus. Hij zal de deelnemers individueel en onderscheiden benaderen. Een differentiatie in aanpak is vaak noodzakelijk. [ ] Degene die een universitaire studie heeft afgerond in zijn leven vraagt een ander commentaar op zijn tekst dan de vrouw die niet meer dan drie klassen lagere school heeft gevolgd en die beheerst wordt door de angst voor taalfouten die ze maakt. [ ] Aan de begeleider is ook de taak de deelnemers te leren verhalen van anderen niet te snel te duiden, te typeren en te classificeren. Het leren relativeren van standpunten en het leren zien van de eigen ervaringen in relatie tot (soms zelfs tegengesteld aan) die van anderen helpt mensen in het accepteren van de veelvoudigheid en de tegenspraken binnen de eigen persoonlijkheid en die van anderen. Mensen leren zich toleranter naar elkaar op te stellen. Dat vraagt ook dat de begeleider in staat is duidelijk te zijn over wat hij te bieden heeft. Hij moet in staat zijn op zo n wijze doelstellingen te formuleren, dat ze ook voor de deelnemers helder zijn. Tegelijkertijd moet hij kunnen functioneren in het spanningsveld tussen eigen doelen en de motieven van de deelnemers. Hij laveert tussen zijn ideeën en doelen en die van de groepsleden door. Soms moeten doelstellingen losgelaten worden als de deelnemer er niks mee kan, als hij met een ander doel leeft. Dit kunnen loslaten van einddoelformuleringen, een niet-normerende opstelling, is wezenlijk, maar werkt uiteindelijk toch alleen binnen bepaalde grenzen. Die grenzen worden bepaald door de normen en waarden, de mogelijkheden van de begeleider. Hij moet in staat zijn de eigen waarden en normen te laten bestaan naast die van de groepsleden en normerend gedrag van mensen af te remmen. De begeleider moet de verhalen van de deelnemers respecteren, maar een eigen verhaal ernaast kunnen leggen. Het vraagt niet alleen helderheid over voorwaarden en doelstellingen, ook de eigen mogelijkheden en grenzen moeten aangegeven kunnen worden. De begeleider moet in staat zijn in de groep te zijn, deel te nemen, mee te doen met de oefening, iets van zichzelf, van het eigen verhaal prijs te geven en tegelijkertijd moet hij zoveel distantie houden dat het overzicht behouden blijft, dat de grenzen bewaakt worden. De Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 43 ]

14 begeleider moet voortdurend binnen én buiten de groep zijn. Ook moet de begeleider in staat zijn de voorbeeldfunctie te hanteren. Zonder nu het beeld van de juffrouw die het allemaal weet voortdurend te bevestigen, is het goed om te weten dat je als begeleider wel als een voorbeeld fungeert. Mensen afkappen, anderen ruimte geven, de toon aangeven met betrekking tot het bekritiseren van elkaars werk, vragen stellen en mensen leren elkaar te bevragen, het tegengaan van normering; mensen leren ervan als je in deze zaken op een integere wijze een voorbeeld geeft. De begeleider moet een structuur bieden tijdens de bijeenkomsten. Zowel de inhoud als de tijdsindeling moeten van te voren overdacht zijn. Het maken van een tijdsplanning en het bewaken ervan betekent niet dat alles van te voren vastligt, maar het helpt wel te voorkomen dat met name de rondes waarin voorgelezen en uitgewisseld wordt, eindeloos uitdijen. [ ] Tot slot moet de begeleider in staat zijn de programmering en werkwijze af te stemmen op de specifieke kenmerken en eigenschappen van de groep. Een strakke en heldere structuur moet gecombineerd worden met een ontspannen sfeer, het tempo moet aangepast zijn, dat wil zeggen met ouderen niet snel doorstomen, maar werken in rust, met herhalingen en met een expliciete aandacht voor zelfwaardering. 16 Toen ik de bevindingen van José Franssen aan het doornemen was, kon ik ze perfect inpassen in de poëzie workshops die ik gegeven had. Een vertrouwenssfeer is een basis die je niet kunt missen bij het geven van dergelijke vormingen. Diepgaande gesprekken, het voorlezen van teksten het zijn dingen die niet kunnen zonder vertrouwen binnen de groep. Hoe meer bijeenkomsten er geweest zijn, hoe vlotter alles verloopt. Ook de verschillen tussen de deelnemers waren duidelijk aanwezig tijdens mijn workshops. Dit was echter geen probleem. Het maakte de gesprekken juist boeiend. Aangezien de groep niet te groot was, waren de verschillen meestal een meerwaarde voor de gesprekken. Hoofdstuk 4 Andere vormingen creatief schrijven De ouderdom is als een zeef; ze laat de zon door en ze verguldt de herinneringen. 17 Felix Timmermans In de vorige hoofdstukken heb ik uitgebreid mijn manier van werken tijdens de workshops aan bod laten komen en theoretische achtergronden weergegeven. Dit hoofdstuk bevat ervaringen van andere mensen die ook rond creatief schrijven met senioren gewerkt hebben. 1 Seniorenschrijversatelier 18 Vooraf In 1997 werd in het Trefcentrum Derde Leeftijd 19 in Antwerpen een cursus creatief schrijven (seniorenschrijversatelier) gegeven door Nicole Ledegen in opdracht van vzw Talomé 20. De vorming omvatte tien, vrij intensieve lessen. Daarna was er een maandelijkse followup. Tijdens de cursus werden er technieken aangeleerd voor het schrijven van verhalen (sprookjes, levensverhalen). Sommige van de deelnemers hebben echter ook korte tekstjes en gedichten geschreven. Kortom, er werd creatief geëxperimenteerd met taal. Voor Nicole Ledegen was dit iets nieuws, maar ze heeft er goede herinneringen aan over gehouden en vindt het voor herhaling vatbaar. Visie Volgens Nicole Ledegen moet je een vorming creatief schrijven starten vanuit een breed perspectief en dan pas de zaken verengen. Als je bijvoorbeeld enkel rond poëzie wilt werken, dan is dit volgens haar te eng. Hierdoor verkrijg je ten eerste een beperkt publiek en ten tweede zijn de technieken veel moeilijker om aan te leren. Het is veel moeilijker om een gedicht te begrijpen dan een verhaal. Je biedt de senioren dus het best een breed perspectief aan en dan ontdekken ze zelf welke literaire vorm hen het best ligt. De cursus had twee grote doelstellingen. Ten eerste wilde ze de senioren op menselijksociaal vlak een meerwaarde geven via het schrijven en ten tweede wilde ze ook op literair vlak de kennis uitbreiden. [ 44 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

15 Doelgroep Het werken met senioren heeft voor en nadelen. Het voordeel is dat ze heel goed luisteren naar wat je zegt, ze zijn een heel aandachtig publiek. Nadelen kunnen zijn dat ze de neiging hebben om te blijven vertellen. Ook verschillen tussen hoger en lagergeschoolden kunnen voor problemen zorgen. Uit ervaring weet Nicole Ledegen dat lagergeschoolden zich vaak minder bekwaam voelen en hun inbreng in de bijeenkomsten vermindert dan sterk. Een derde nadeel is dat ouderen vaak kunnen vitten op oppervlakkigheden. Ze willen hun gelijk aantonen en staan dan lang stil bij dingen die eigenlijk niet zo belangrijk zijn. Het is essentieel voor het vlotte verloop van de cursus dat er een goede groepssfeer aanwezig is. Er is een vertrouwensband nodig. Een levensverhaal zit vol gevoelens en persoonlijke ervaringen. Als dit dan voorgelezen wordt in de groep, moet er respect zijn tussen de deelnemers onderling. Senioren schrijven vaak taal en schrijffouten. Het blijven herschrijven van teksten is hiervoor een oplossing. Ook talrijke feedbackmomenten kunnen deze schoonheidsfoutjes wegwerken. Begeleiding Van bij het begin van de cursus moet je duidelijk stellen aan de senioren dat je hen enkel vaardigheden zult aanleren om een levensverhaal te schrijven. Dit wil zeggen dat niet iedereen er effectief één zal schrijven. Je moet dus voorzichtig zijn met ambities van de senioren. Let wel op dat je de deelnemers al van in het begin ook niet demotiveert. Het is belangrijk dat je van bij de start zicht krijgt op de verwachtingen en interesses van de groep. Je moet goed met groepen kunnen omgaan. Het feit dat je schrijver bent, is niet voldoende. Volgens Nicole Ledegen kan de groep meer aan elkaar geven, dan jij alleen aan de groep. Als begeleider kun je hen enkel vaardigheden aanleren en feedback geven op hun inspanningen. De rest moet van de groep komen. Je moet ook een beetje psychologisch onderlegd zijn. Als deelnemers hun levensverhalen aan het schrijven zijn, moet je overweg kunnen met de emoties (van jezelf en van de anderen) die hier aan vasthangen. Volgens Nicole Ledegen is het soms op het randje van therapeutisch werk. Het is dan ook belangrijk dat je altijd in je achterhoofd houdt dat het vormingswerk blijft. Je mag je doelstellingen niet vergeten. De deelnemers zitten hier vooral om het schrijven onder de knie te krijgen, ze zijn geen patiënten! Heel belangrijk als begeleider is dat je feedback geeft aan iedereen. Dit zorgt voor duidelijkheid en op die manier weet iedere cursist precies waar hij staat. Je moet ook aandacht hebben voor verschillende meningen. Bijvoorbeeld als A iets zegt, kan dat bij B iets teweegbrengen. Je moet hiervoor ruimte laten en iedereen zijn inbreng laten doen. Methodiek Je start de cursus het best met heel eenvoudige zaken. Spreekwoorden zijn bijvoorbeeld een goede opwarmer. Dit kennen senioren goed van vroeger en ze vinden het leuk om te raden naar de oorspronkelijke betekenissen. In de eerste les werd er gepolst naar de verwachtingen en werden er interviews gedaan over het leven van de cursisten. In de tweede les werd er opnieuw gepeild naar de motivatie. Als er al mensen wegvallen, dan is dit meestal omdat ze te weinig tijd hebben. Vooraleer effectief met het schrijven te beginnen, werden er enkele oefeningen gedaan om los te komen. Een associatieoefening is hier ideaal voor. In een volgende oefening werden via foto s herinneringen opgeroepen. Er werden wel nog geen zinnen geschreven, enkel woorden. Het was vooral de bedoeling om via zintuiglijke analyse dingen weer te geven. In een volgende bijeenkomst begon men dan met het schrijven. Er zijn twee manieren van schrijven: intuïtief en systematisch. Systematisch schrijven werd het vaakst gebruikt door de senioren. Men schrijft dan op basis van een aantal kernvragen. (Wanneer? Waar? Wat? Waarom? Gevoelens? Denkwereld?) Om de structuur van het levensverhaal op te bouwen werd gewerkt via een tijdslijn. Hierop werden de piekmomenten van hun leven geplaatst. Om zo n tijdslijn te maken start je het best met het heden en keer je zo terug. Het is de bedoeling om heel gerichte vragen te stellen over het leven. Geleidelijk aan bekom je dan verscheidene anekdotes over je leven. Deze anekdotes worden dan uitgeschreven en daarop wordt dan feedback gegeven. Daarna worden de anekdotes samengelegd en bekom je een levensverhaal. Niet iedereen doorloopt alle stappen. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 45 ]

16 Sommigen schrijven enkel anekdotes omdat ze geen levensverhaal willen schrijven. Het was niet de bedoeling van de cursus dat iedereen op het einde een prachtig verhaal zou geschreven hebben. Elke cursist werkte volgens zijn eigen tempo en kunnen. Samengevat Bij de aanvang van een vorming creatief schrijven start je volgens Nicole Ledegen het best vanuit een breed perspectief. Het is aan de senioren zelf om te ontdekken welke literaire vorm hen het best ligt. Het is de bedoeling om de senioren op menselijk-sociaal vlak én op literair vlak te verrijken. Senioren zijn een heel aandachtig publiek, maar er zijn toch enkele zaken waar je rekening dient mee te houden als begeleider. Bijvoorbeeld de verschillen tussen hoger en lagergeschoolden. Het is belangrijk dat je als begeleider van in het begin duidelijk maakt wat de doelstellingen van de cursus zijn. Een goede groepssfeer is belangrijk voor het vlotte verloop van de cursus. Dit omdat levensverhalen vaak gevoelige aangelegenheden bevatten. Om het levensverhaal op te bouwen werd er gestart met kleine oefeningen. Via een tijdslijn bijvoorbeeld kunnen de mensen hun levensloop chronologisch ordenen. Het is de bedoeling van deze kleine oefeningen om een aantal kapstokken aan te halen waar de cursisten kunnen op terugvallen bij het schrijven van een levensverhaal. Niet alle deelnemers zullen een levensverhaal schrijven. Als begeleider geef je de cursisten enkel wat vaardigheden mee. 2 Haikuvrienden 21 Vooraf In Lokaal dienstencentrum De Horizon 22 begeleidt Freddy Taghon al tien jaar lang de haikuvrienden. Het is een kleine, hechte groep senioren die maandelijks samenkomt om rond haiku s te werken. Deze Japanse dichtvorm wordt door de senioren blijkbaar goed gesmaakt, want er zijn nog steeds geen tekenen dat de groep ermee zal stoppen. De naam haikuvrienden staat voor het feit dat een groep senioren samen iets doet. Er wordt in groep gewerkt rond haiku s. Visie De cursus van Freddy Taghon heeft een drievoudig, eerder filosofisch doel. Ten eerste wil hij de cursisten meer aandacht voor de dagdagelijkse omgeving bijbrengen. Het blijven stilstaan bij eenvoudige, kleine dingen in het leven is een belangrijke bron van inspiratie voor het schrijven van haiku s. Ten tweede wil hij de senioren het contextuele laten aanvoelen. Dit is de verbinding tussen het innerlijke en datgene wat je ziet. Met andere woorden wat je ziet, is steeds beïnvloed door jouw innerlijke. En als laatste, wil hij de deelnemers laten beseffen dat we als mens eigenlijk maar klein zijn binnen ruimte en tijd. Als je haiku s wil schrijven, zijn dit noodzakelijke eigenschappen die je als mens nodig hebt. Haiku s schrijven is een soort geestelijke yoga. Volgens Freddy Taghon moeten we afstappen van het analytisch denken. Haiku s vertrekken vanuit de natuur. Deze is niet redeneerbaar en dus kunnen we niet anders dan ze voelen. Deze redenering trek je door naar de haiku s. Het is vooral belangrijk om een gevoel te creëren. Je schrijft dus vanuit het intens bezig zijn, vanuit het emotionele. Je moet niet elk gedicht woord voor woord proberen te verstaan. Je moet het intuïtief aanvoelen en je niet fixeren op details. Het is niet de bedoeling van de cursus dat iedereen constant haiku s zit te schrijven. Het resultaat is ondergeschikt aan het proces. De klemtoon wordt dus gelegd op de uitwisseling tussen de senioren. Doelgroep In het verleden heeft Freddy Taghon al rond haiku s gewerkt met onder andere gedetineerden, kinderen en dertigers. Maar volgens hem zijn senioren toch wel de meest interessante groep. Zij hebben al een rijpingsproces achter de rug. Iedere deelnemer heeft al zijn karakter gevormd en dit heeft zijn weerslag op haiku s. Dertigers moeten zich nog bevestigen en ze hebben daardoor heel weinig tijd om stil te staan bij de dingen. Ze zijn minder filosofisch en veel praktischer ingesteld. Ze zijn ook meer resultaatgericht. Senioren hebben meer vrije tijd dan andere leeftijdsgroepen. Ze hebben tijd om eens stil te staan bij zichzelf en om eens te genieten van bijvoorbeeld de natuur. De haiku s zijn dan een manier om zichzelf te herverkennen. [ 46 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

17 Ze zijn ook een heel aandachtig publiek. Dit komt omdat ze zo opgevoed zijn. Vroeger moesten leerlingen alles zomaar slikken op school. Er werd geen ruimte ingebouwd om je eigen mening te formuleren. Ook het intuïtief denken werd onderdrukt. De klemtoon lag op het rationele, het analytische. Dit merk je volgens Freddy Taghon duidelijk in de bijeenkomsten. Je moet hen echt stimuleren om anders te gaan redeneren. Doordat de groep al tien jaar bestaat, heerst er een vertrouwde en intieme sfeer. Er zijn meestal zo n acht deelnemers aanwezig. Door deze twee factoren ontstaan er geen problemen als er over gevoelens gepraat wordt. Wel is het zo dat als er nieuwe mensen toetreden tot de groep, er een verschil in kennis ontstaat tussen de deelnemers. Dit wordt opgelost door aparte sessies te organiseren voor deze mensen over hoe je een haiku schrijft. Het is moeilijker om mannen aan te trekken dan vrouwen. Er zitten dan ook meer vrouwen in de groep bij Freddy. Dit komt omdat mannen minder een open mind hebben en minder emotioneel zijn. Dit is bij alle leeftijden zo, maar weegt het sterkst door bij senioren. Mannen denken praktischer en analytischer en kunnen zich moeilijk kwetsbaar opstellen. Dit komt door de opvoeding vroeger. Mannen moesten werken om hun gezin te onderhouden en mochten niet zwak of emotioneel zijn. Sommige mannen snappen dan ook niet dat we op zoek zijn naar zingeving om haiku s te schrijven. Zij leggen de klemtoon dan vooral op techniek en het zo veel mogelijk haiku s schrijven. Begeleiding Als begeleider moet je in het begin duidelijk je grenzen stellen. Alles moet in groep worden verteld. Het is niet de bedoeling dat er twee personen zitten te fluisteren. Alles wat binnen de groep verteld wordt, blijft ook binnen de groep. Als je zo n zaken vertelt, is het belangrijk dat je motiveert waarom je dit wilt. Dan kom je nog overtuigender over. Bij de start van de cursus moet je als begeleider de zaken echt in handen nemen. De groep zal aanvankelijk vrij passief zijn en dan is het aan jou om er een actieve groep van te maken. Na een tijdje zullen de deelnemers wel reageren. Hetzij via vragen, hetzij via haiku s. Aangezien de cursus een filosofisch tintje heeft, is het noodzakelijk dat je laagdrempelig vertelt. Je gebruikt het best een eenvoudige woordenschat en herhaalt veel. Sommige deelnemers komen hier voor het eerst mee in contact en hebben het laagdrempelige echt nodig. Methodiek Een namiddag haikuvrienden verloopt als volgt. Het eerste uur wordt een filosofische uiteenzetting gedaan. Iedere maand behandelt men een ander thema. Tijdens dit eerste uur wordt er ook aandacht besteed aan de opbouw van een haiku. Daarna volgt een halfuurtje pauze en het laatste uur wordt besteed aan het bespreken van haiku s. Het is niet de bedoeling om tijdens de bijeenkomsten haiku s te schrijven. Er wordt een kader aangeboden en dit nemen de mensen mee naar huis en eventueel schrijven ze dan een haiku. Als de haiku s besproken worden tijdens de bijeenkomst, dan zwijgt de persoon die de haiku geschreven heeft. De anderen lezen en geven achteraf commentaar. Deze commentaar kan gaan over de betekenis van de tekst of over de opbouw ervan. Het is dus een vorm van feedback. Deze feedback kan ook leiden tot nieuwe uitwisselingen tussen de senioren. Achteraf geeft Freddy Taghon zijn mening. Als je een haiku bespreekt, is het belangrijk dat je vertelt hoe je ertoe gekomen bent. Je beschrijft dan de situatie die je waargenomen hebt en waarom je dan begint te schrijven. Het kan dus zijn dat je gewoon een situatie beschrijft, maar geen haiku hebt geschreven, omdat je op dat moment geen inspiratie had. Met andere woorden, het gaat om het gevoel en de beleving, niet om het resultaat. Na elke bijeenkomst krijgt iedereen een brochure mee naar huis. Deze brochure bevat een korte samenvatting van de uiteenzetting van het eerste uur en een aantal voorbeelden van haiku s. Op die manier wil Freddy Taghon proberen te vermijden dat de deelnemers constant moeten schrijven. Freddy gaat ook op het einde van het jaar al de haiku s die geschreven zijn, bekijken per persoon en hij probeert een rode draad te vinden. Iedere persoon zal telkens een zelfde ondertoon in zijn haiku s steken. Als hij er één gevonden heeft, gaat hij die bespreken met de cursist. Dit vindt Freddy goed voor de persoon van de cursist. Op die manier leer je jezelf beter kennen. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 47 ]

18 Samengevat De cursus van Freddy Taghon heeft eerder filosofische doeleinden. Hij wil de deelnemers laten vertrekken vanuit hun gevoelens om te schrijven. Hij wil het analytisch denken proberen te vermijden. Het resultaat is ondergeschikt aan het proces. De klemtoon wordt gelegd op de uitwisseling tussen de senioren. Het is niet de bedoeling dat iedereen constant haiku s zit te schrijven. Senioren zijn de meest interessante doelgroep om haiku s mee te schrijven. Iedere deelnemer heeft zijn karakter al gevormd en dat heeft zijn weerslag op het schrijven. De groep komt al tien jaar samen en er zijn een achttal leden. Deze twee factoren zorgen ervoor dat er een vertrouwenssfeer heerst. Dit heeft een positief effect op de gesprekken die er gevoerd worden. Er zijn ook meer vrouwen die deelnemen dan mannen. Dit komt omdat mannen minder emotioneel zijn. Als begeleider moet je in het begin je grenzen stellen en heel duidelijk zijn over wat er in de bijeenkomsten zal gebeuren. Je moet bij de start de zaken echt in handen nemen. Daarna loopt alles wel los. Ook laagdrempelig vertellen is een must. Tijdens een namiddag haikuvrienden wordt er een kader aangeboden en vooral gepraat. Het is de bedoeling dat de haiku s thuis geschreven worden. Men vertelt in de bijeenkomst waar de haiku over gaat en de andere deelnemers geven hier feedback op. 3 Gemengde leeftijdsgroepen Sonja Focketyn geeft al enkele jaren creatief schrijven in de Stichting Lodewijk de Raet 23. Deze organisatie richt zich op de gehele Vlaamse bevolking en dus niet enkel op senioren. In haar cursussen zitten er deelnemers van alle leeftijden en dat heeft volgens haar zo zijn voordelen. Generatieverschillen kunnen inspirerend werken tijdens vormingen creatief schrijven. Jongeren hebben een ander denkkader dan ouderen en de confrontatie van beide kan de gevoels en levenswereld verruimen. Dit leidt tot meer diepgaande en meer kwalitatieve gesprekken en uiteindelijk tot een genuanceerder schrijven. Verschillen in leeftijd zijn dus volgens haar alleen maar gunstig. De voorwaarde is wel dat er respect voor verschillende meningen aanwezig moet zijn tussen de deelnemers. 24 Door mijn gesprek met Sonja Focketyn kwam ik tot de vraag of er eigenlijk wel specifieke vormingen creatief schrijven nodig zijn voor ouderen? Kunnen ze ook niet gelden voor andere leeftijdsgroepen? Als je enkel naar de methodiek kijkt, dan kun je inderdaad zeggen dat je deze bij alle doelgroepen kan gebruiken. Maar als ik dan denk aan de specifieke kenmerken van de doelgroep, dan vind ik dat je als begeleider toch met een aantal zaken moet rekening houden, wat je bij andere doelgroepen niet zult moeten doen. De ervaringen van mezelf, Nicole Ledegen en Freddy Taghon maken dit volgens mij genoeg duidelijk. Onze visie, onze manier van begeleiden en onze wijze waarop we omgingen met de deelnemers zijn duidelijk alleen maar toepasbaar bij ouderen. 4 Creatief schrijven en reminiscentie Reminiscentie is het op een methodische wijze werken met herinneringen en levensverhalen van ouderen. 25 Het ophalen van herinneringen is meestal een erg leuke activiteit. Elke oudere is immers een levende roman. Keer op keer is het boeiend om te horen wat iemand met zijn talenten en mogelijkheden gedaan heeft en hoe hij zich aan wisselende omstandigheden heeft aangepast. Als men zich openstelt voor iemands verleden krijgt men een prachtig beeld van de ontwikkeling van een karakter, de ontvouwing van een levensverhaal, en de lotgevallen van een mens te midden van andere mensen. En passant krijgt men ook nog een beter beeld van de geschiedenis van de twintigste eeuw. Geen dorre beschrijving en nietszeggende jaartallen die men in slechte geschiedenislessen of boeken krijgt voorgeschoteld, maar levende en levendige verhalen over veranderingen in cultuur, gewoontes, smaak, omgangsvormen, opvoeding, mode, enzovoort. Pratend met ouderen over hun verleden zit men als het ware in een pluche stoel op de eerste rij te kijken naar het schouwspel van de recente, eigentijdse geschiedenis. Men maakt een comfortabele reis in de tijd. Gratis. In Amerika en Engeland is het ophalen van herinneringen of reminisceren (afgeleid van [ 48 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

19 het Latijnse woord voor herinneren ) met ouderen erg populair. In Nederland en België groeit sinds kort ook de belangstelling voor deze activiteit. 26 Het reminisceren met ouderen is een interessant communicatie en contactmiddel tussen de oudere en de verzorgende, tussen de ouderen onderling en tussen ouderen en jongeren in rusthuizen, dienstencentra, seniorenclubs, scholen Door te reminisceren leert men de oudere beter kennen en zijn reacties en gedragingen begrijpen. De senior krijgt een gevoel van voldoening en eigenwaarde. 27 Het reminisceren met ouderen is volgens mij een ideaal uitgangspunt voor het creatief schrijven. Het schrijven van levensverhalen is op zich al een reminiscentie-activiteit. Men is bezig met het methodisch ophalen van herinneringen. Na een reminiscentie-activiteit zit je met een pak interessante verhalen waar je iets mee kunt doen. Ouderen kunnen er een tentoonstelling mee maken, een tekening maken van een anekdote, een theaterstuk in elkaar steken, een video maken vol met verhalen De herinneringen kunnen ook fungeren als basis voor het creatief schrijven. Je kunt ze verwerken in poëzie, kortverhalen of anekdotes. Als begeleider moet je er wel voor zorgen dat deze verwerkingen een goede kwaliteit met zich meedragen. Een intensieve begeleiding is volgens mij dan ook noodzakelijk. Je werkt ook beter met niet te grote groepen. Het is niet zomaar het neerschrijven van je leven. Er moet rekening worden gehouden met taalgebruik en vormgeving. Hoofdstuk 5 Conclusie en aanbevelingen Men is oud als men aan het verleden meer vreugde beleeft dan aan de toekomst 28 John Knittel In deze scriptie stond de vraag centraal: Hoe kun je werken rond creatief schrijven met ouderen? Via verschillende bronnen heb ik geprobeerd om tot een antwoord te komen. Ik heb me gebaseerd op mijn eigen ervaringen, ik heb theorie geraadpleegd en ik ben op zoek gegaan naar ervaringen van andere mensen. Ik zal hieronder op vlak van visie, doelgroep, begeleiding en methodiek het antwoord op mijn vraagstelling formuleren. Visie Bij vormingen creatief schrijven is het niet alleen belangrijk dat de deelnemers iets bijleren over taal, er moet ook aandacht zijn voor het sociaal contact tussen de ouderen. Het resultaat is ondergeschikt aan het proces. De uitwisseling tussen de deelnemers primeert. De vormingen hebben het best een informele basis. Op die manier voelen de deelnemers zich ongebonden en toch betrokken, vrij van opdrachten en toch creatief-productief. Doelgroep Het werken met senioren heeft zijn voor en nadelen. Senioren zijn een heel aandachtig en boeiend publiek. Ze hebben al een rijpingsproces achter de rug en dit heeft een interessante invloed op het schrijven. Nadelen kunnen de verschillen zijn tussen hoger en lagergeschoolden. Lagergeschoolden voelen zich vaak minderwaardig. De verschillen tussen ouderen kun je echter ook positief aanwenden. Op die manier leren mensen zich toleranter naar elkaar opstellen. Ouderen kunnen ook lang blijven stilstaan bij oppervlakkigheden. Het is dan de taak van de begeleider om in te grijpen. Voor vormingen creatief schrijven is het beter dat de groep niet te groot is. Tien personen is een maximum. De redenen hiervoor zijn dat in een kleine groep iedereen makkelijker aan het woord geraakt. En door een kleine groep creeer je snel een vertrouwenssfeer. Deze is noodzakelijk omdat er vaak voorgelezen wordt en feedback gegeven wordt door de deelnemers. Begeleiding Als begeleider van een vorming creatief schrijven is het belangrijk dat je van bij het begin duidelijk stelt wat de doelstellingen van de vorming zijn. Je legt uit dat het bijvoorbeeld niet de bedoeling is dat iedereen een prachtig levensverhaal zal schrijven. Het proces is belangrijker. Er moeten dus duidelijke afspraken worden gemaakt in het begin. Het is belangrijk dat je goed met groepen kunt omgaan. Hierbij mag je het individu niet uit het oog verliezen. Het begeleiden van Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 49 ]

20 vormingen creatief schrijven is eigenlijk een constant evenwicht vinden tussen behoeften van de groep en de verschillende individuen én tegelijkertijd het taakgerichte aspect niet uit het oog verliezen. Enige interesse en verdieping vooraf zijn noodzakelijk om dergelijke vormingen te geven. Je hoeft echter geen specialist ter zake te zijn. Het goed om kunnen gaan met groepen is minstens even belangrijk. Methodiek Een specifieke methodiek voor senioren is er niet. Alles hangt af van welke literaire vorm je wilt aanbrengen. Tijdens mijn zoektocht werd dit al snel duidelijk. Het is wel belangrijk om in te spelen op de behoeften en capaciteiten van de groep. Ook het gebruik maken van feedback is een essentieel onderdeel van dit soort vorming. Deze feedback wordt niet alleen door de begeleider gegeven, ook de deelnemers moeten dit doen. De uitwisseling tussen de senioren is belangrijk. Op die manier worden er nieuwe inzichten gecreëerd en leert men elkaars verschillende meningen appreciëren. Vormingen creatief schrijven hebben veel mogelijkheden. Ik denk hierbij aan reminiscentie. Ook de huidige opkomst van interesse in zingeving kan worden beantwoord via creatief schrijven. Ik wil er toch nog even op drukken dat ik niet beweer de ideale manier van werken beschreven te hebben. Het blijft een poging tot. Ik ben ervan overtuigd dat vormingen creatief schrijven beantwoorden aan de behoeften van de ouderen. Velen zijn vandaag op zoek naar zingeving. Creatief schrijven is hier een ideaal uitgangspunt voor. Het zorgt voor emancipatie, ontspanning en het sociaal contact wordt bevorderd. Ook voor ouderenorganisaties zoals een lokaal dienstencentrum kan creatief schrijven een waardevolle bijdrage leveren aan het activiteitenaanbod. Het is noodzakelijk om je aanbod af te stemmen op de behoeften van de bezoekers en de evoluties in de maatschappij. Eindnoten 1 REESTMAN, K., Leef-tijd. Duizend en één spreuken over ouder worden. Best, Damon, CASTELEYN, T., Infomap. niet-gepubliceerde info, Gent, Lokaal dienstencentrum De Regenboog, Wijs = tweemaandelijks tijdschrift dat een overzicht bevat van alle activiteiten van de Gentse dienstencentra. 4 OCMW = Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn 5 Vrij naar: Missie en visie van een lokaal dienstencentrum. interne nota, Gent, Centrumleidersvergadering, CASTELEYN, T., op.cit. 7 Vrij naar: KLUYSKENS, C., (centrumleidster Lokaal dienstencentrum De Regenboog), Mondelinge mededeling, via formeel gesprek, d.d. 18 februari Vrij naar: Ibid. 9 REESTMAN, K., op.cit. 10 Vlaams Fonds voor de Letteren = Deze organisatie heeft als taak (bij decreet vastgelegd) het literair beleid mee te ontwikkelen en uit te voeren onder andere via subsidies. Zo krijgen auteurs, uitgevers, literaire organisaties en andere actoren (nieuwe) kansen aangeboden. 11 Vrij naar: DE ROO, P. EN VAN GREMBERGEN, D., Werken met groepen. niet-gepubliceerde cursus, Gent, Arteveldehogeschool - Opleiding Sociaal werk, 2003, blz Met thuiszitters bedoel ik senioren die niet meer goed te been zijn en het moeilijk hebben om nog veel activiteiten buitenshuis te doen. Ze krijgen thuishulp van het dienstencentrum. 13 REESTMAN, K., op.cit. 14 MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP, Een samenleving voor alle leef-tijden: eenentwintig aandachtspunten voor de eenentwintigste eeuw. Referatenboek van de Slotconferentie Internationaal Jaar van de Ouderen. Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2000, blz Vrij naar: GHOOS, J., e.a., Zinvol ouder worden. Een multidisciplinaire analyse. Leuven, Peeters, 1990, blz FRANSSEN, J., Van vroeger. Levensverhalen schrijven met ouderen. Houten/Diegem, Bohn Stafleu Van Loghum, 1995, blz REESTMAN, K., op.cit. 18 Vrij naar: LEDEGEN, N., Mondelinge mededeling, via bezoek, d.d. 12 maart Trefcentrum Derde Leeftijd = een organisatie die de gevolgen van de vergrijzing wil opvangen door competenties te ontwikkelen bij de actoren. 20 Vzw Talomé = een sociaal-culturele organisatie die de omgang met lectuur, informatie, literatuur en theater wil aanmoedigen. 21 Vrij naar: TAGHON, F., Mondelinge mededeling, via bezoek, d.d. 13 april Lokaal dienstencentrum De Horizon = één van de acht Gentse dienstencentra. [ 50 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004