De premieregeling in al haar facetten

Transcriptie

1 Doc Pensioen Dubben Het einde over van keuzevrijheid de uitkeringsregeling? in pensioenzaken Keuzevrijheid Collectieve risicodeling van aanbieder binnen de premieovereenkomst; de Shell variant 14 Keuzevrijheid tussen geluk en welvaart 10 Heldere en harde pensioenrechten in de PPR 20 ZZP pensioenregelingen 16 De zoektocht naar het beste van twee werelden 26 Combineren pensioen en hypotheek 22 Vernieuwde beschikbare premieregelingen 32 Haal pensioenstelsel niet helemaal overhoop 30 Twee fondsenmodel als voorbeeld voor Nederland 34 Een hybride pensioenregeling; stichting pensioenfonds KPN 40 Premiepolderen met pensioenbestuurders De premieregeling in al haar facetten

2 De auteurs Dick Sluimers Chief Executive Officer, APG janwillem bouma Algemeen directeur Shell Pensioenbureau Nederland en uitvoerend bsetuurder SNPS bas j.m. werker Hoogleraar Econometrie en Financiële Markten, verbonden aan de Universiteit van Tilburg en Netspar rené maatman Advocaat te Amsterdam en hoogleraar vermogensbeheer en pensioenvraagstukken, verbonden aan het Onderzoekcentrum voor Onderneming en Recht van de Radbout Universiteit Nijmegen Mark Heemskerk Advocaat Nieuwegein en bijzonder hoogleraar Pensioenrecht, verbonden aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Radbout Universiteit Nijmegen tinka den arend Strategisch beleidsmedewerker, afdeling Strategie, Beleid en Ontwikkeling bij APG jan bonenkamp Strategist ALM, APG Asset Management jurre de haan Strategisch beleidsmedewerker, afdeling Strategie, Beleid en Ontwikkeling bij APG jos van ophem Senior consultant, Ortec Finance chantal krijts Senior consultant, Ortec Finance anouk rennen Consultant, Ortec Financ sacha van hoogdalem Manager en Partner, Ortec Finance rob den goorbergh Hoofd Solutions, APG Asset Management onno steenbeek Directeur ALM & Solutions, APG Asset Management cees michielse Bestuurslid Stichting Pensioenfonds KPN gelijn werner Journalist Economisch Statistische Berichten

3 Inhoudsopgave 01 Het einde van de uitkeringsregeling? 02 De Shell variant Collectieve risicodeling binnen de premieovereenkomst 10 Heldere en harde pensioenrechten in de PPR 16 De zoektocht naar het beste van twee werelden 22 Vernieuwde beschikbare premieregelingen 30 Twee fondsenmodel als voorbeeld voor Nederland 34 Een hybride pensioenregeling Stichting pensioenfonds KPN 40 Premiepolderen met pensioenbestuurders

4 Het einde van de uitkeringsregeling? Kortgeleden stond ik voor een zaal vol met pensioenbestuurders. Ik vertelde hun dat het nog weleens zo zou kunnen zijn door de nieuwe wet- en regelgeving de uitkeringsregeling over 10 jaar nog maar beperkt zou bestaan. Waar ik een paar jaar geleden veel onbegrip zou hebben ontmoet, kreeg ik nu ook blikken van herkenning. Er is dan ook veel veranderd de afgelopen jaren in pensioenland. Met het botter worden van het premiestuur door de toegenomen vergrijzing lijkt een overgang van een uitkeringsregeling naar een premieregeling met vaste premie(regels) een mogelijkheid die niet meer uitgesloten kan worden. Een premieregeling kan ook voordelen hebben. Omdat hij meer persoonlijk zou zijn, zouden deelnemers beter kunnen volgen wat het pensioenfonds met zijn geld doet. Zij zouden dan inzicht kunnen krijgen in het eigen pensioenvermogen.. Zo n persoonlijk pensioenvermogen zou beter passen bij de toegenomen flexibiliteit op de arbeidsmarkt. Het opgebouwde saldo zou immers makkelijk mee worden genomen bij wisseling van baan. Ten slotte zou het communiceren over zo iets ingewikkelds als pensioenen makkelijker moeten worden. Hoewel ik niet uitsluit dat de ontwikkelingen mogelijk deze kant uit zou kunnen gaan, zou ik er opnieuw voor willen waarschuwen dat we het kind niet met het badwater moeten weggooien. Keuzevrijheid en flexibiliteit klinken mooi, maar dragen ontegenzeggelijk kosten met zich mee in termen van een lager pensioenresultaat door verkeerde keuzes en verminderde mogelijkheden tot risicodeling. Het pensioenresultaat moet daarom bij de discussie rond de premieregeling weer meer voorop komen te staan. Een goed pensioenresultaat begint bij het inleggen van voldoende premie. Daarnaast moeten we proberen de kosten laag te houden door collectieve schaalvoordelen te benutten en te zorgen voor een stabiel pensioen door collectieve risicodeling niet alleen in de uitkeringsfase, maar ook in de opbouwfase in te bouwen. Ten slotte kan een goed pensioenresultaat niet worden bereikt als niet voldoende risico kan worden genomen. Het toezichtkader zou hier ook voldoende ruimte voor moeten bieden. Deze uitgave van Pensioen.doc kan gezien worden als een verdere zoektocht naar hoe we twee werelden zoveel mogelijk zouden kunnen combineren. Hoe brengen we keuzevrijheid, maatwerk, transparantie en risicodeling bij elkaar? En hoe geven wij hieraan een goedwerkend juridisch kader? Ik bedank de vele externe auteurs die hebben bijgedragen aan deze editie: Janwillem Bouma (Shell), Sacha van Hoogdalem (Ortec), Cees Michielse (Pensioenfonds KPN) en René Maatman (Radboud Universiteit Nijmegen). Dick Sluimers, Chief Executive Officer APG Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 1

5 Janwillem Bouma Algemeen directeur Shell Pensioenbureau Nederland en uitvoerend bestuurder Shell Nederland Pensioenfonds Stichting (SNPS) Collectieve risicodeling binnen de premieovereenkomst De Shell variant De doorontwikkeling van de premieovereenkomst staat op dit moment volop in de belangstelling. Afgelopen zomer werd door het kabinet het zogenoemde wetsvoorstel variabele uitkering ter consultatie voorgelegd. 1 Breder bezien is de doorontwikkeling van de premieovereenkomst een belangrijk onderdeel van het pensioenstelsel van de toekomst. 2 Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 2

6 Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 3

7 Zo beveelt de SER in zijn advies over de toekomst van het pensioenstelsel aan om de interessante, maar onbekende variant IV van persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling nader te onderzoeken. 3 Shell Nederland en Shell Nederland Pensioenfonds Stichting (SNPS) zijn al langere tijd voorstander om deelnemers de mogelijkheid te bieden in de uitkeringsfase van de premieovereenkomst beleggingsrisico s te nemen evenals het onderling delen van sterfte- en beleggingsrisico s. Binnen Shell wordt dit wel de collectieve conditionele annuïteit (kortweg: CCA) genoemd. 4 In dit artikel wordt nader ingegaan op deze zogenoemde CCA zoals die op basis van het wetsvoorstel variabele uitkering vorm zou kunnen krijgen. Ontwikkeling premieovereenkomsten in Nederland De premieovereenkomst heeft de afgelopen vijfentwintig jaar al de nodige ontwikkeling doorgemaakt. De eerste generatie beschikbare premieregelingen in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw kende veelal volledige beleggingsvrijheid voor deelnemers met weinig tot geen koppeling aan een pensioendoelstelling. Het behalen van een zo hoog mogelijk rendement stond voorop. Vanaf het jaar 2000 kwam een tweede generatie premieovereenkomsten op met een dynamisch beleggingsbeleid via life-cycles waarbij het risico werd afgebouwd bij het naderen van de pensioendatum. Vanaf 2007 werd dit ook in de Pensioenwet voorgeschreven. De meeste beschikbare premieregelingen kennen op dit moment life-cycles op basis van beleggingsfondsen. Recent wordt een derde generatie premieovereenkomsten zichtbaar waarbij communicatie meer is gericht op de hoogte van het te verwachten pensioen in plaats van op het rendement en het daarbij behorende risico van de verschillende life-cycles. Daarnaast is mede door de komst van PPI s sprake van een trend naar lagere kostenstructuren bij premieovereenkomsten. 5 Versnelde trend naar meer premieovereenkomsten De wet variabele uitkering en in een later stadium persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling, zijn derhalve vervolgstappen in de doorontwikkeling van de premieovereenkomst. De roep om verduidelijking van eigendomsrechten, meer transparantie en de behoefte van deelnemers aan maatwerk zijn trends die de ontwikkeling van de premieovereenkomst in Nederland de komende periode zullen versnellen. Dat geldt tevens voor de veranderingen op de arbeidsmarkt ten aanzien van mobiliteit en de discussie over verbinding van pensioen met wonen, zorg en werk. Tot slot, leidt de per 1 januari 2015 ingevoerde fiscale aftoppingsgrens van ook tot meer aandacht voor de premieovereenkomst. Immers, boven de aftoppingsgrens mag alleen een netto beschikbare premieregeling (op vrijwillige basis) worden aangeboden. Knelpunten bij de huidige premieovereenkomsten Door de huidge wettelijke verplichting bij premieovereenkomsten om het opgebouwde pensioenkapitaal in één keer om te zetten in een levenslange pensioenuitkering wordt er na de pensioendatum niet meer geprofiteerd van een hoger verwacht rendement op risicodragende beleggingen. Ook wordt rendementspotentieel gemist Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 4

8 door de afbouw van het beleggingsrisico bij het naderen van de pensioendatum. De verkorte beleggingshorizon door de abrupte overgang van de opbouw- naar de uitkeringsfase in de premieovereenkomst vormt een hindernis om tot een optimaal pensioenresultaat voor de deelnemer te komen. Uit de in opdracht van het kabinet in 2014 uitgevoerde onderzoeken van Lane Clark & Peacock 6 en Ortec 7 blijkt dat doorbeleggen na de pensioendatum en het collectief delen van beleggings- en langlevenrisico s door spreiding van winsten en verliezen meerwaarde hebben voor deelnemers in premieovereenkomsten. Wetsvoorstel variabele uitkering Onder meer naar aanleiding van bovengenoemde onderzoeken heeft de Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in december 2014 een Hoofdlijnennota optimalisering wettelijk kader voor premieovereenkomsten naar de Tweede Kamer gezonden met voorstellen om premieovereenkomsten te verbeteren. 8 Een concreet uitvloeisel daarvan is het concept wetsvoorstel variabele uitkering dat in de zomer van 2015 ter consultatie is voorgelegd. Naar verwachting zal het kabinet eind december 2015 het wetsvoorstel variabele uitkering indienen bij de bij Tweede Kamer. 9 Uitgaande van een parlementaire behandeling die volgens de staatssecretaris vijf maanden beslaat, zou de wet volgens planning op 1 juli 2016 in werking treden. Het wetsvoorstel variabele uitkering zoals beschreven in het consultatiedocument, schetst een kader waardoor deelnemers met een premie- en kapitaalovereenkomst het (met beschikbare premies) opgebouwde pensioenkapitaal op de pensioendatum kunnen kiezen tussen een gegarandeerde vaste uitkering of een risicodragende variabele pensioenuitkering. Inkoop van een risicodragende variabele uitkering is eventueel ook eerder tot maximaal tien jaar voorafgaand aan de pensioendatum mogelijk in de zogenoemde collectieve variant. Deze variant wordt later in dit artikel toegelicht. Een keuze voor een variabele pensioenuitkering biedt de mogelijkheid om ook na de pensioendatum te profiteren van hogere verwachte rendementen van beleggingen in zakelijke waarden. Dit leidt naar verwachting tot een hoger pensioenresultaat en verbetert de kans op koopkrachtbehoud. Tegenover het hogere verwachte pensioenresultaat staat het risico op een verlaging van het pensioen bij tegenvallers in het beleggingsresultaat of een gestegen levensverwachting. Naast het kunnen doorbeleggen na pensioendatum biedt het wetsontwerp de mogelijkheid dat mee- en tegenvallers in het beleggingsresultaat of bij de levensverwachting over maximaal vijf jaar worden gespreid. Hierdoor worden grote jaarlijkse schommelingen in de pensioenuitkeringen beperkt. Verder mag het beleggingsrisico en het macro langlevenrisico van de deelnemerspopulatie collectief worden gedeeld met alle deelnemers binnen een toedelingskring, mits aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, zie toelichting verderop. Collectief of individueel aanpassingsmechanisme Zoals gezegd, voorziet het wetsvoorstel variabele uitkering in een individuele en collectieve variant. Belangrijkste verschillen zijn te zien in figuur 1. Figuur 1 Verschillen collectieve- en individuele variabele uitkering Collectief Individueel Rente Marktrente Projectierendement Uitsmeren schokken Vanaf 57 Vanaf 67 (en min 5 of resterende levensduur) Beleggingsbeleid One size fits all Beperkte beleggingsvrijheid Het concept wetsvoorstel introduceert een verschil tussen de rekenrente die gehanteerd wordt in de individuele variant en de collectieve variant. De rekenrente is bepalend voor de hoogte van het pensioen op de pensioendatum en de verwerking van financiële mee- en tegenvallers die het gevolg zijn van het beleggingsrisico. Bij de individuele toedeling gebeurt dit middels een projectierente gebaseerd op de rendementsverwachtingen, in de collectieve variant op basis van de risicovrije rente. In de individuele variant mag hierdoor op voorhand, binnen bepaalde randvoorwaarden, rekening worden gehouden met toekomstige rendementen op aandelen. Dat juichen wij toe. SNPS Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 5

9 begrijpt echter niet waarom bij de collectieve variant geen rekening gehouden mag worden met toekomstige rendementen op aandelen. Hierdoor ontstaat geen level playing field voor de individuele en de collectieve variant. Het argument dat hantering van een andere rekenrente dan de risicovrije rente per definitie leidt tot significante ex-ante herverdelingseffecten delen wij niet. Wij pleiten er dan ook voor dat de wetgever in het collectief toedelingsmechanisme pensioenuitvoerders de mogelijkheid biedt om van de risicovrije rente plus een opslag uit te gaan danwel toe te staan dat een variabele dalende uitkering kan worden ingekocht. Afgezien van het hierboven genoemde onderscheid in rekenrente tussen de indivduele en collectieve variant is SNPS in algemene zin positief over het conceptwetsvoorstel variabele uitkering. Er worden concrete maatregelen voorgesteld om de huidige wettelijke knelpunten ten aanzien van premieovereenkomsten weg te nemen, waardoor het pensioenresultaat voor de deelnemer verbetert bij het nemen van aanvaardbare risico s. Punt van aandacht is daarbij wel de lagere wetgeving, die bij het ter consultatie gaan van het conceptwetsvoorstel nog niet bekend was. Wij vragen de wetgever erop alert te zijn dat in lagere regelgeving geen verdere beperkingen worden geïntroduceerd, waardoor de verbeterde verhouding tussen risico en rendement onnodig wordt ingeperkt en de uitvoering tot extra kosten leidt. Wij vragen de wetgever erop alert te zijn dat in lagere regelgeving geen verdere beperkingen worden geïntroduceerd... Onderdelen van een toekomstige Shell-variant CCA SNPS is al enige tijd bezig met het ontwikkelen van een mogelijkheid om de premieovereenkomst te verbeteren door na de pensioendatum door te beleggen en tegelijkertijd collectief markt- en sterfteschokken te spreiden. Reeds ten tijde van de totstandkoming van de beschikbare premieregeling voor medewerkers die vanaf 1 juli 2013 in dienst treden, heeft Shell Nederland aangegeven dat zij een CCA wil aanbieden zodra dat wettelijk en uitvoeringstechnisch mogelijk zou zijn. Omdat het wetsvoorstel variabele uitkering nog niet naar de Tweede Kamer is gezonden en daarom ook nog geen onderwerp van gesprek is geweest tussen de sociale partners is het niet mogelijk om op dit moment al een definitief uitgewerkte CCA pensioenregeling vast te stellen. Een aantal belangrijke zaken zoals bijvoorbeeld de te hanteren rekenrente zijn nog niet helder. In die zin is het ontwerpen van een dergelijke pensioenregeling momenteel schieten op bewegende doelen. Uit het concept wetsvoorstel variabele uitkering komen echter wel een aantal onderdelen maar voren die de bouwstenen van een toekomstige Shell-variant CCA zouden kunnen worden. Risicoreductie door inkoop in collectief De idee achter de CCA is dat binnen de huidige individuele beschikbare premieregeling deelnemers met hun pensioenpremie vanaf 57 jaar geleidelijk een voorwaardelijke pensioenaanspraak bij SNPS kunnen inkopen. Door tien jaar vóór de reguliere pensioendatum in het collectief in te kopen, kan al eerder gestart worden met risicoreductie. Eerdere inkoop dan op de pensioendatum is bovendien van belang voor startende pensioenfondsen (zoals SNPS), omdat dan eerder een voldoende grote collectiviteit kan worden bereikt. Het Bestuur stelt binnen wettelijke grenzen rekenregels vast voor inkoop pensioen per primo boekjaar. De voorwaardelijke pensioenuitkering die is ingekocht kan zowel tijdens de opbouw (tien jaar voorafgaand aan de pensioendatum) als tijdens de pensioenuitkering fluctueren, afhankelijk van de feitelijke ontwikkeling van de beleggingen, de ontwikkeling van de levensverwachting en de ontwikkeling van het sterfteresultaat in een bepaald jaar. Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 6

10 Figuur 2 Uitwerking bruto IDC met collectieve risicoverdeling bij SNPS Tijdens dienstverband Pensionering Totale premie 1. Leeftijdsafhankelijke premiestaffel 2. Risicopremies * 3. Kosten Vanaf Tot Percentage leeftijd en met van Pensioenleeftijd grondslag , , , , , , , , , ,2 * Risicopremie via fonds naar verzekeraar Medewerker kiest hoe de IDC-premie wordt belegd * Beleggingsmix, keuze uit: 1. Defensieve life cycle 2. Standaard life cycle 3. Offensieve life cycle Geleidelijke inkoop vanaf leeftijd 57 * Geleidelijke risicoafbouw door inkoop van variabele pensioenaanspraak in defensieve pool Medewerker draagt vermogen over aan het pensioenfonds en krijgt daar een variabele aanspraak voor terug. Op pensioenleeftijd Default Aankoop van een vaste annuïteit bij een verzekeraar met het opgebouwde pensioenkapitaal Variabel pensioen van het PF; pensioen ademt mee met de kapitalisatiegraad Optie Op pensioendatum shoprecht bij verzekeraar Als deze ontwikkelingen positief zijn ten opzichte van de factoren waarop de variabele pensioenuitkering is ingekocht, vindt een verhoging plaats van de pensioenuitkering. Als de ontwikkelingen negatief zijn ten opzichte van de factoren waarop de variabele pensioenuitkering is ingekocht, vindt een verlaging plaats van de pensioenuitkering. Werking aanpassingsmechanisme Hoe wordt zo n correctie nu precies vastgesteld? Bij premieovereenkomsten introduceren we het begrip kapitalisatiegraad als alternatief van het begrip dekkingsgraad zoals die in eind- en middelloonregelingen wordt gehanteerd. De kapitalisatiegraad bij premieovereenkomsten dient aan het eind van elk jaar 100% te zijn. Elk jaar wordt de kapitalisatiegraad opnieuw berekend en indien deze hoger of lager is dan 100% moet een correctie de kapitalisatiegraad weer naar 100% brengen. Het tekort danwel het overschot wordt over vijf jaren uitgesmeerd. Dit gebeurt ultimo elk jaar voor de groep die op dat moment deelneemt in de CCA. Er is dus sprake van een gesloten aanpassingsmechanisme. Bij een gesloten aanpassingsmechanisme worden plussen en minnen slechts verrekend met de pensioenaanspraken c.q. pensioenuitkeringen die op het moment van het ontstaan van een winst of verlies, ook daadwerkelijk aanwezig waren. Doordat nieuwe aanspraken na dat jaar niet worden gecorrigeerd voor Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 7

11 winsten of verliezen over dat betreffende jaar is er geen sprake van ex-ante herverdeling. De tekorten of overschotten worden jaarlijks (boekhoudkundig) volledig verwerkt en toegerekend aan de deelnemer. Anders gezegd: de hoogte van het in te kopen variabel pensioen in de CCA, wordt periodiek door het pensioenfonds vastgesteld en zal afhangen van de ontwikkelingen van de beleggingen en de levensverwachting. Collectieve beleggingsmix Anders dan de bestaande life-cycle profielen van SNPS wordt het variabele pensioen in de CCA collectief belegd. Het pensioenresultaat is dus (mede) afhankelijk van het overrendement dat de collectiviteit weet te behalen. Overrendement is rendement boven marktrente. De collectieve beleggingsmix vanaf de pensioendatum wordt afgestemd op deelnemers in uitkeringfase. Vanaf 57-jarige Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 8

12 leeftijd wordt het risico afgebouwd door naast de return portefeuille, een variabel pensioen aan te kopen. Keuzemomenten deelnemer Het is de bedoeling dat binnen de toekomstige CCA-regeling de deelnemer vanaf 57-jarige leeftijd kan kiezen voor risicoreductie via aankoop in de collectieve beleggingsmix. Een deelnemer kan er echter ook voor kiezen om tot de pensioendatum te blijven beleggen in de huidige life-cycle profielen. Op de pensioendatum kan de deelnemer dan alsnog kiezen om gebruik te maken van de CCA als die keuze niet eerder is gemaakt. Alternatief is dat de deelnemer op de pensioendatum met zijn opgebouwde pensioenkapitaal gebruik maakt van zijn shoprecht om bij een andere pensioenuitvoerder een vaste pensioenuitkering aan te kopen. De CCA vervangt dus niet de huidige pensioenregeling, maar breidt die uit met een extra mogelijkheid. Zorgplicht Het bij de CCA op een goede manier invulling geven aan de zorgplicht is voor SNPS een belangrijk element. Hierbij zal worden aangesloten bij de zorgplichtvereisen uit het wetvoorstel variabele uitkering die gebaseerd zijn op het huidige artikel 52 Pensioenwet, maar die op een aantal punten wel worden herschreven. Wij zijn van mening dat een goede default beleggingsmix voor deelnemers die geen keuzes kunnen of willen maken, essentieel is voor een goede invulling van de zorgplicht. Wat ons betreft mag dat duidelijker worden opgenomen in het wetsvoorstel variabele uitkering. Voorlopige conclusie De ambities van SNPS ten aanzien van de doorontwikkelde premieovereenkomst zijn een zo goed mogelijke pensioenuitkomst voor de deelnemer met een aanvaardbaar risico. De CCA maakt collectieve risicodeling mogelijk waarmee voor deelnemers en pensioengerechtigden aantoonbaar welvaartswinst valt te behalen. De CCA geeft tevens antwoorden op de in de Hoofdlijnennotitie toekomstbestedig pensioenstelsel beschreven trends van veranderingen op de arbeidsmarkt en de roep om heldere eigendomsrechten en transparantie. Collectieve risicodeling binnen de beschikbare premieregeling slaat daarmee een brug tussen de klassieke defined benefit regeling en de individuele premieovereenkomst. We vinden het positief dat op basis van het conceptwetsvoorstel variabele uitkering vanaf 1 juli 2016 oplossingen mogelijk lijken te worden voor risicodragende levenslange uitkeringen bij premieovereenkomsten. SNPS staat in de startblokken om van deze mogelijkheden gebruik te maken, ervan uitgaande dat het werkbare en kostenefficiënte oplossingen betreft die voor de deelnemers goed uitlegbaar zijn. Op het moment van schrijven van dit artikel zijn nog niet alle losse eindjes zijn aan elkaar geknoopt. Het is de komende driekwart jaar aan de wetgever regering en parlement om ten aanzien van collectieve risicodeling binnen premieovereenkomsten definitief beslissingen te nemen. De deelnemer zal helder en evenwichtig uitgelegd krijgen welke keuzemogelijkheden er zijn: meedoen in de CCA vanaf leeftijd 57, meedoen in de CCA vanaf de pensioendatum of op pensioendatum gebruiken maken van het shoprecht en elders vaste pensioenuitkeringen aankopen. In zijn of haar digitale webportaal krijgt de deelnemer de mogelijkheid om keuzes te wijzigen, omgeven door de zorgplichtprocedure. De deelnemer zal in ieder geval actief benaderd worden op momenten dat er een keuze gemaakt kan worden; bij de leeftijd waarop de risicoreductie kan starten en op de pensioendatum. 1. Consultatiedocument wetsvoorstel variabele uitkering, 16 juli Bijlage bij Tweede Kamer , nr Notitie hoofdlijnen van een toekomstbestendig pensioenstelsel, 6 juli Tweede Kamer , nr SER-advies Toekomst Pensioenstelsel (advies 15/01), februari Zie ook Martin van t Zet, CCA bij Shell: een aanzet tot collectieve risicodeling binnen DC-regelingen, in: Pensioen Bestuur & Management, 24 april Rapport Evaluatie Premie Pensioeninstellingen, LNBB actuarissen + pensioenconsultants/af Advisors, februari 2014, p (bijlage bij Tweede Kamer , nr. 215). 6. Onderzoek optimalisering overgang opbouw- naar uitkeringsfase en inrichting daarvan in premieovereenkomsten, Lane Clark & Peacock in opdracht Ministerie van SZW, juli 2014; bijlage bij Tweede Kamer , nr Onderzoek naar mogelijkheden van collectieve risicodeling binnen beschikbare premieregelingen; Ortec Finance in opdracht Ministerie SZW, 25 november 2014; bijlage bij Tweede Kamer , nr Hoofdlijnennotitie optimalisering wettelijk kader voor premieovereenkomst, 19 december 2014, Tweede Kamer , nr Planning pensioenonderwerpen, 1 mei Tweede Kamer , nr Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 9

13 Mark Heemskerk, Advocaat te Nieuwegein en bijzonder hoogleraar Pensioenrecht, verbonden aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Radboud Universiteit Nijmegen. René Maatman Advocaat te Amsterdam en hoogleraar vermogensbeheer en pensioenvraagstukken, verbonden aan het Onderzoekcentrum voor Onderneming & Recht (OO&R) van de Radboud Universiteit Nijmegen. Bas J.M. Werker Hoogleraar Econometrie en Financiële Markten, verbonden aan de Universiteit van Tilburg en Netspar. Heldere en harde pensioenrechten in de PPR Juridisch eigendom is binair: je bent eigenaar van een goed of niet. Juridisch eigendom is daarmee per definitie hard en helder. Dat geldt niet voor economisch eigendom. Economisch eigenaar is degene voor wiens rekening de waardestijging of waardedaling komt van een goed. Wie economisch eigenaar is van het pensioenvermogen, is een moeilijke vraag. Er is een nieuw pensioenproduct ontwikkeld dat deze vraag beantwoordt: de Persoonlijke Pensioenrekening met Risicodeling ( PPR ). 1 In deze bijdrage leggen wij uit hoe de PPR werkt en hoe deze past in het bestaande Nederlands pensioenrecht. 2 Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 10

14 financiële markten collectief individuele rekening Persoonlijke Pensioenrekening met Risicodeling sparen beleggen delen langlevenrisico nabestaandenpensioen

15 Verdeling van eigendom Het pensioenfonds is juridisch eigenaar van het pensioenvermogen. 3 Het economisch risico berust bij de pensioenen aanspraakgerechtigden ( begunstigden ). Degene die deelt in tekorten en overschotten is economisch medeeigenaar. 4 Onder begunstigden is het economisch belang momenteel niet scherp verdeeld. Er is geen sprake van een scheiding op het niveau van individuele deelnemers, slapers en gepensioneerden. De waarde van de door hen opgebouwde aanspraken en rechten is aan verandering onderhevig door de besluitvorming van het pensioenfondsbestuur, sociale partners en de overheid. Die heeft tot gevolg dat de economische deelgerechtigdheid van een begunstigde in het pensioenvermogen, frequent wijzigt. Die wijzigingen zijn vaak onnavolgbaar voor begunstigden. Onvolledig pensioencontract Het huidige pensioencontract laat tal van verdelingsvraagstukken, na het optreden van financiële schokken, ongeregeld. De lacunes in het contract worden gevuld door het pensioenfonds als uitvoerder van het contract of door de wetgever. Door een dergelijke aanvulling wordt het economisch belang als het ware geoormerkt. Het vertrouwen dat dit op evenwichtige wijze gebeurt, is tanend. De verdeling van tekorten leidt tot ongenoegen. Ook overschotten roepen fricties op, want het blijkt moeilijk om buffers met rust te laten. Om het vertrouwen in het pensioenstelsel te herstellen is het noodzakelijk om betere verdelingsregels op te stellen. Vaak spreekt men in dit verband over de noodzaak tot vastlegging van heldere pensioenrechten. PPR heldere pensioenrechten De PPR wil de verschillende functies van pensioencontracten (sparen voor de oude dag, beleggen, nabestaandenpensioen, delen langlevenrisico) scheiden en expliciteren: welke risico s komen voor individuele rekening, welke worden afgedekt op financiële markten en welke dragen wij collectief? De PPR biedt geïndividualiseerde pensioenaanspraken die op de pensioendatum worden omgezet in pensioenrechten. De hoogte van de pensioenen in de uitkeringsfase is afhankelijk van het tegoed op de PPR. Dit tegoed behoort toe aan de begunstigde. De hoogte daarvan fluctueert. De pensioenrechten en -aanspraken op grond van een PPR zijn helder. Die helderheid heeft twee componenten: a) eenduidige regels waaraan de PPR is onderworpen en b) een consistente en voorspelbare toepassing van die regels. PPR - harde pensioenrechten? Een pensioenrecht is in onze ogen hard als er een hoge mate van zekerheid is dat de afspraak zal worden nagekomen; de kans dat de pensioenuitvoerder zijn verplichtingen niet kan nakomen is verwaarloosbaar. Dat stelt eisen aan het wettelijk kader, onder meer ten aanzien van ringfencing. Het pensioenfonds dat een PPR uitvoert en het daarvoor bestemde vermogen als een afgescheiden vermogen aanhoudt, kan naar ons inzien een hard pensioenrecht waarborgen. Voorwaarde is dat de heldere afspraken nimmer leiden tot een situatie waarin het totaal van de individuele PPR-saldi het afgescheiden vermogen te boven gaat. sparen beleggen delen langlevenrisico nabestaandenpensioen PPR - regels? De hoogte van toekomstige pensioenbetalingen wordt bepaald door het tegoed (het pensioensaldo) en de contractuele bepalingen ( Voorwaarden ) die de PPR beheersen. De Voorwaarden liggen vast in een pensioenovereenkomst, een pensioenreglement en een uitvoeringsovereenkomst. Zij regelen hoe het tegoed op de PPR, afhankelijk van economische en demografische ontwikkelingen, zal wijzigen. De Voorwaarden kunnen bepalen dat er tussen de begunstigden overdrachten plaatsvinden. De voorwaarden behelzen een regeling met betrekking tot: a) Overlijden van de rekeninghouder. Het saldo op de PPR vererft niet maar wordt toebedeeld aan de andere deelnemers (delen micro-langleven risico). b) Verschijnen van nieuwe sterftetafels. Op basis van ex-ante vastgestelde regels vindt herverdeling plaats tussen de rekeninghouders (delen macro-langlevenrisico). c) Rendement. Het financieel rendement op het totale pensioenvermogen (de collectieve beleggingspot c.q. de som van alle saldi) wordt volgens een ex-ante Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 12

16 geformuleerde rekenregel verdeeld over de individuele rekeningen. d) Kosten. PPR is een rekening-courant De PPR is een rekening courant waarop vorderingen en schulden worden geadministreerd en verrekend. Vanuit het perspectief van de rekeninghouder (begunstigde) is de vordering gelijk aan de pensioenopbouw of het pensioenrecht. Deze vordering wordt periodiek gedebiteerd of gecrediteerd als gevolg van premie-inleg of pensioenonttrekking én de financiële resultaten van beleggen en verzekeren. Een rekening-courant is vergelijkbaar met een bankafschrift. Hierna geven wij twee voorbeelden: de rekening van een aanspraakgerechtigde (in de opbouwfase) en van een pensioengerechtigde (in de uitkeringsfase). figuur 1 Getallenvoorbeeld opbouwfase Overzicht Persoonlijke Pensioenrekening Mevr. Halfweg Datum: 1 mei 2015 Geboortedatum: 21 juni 1969 Verwachte pensioendatum: 21 juni 2036 Rendement Bedrag Saldo 1 april ,67 1. inleg pensioenpremie 54,12 2. Beleggingsrendement 0.79% 97,53 3. Overlevingsrendement 0.05% 6,18 4. Sterftecorrectie -0.41% -50,62 5. Kosten -0.07% -8,64 Saldo 1 mei ,52 Toelichting 1. inleg pensioenpremie: De premie die uw werkgever aan het pensioenfonds heeft overgemaakt ten behoeve van uw pensioenrekening. De premie omvat zowel de werkgevers- als werknemersbijdrage. 2. Beleggingsrendement: Hier zijn twee formuleringen mogelijk, die economisch equivalent zijn: a) De huidige risicovrije rente is 0.05%. Het fonds behaalde een overrendement (rendement minus risicovrije rente) op aandelen van +1.00% en voor obligaties was dit overrendement -0.30%. Volgens de pensioenregeling dragen jongere deelnemers een groter deel van deze risico s (zowel bij positieve als bij negatieve endementen). Gezien uw leeftijd van 45 jaar, is uw overrendement op de aandelenbelegging 0.80 maal het overrendement en voor obligaties is deze factor Uw totale rendement bedraagt dus 0.05% x 1.00% x 0.30% = 0.79%. b) Uw vermogen is 80% in aandelen en 20% in obligaties belegd. Het rendement op aandelen was +1.05% en dat op obligaties -0.25%. Daarmee komt uw rendement op 0.8 x 1.05% -0.2 x 0.25% = 0.79%. 3. Overlevingsrendement: Het kapitaal op een Persoonlijke Pensioen Rekening vervalt aan de overige deelnemers indien u komt te overlijden. Het maakt dus geen deel uit van het vermogen dat vererft. Wij hebben ingeschat dat dit voor u deze maand een rendement van 0.05% oplevert. 4. Sterftecorrectie: Vorige maand zijn er minder deelnemers in het collectief gestorven dan op grond van ervaringsgegevens werd verwacht. Daarom wordt het biometrisch rendement gecorrigeerd. Deze correctie is voor alle deelnemers gelijk. 5. De uitvoering van de PPR gaat gepaard met kosten. Dit is een voor elke begunstigde gelijk percentage van het saldo op de PPR. figuur 2 Getallenvoorbeeld uitkeringsfase Overzicht Persoonlijke Pensioenrekening Dhr. Vierdekwart Datum: 1 mei 2015 Geboortedatum: 21 juni 1939 Pensioendatum: 1 juni 2004 Rendement Bedrag Saldo 1 april ,78 1. Uitgekeerd pensioen -178,12 2. Beleggingsrendement 0.01% 2,35 3. Overlevingsrendement 1.26% 294,52 4. Sterftecorrectie -0.41% -96,17 5. Kosten -0.07% -16,42 Saldo 1 mei ,77 Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 13

17 Toelichting 1. Uitgekeerd pensioen: Dit is het aan u uitgekeerde pensioen deze maand. Het bedrag is anders dan vorige maand ten gevolge van ontwikkelingen op financiële markten en de levensverwachting Beleggingsrendement: Hier zijn twee formuleringen mogelijk, die economisch equivalent zijn: a) De huidige risicovrije rente is 0.05%. Het fonds behaalde een overrendement (rendement minus risicovrije rente) op aandelen van +1.00% en voor obligaties was dit overrendement -0.30%. Volgens de pensioenregeling dragen oudere deelnemers een kleiner deel van deze risico s (zowel bij positieve als bij negatieve rendementen). Gezien uw leeftijd van 75 jaar, is uw overrendement op de aandelenbelegging 0.20 maal het overrendement en voor obligaties is deze factor Uw totale rendement bedraagt dus 0.05% x 1.00% x 0.30% = 0.01%. b) Uw vermogen is 20% in aandelen en 80% in obligaties belegd. Het rendement op aandelen was +1.05% en dat op obligaties -0.25%. Daarmee komt uw rendement op 0.2 x 1.05% x 0.25% = 0.01%. 3. Overlevingsrendement: Het kapitaal op een Persoonlijke Pensioen Rekening vervalt aan de overige deelnemers indien u komt te overlijden. Het maakt dus geen deel uit van het vermogen dat vererft. Wij hebben ingeschat dat dit voor u deze maand een rendement van 1.26% oplevert. 4. Gelijk aan tekst opbouwfase. 5. Gelijk aan tekst opbouwfase. Leeftijdsonderscheid Uit de voorbeelden blijkt de toerekening van de financiële resultaten van beleggen op individueel niveau. In economische zin is de rekeninghouder anders deelgerechtigd in het pensioenvermogen dan hij zou zijn op basis van zijn juridische deelgerechtigdheid. Er vindt een toerekening plaats van beleggingsresultaten naar leeftijd. Die leeftijdsdifferentiatie vindt plaats in de allocatie van de beleggingsmix (bijvoorbeeld lifecycle) of in de toerekening van een collectief beleggingsresultaat. Dit blijkt uit het getallenvoorbeeld in de opbouwfase: voor de 45-jarige geldt een assetallocatie van 80% aandelen en 20% vastrentend, voor de 75 jarige zijn deze percentages 20% en 80% respectievelijk.dit leeftijdsonderscheid mag niet in strijd zijn met het verbod op leeftijdsdiscriminatie, zoals vastgelegd in de Wet gelijke behandeling op grond van leeftijd bij de arbeid. Het leeftijdsonderscheid wordt gerechtvaardigd door de beleggingsleer en door zorgplichten in het financiële recht. Dit leeftijdsonderscheid oogt passend (doelmatig) en noodzakelijk om een optimaal beleggingsresultaat te behalen voor een pensioen dat bescherming kan bieden tegen inflatie, zonder onaanvaardbare beleggingsrisico s op individueel niveau. Daarom menen wij dat de introductie van de PPR niet strijdig is met genoemde wet, mits er een deugdelijke onderbouwing ligt van de wetgever en werkgever. Solvabiliteitseisen De PPR is een premieovereenkomst. Het pensioenfonds dat de PPR uitvoert, hoeft nagenoeg geen buffers aan te houden. De beleggingsrisico s worden gedragen door het collectief van pensioen- en aanspraakgerechtigden en worden zo gedeeld dat nimmer een collectief tekort kan ontstaan. Hetzelfde geldt voor biometrische risico s. In dat geval kan het pensioenfonds volgens de Pensioenfondsenrichtlijn volstaan met een minimaal vereist eigen vermogen van 1% van de technische voorzieningen ter dekking van de beheerslasten. Belemmeringen Een aantal wettelijke bepalingen belemmert de introductie van heldere pensioenrechten op grond van een PPR: Pensioen zal niet langer een levenslange vaste uitkering zijn (artikelen 1 en 15 PW). Voor verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen die de PPR willen uitvoeren, moet de verplichte doorsneepremie worden afgeschaft (artikel 8 Wet Bpf 2000). Bij wet moet worden bepaald dat het vermogen dat wordt aangehouden voor de PPR een afgescheiden vermogen is. Dit vereist wijziging van het verbod tot ringfencing (artikel 123 PW). Verplichtstelling Wij gaan ervan uit dat de verplichtstelling behouden moet blijven. Dit vereist dat de PPR voldoende solidariteitskenmerken bevat om - Europeesrechtelijk - een inbreuk op vrije mededinging te kunnen rechtvaardigen. De PPR bevat een aantal solidariteitskenmerken, waaronder het delen van Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 14

18 Het invaarrisico wordt niet zonder meer weggenomen door pensioenfondsen te sluiten en de PPR onder te brengen in een nieuw fonds. Het sluiten van verplichtgestelde bedrijfstakpensioenfondsen zónder compenserende maatregelen leidt naar ons inzien tot een met invaren gelijk te stellen transformatie van pensioenaanspraken. langlevenrisico de belangrijkste is. De verplichtstelling wordt mede gerechtvaardigd om risicoselectie en leegloop van het pensioenfonds tegen te gaan. De wetgever dient de introductie van de PPR te voorzien van een goede economische en juridische onderbouwing. Die moet aansluiten bij juridische criteria die bekend zijn uit regelgeving en jurisprudentie. 7 Juridische zekerheid dat de verplichtstelling nog steeds in overeenstemming is met Europees recht na beëindiging van de doorsneesystematiek - valt op voorhand niet te geven. Dat oordeel is voorbehouden aan de rechter. Conclusie Er is een breed gedragen wens om heldere en harde pensioenrechten te introduceren. De invoering van de PPR kan aan die wens beantwoorden. De invoering van de PPR vereist aanpassing van het geldende pensioenrecht. Wij zien - samengevat - de volgende juridische belemmeringen en oplossingen: figuur 3 Juridische belemmeringen en oplossingen Invaren De transformatie van bestaande pensioenrechten naar een PPR kan plaatsvinden in overeenstemming met de artikelen 20 en 83 PW. In de praktijk is een grootschalige ( collectieve ) wijziging van pensioenovereenkomsten langs die route ondoenlijk, aangezien elke individuele begunstigde de wijziging van opgebouwde rechten kan blokkeren. De wetgever kan daarvoor een omleidingsroute bieden. Hij zal tevens moeten regelen dat pensioenen periodiek kunnen worden verhoogd én verminderd, omdat dit inherent is aan de PPR. Verdedigbaar is dat artikel 134 PW (de kortingsregeling ) primair ziet op een uitkeringsovereenkomst en niet van toepassing is op de PPR. De transformatie van rechten die zijn opgebouwd onder een uitkeringsovereenkomst naar rechten onder een PPR, kan worden aangemerkt als invaren. Het invaarrisico wegens een inbreuk op het Europees eigendomsrecht is naar ons inzien onvermijdelijk doch acceptabel. Het Europese Hof zal naar verwachting oordelen dat de transitie naar de PPR een geoorloofde inbreuk vormt op het eigendomsrecht. Zij wordt bij een door de wetgever aan te voeren deugdelijke onderbouwing gerechtvaardigd door de noodzaak een houdbaar en generationeel robuust pensioenstelsel te ontwikkelen dat macro-prudentiële risico s reduceert. Er zijn geen indicaties dat toetsing aan het Europees Handvest leidt tot een andere uitkomst. 8 Juridische belemmeringen ppr Wettelijke belemmeringen oplossing - Levenslange vaste uitkering (1 PW) > Variabele uitkering in PW - Doorsneepremie bij Bpf (8 BPF) > Wet Bpf aanpassen - Herijking verplichtstelling (106 VWEU) > Rechtvaardigen ingreep bij HvJ - Ringfencingverbod (123 Pensioenwet) > Pensioenwet aanpassen - Leeftijdsdiscriminatie (WGBL) > Rechtvaardigen onderscheid - Korten in uitkeringsfase > Pensioenwet aanpassen - Wijzigen bestaande opbouw > Pensioenwet aanpassen Contractuele belemmeringen - Rechtsgeldige wijziging contracten > Sociale partners faciliteren - Claims rechthebbenden > Juridisch deugdelijk verweer 1. Bovenberg en Nijman (2015), Netspar NEA paper 56, Persoonlijke Pensioenrekeningen met Risicodeling. 2. Deze bijdrage is een samenvatting van een in november 2015 te verschijnen Netspar-paper. 3. Het pensioenvermogen dat is ondergebracht in andere pensioenuitvoerders, laten wij buiten beschouwing. 4. Werkgevers waren vroeger (maar zijn tegenwoordig steeds minder) mede-eigenaar in economische zin. 5. De discussie omtrent generatieneutraliteit gaat precies hierover: welke generatie wint en verliest bij wijzingen. 6. De hoogte van dit bedrag is onder andere gebaseerd op het gebruikte projectierendement. 7. D. Boeijen, M. Heemskerk, R. Maatman, Beëindiging van de doorsneesystematiek, Netspar Vgl. R.H. Maatman & E.M.T. Huijzer, Invaren onder het Handvest, TPV 2015/32. Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 15

19 Tinka den Arend Strategisch beleidsmedewerker, afdeling Strategie, Beleid en Ontwikkeling bij APG Jan Bonenkamp Strategist ALM, APG Asset Management Jurre de Haan Strategisch beleidsmedewerker, afdeling Strategie, Beleid en Ontwikkeling bij APG De zoektocht naar het beste van twee werelden Naar aanleiding van het consultatiedocument op het conceptwetsvoorstel Wet variabele pensioenuitkering pleiten diverse partijen voor een verdere verbetering van de premieregeling door intergenerationele risicodeling mogelijk te maken. Ook de SER doet momenteel onderzoek naar een dergelijk type pensioencontract. Waarom zou deze risicodeling wenselijk zijn in een premieregeling? En hoe kan zo n pensioencontract er dan uitzien? Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 16

20 Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 17

21 Uitkeringsregelingen versus premieregelingen Een ruime meerderheid van de Nederlandse werknemers neemt deel aan een pensioencontract dat te typeren is als een uitkeringsregeling. Daarbij wordt een bepaalde pensioenopbouw toegezegd die met een hoge mate van zekerheid kan worden nagekomen. Uitkeringsregelingen worden in Nederland gekenmerkt door collectiviteiten en door een ruime mate van risicodeling tussen actieven, gepensioneerden en toekomstige deelnemers. De grote collectiviteiten kunnen tot lage uitvoeringskosten leiden. De risicodeling kan bijdragen aan een stabieler en/of hoger pensioeninkomen. Binnen uitkeringsregelingen hebben deelnemers slechts een beperkte keuzevrijheid, onder andere doordat de risicodeling de mogelijkheden voor keuzevrijheid begrenst. Sinds het begin van dit decennium nemen steeds meer werknemers deel aan premieregelingen. Tussen 2004 en 2014 nam het aantal deelnemers aan premieregelingen toe van 142 duizend naar 467 duizend deelnemers (ter vergelijking: in 2014 kenden ruim 5 miljoen deelnemers een uitkeringsregeling 1 ). Binnen een premieregeling staat een vaste premie centraal, de pensioenuitkering is variabel. Door middel van een (vaste) pensioenpremie en het beleggingsrendement wordt een persoonlijk pensioenvermogen opgebouwd, waarvoor op latere leeftijd een levenslange uitkering kan worden ingekocht (annuïteit). Binnen premieregelingen zijn er meer mogelijkheden voor het maken van individuele keuzes, er is maatwerk mogelijk qua blootstelling aan financiële risico s (lifecycle beleggen) en er is een helderdere borging van individuele eigendomsrechten (hoewel bij overlijden geen sprake is van een erfenis). In de afgelopen jaren zijn de verschillen tussen premieregelingen en uitkeringsregelingen in Nederland kleiner geworden. Door de rijping van pensioenfondsen is het premiestuur steeds botter geworden. De crisis na 2008 heeft laten zien dat schommelingen in de financiële positie van het pensioenfonds niet meer opgevangen kunnen worden door middel van fluctuaties in de premie. Hierdoor is ook in een uitkeringsregeling het pensioen onzeker geworden. In veel sectoren en ondernemingen zijn sociale partners binnen een uitkeringsregeling een stabiele premie overeengekomen. Door de botheid van het premie-instrument en de maximumtermijn die het nftk voorschrijft om schokken te spreiden, is tevens de mate van intergenerationele risicodeling afgenomen. 2 Aan de andere kant zijn er binnen de premieregelingen een aantal verbeteringen zichtbaar. Mede door de introductie van de PPI zijn premieregelingen qua uitvoeringskosten goedkoper dan in het verleden. 3 Daardoor komen de uitvoeringskosten van premieregelingen en uitkeringsregelingen dichter bij elkaar te liggen. Door de ontwikkeling van goede defaults worden deelnemers bovendien beter beschermd voor verkeerde beleggingskeuzes. Premieregeling biedt nog onvoldoende perspectief op goed pensioen Toch zal het voor een deelnemer aan een premieregeling lastig zijn een even hoog pensioeninkomen te realiseren als bij een uitkeringsregeling. Ten eerste is het in premieregelingen niet mogelijk het beleggingsrisico met andere deelnemers te delen. Ten tweede zijn deelnemers aan premieregelingen verplicht hun totale pensioenvermogen op pensioendatum om te zetten in een (nominale) levenslange uitkering. Dit heeft als nadeel dat er gedurende pensionering geen extra rendement kan worden behaald op bijvoorbeeld beleggingen in aandelen. Bovendien wordt het aandelenrisico in de jaren voor pensionering al fors teruggebracht om het conversierisico van de omzetting van het belegd vermogen in de levenslange uitkering te beheersen. Juist op het moment dat het pensioenvermogen het hoogst is, wordt er dus minder risico genomen (zie figuur 1). Hierdoor wordt er binnen premieregelingen naar verwachting minder rendement behaald dan binnen uitkeringsregelingen. Het resultaat is naar verwachting een lager pensioen. Bovendien worden deelnemers in verschillende levensfasen blootgesteld aan een concentratie aan risico s. In de eerste opbouwjaren zijn deelnemers voornamelijk blootgesteld aan aandelenrisico, vlak voor pensionering en bij omzetting tot een annuïteit aan het renterisico en daarna enkel aan het inflatierisico. Door de dalende rente, treden er nu binnen sommige regelingen problemen op omdat er een veel lager pensioen kan worden aangekocht dan verwacht. Om deze problemen te mitigeren is besloten tot een tijdelijke herinvoering van de pensioenknip, in afwachting van een meer structurele oplossing. Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 18

22 Figuur 1 Mate van aandelenrisico in premieregeling Aandelenrisico in huidige premieregeling Pensioenvermogen naar leeftijd 100% Doorbeleggen in uitkeringsfase 0% Pensioenleeftijd Wet variabele pensioenuitkering stap voorwaarts Een meer structurele oplossing kan worden gevonden in het conceptwetsvoorstel Wet variabele pensioenuitkering dat Staatssecretaris Klijnsma deze zomer ter openbare consultatie heeft gepubliceerd. Dit wetsvoorstel is een stap voorwaarts voor premieregelingen. Zo zal het vanaf 1 juli 2016 mogelijk worden om door te beleggen tijdens de uitkeringsfase van een premieregeling. Zoals geïllustreerd in bovenstaand figuur, hoeft het aandelenrisico straks niet langer volledig te worden afgebouwd. Hierdoor wordt het ook mogelijk om rendement te behalen als het pensioenvermogen het grootst is. Daarbij kunnen deze beleggingen natuurlijk goed of slecht uitvallen. In het wetsvoorstel wordt het daarom ook mogelijk schokken over vijf jaar te spreiden in de tijd, zodat de pensioenuitkering minder sterk schommelt. De spreiding van schokken kan op individueel niveau plaatsvinden of binnen een collectief van gepensioneerde deelnemers. Ook wordt het mogelijk in de tien jaar voorafgaand aan het pensioneren geleidelijk pensioen aan te kopen om zodoende conversierisico s te mitigeren. Hiermee schuift de premieregeling in de richting van de uitkeringsregeling. Tegelijkertijd kunnen deelnemers aan een pensioenovereenkomst met een variabele pensioenuitkering op pensioendatum nog kiezen voor een vaste uitkering. Het voorstel hinkt daarmee op twee gedachten. Aan de ene kant komt er meer ruimte voor beheersing van de conversie en beleggingsrisico s, maar aan de andere kant wordt de timing van het shoprecht daar niet op aangepast. Wel of niet meer risicodeling? Open of gesloten spreiding van schokken nader beschouwd Momenteel kent het voorstel enkel de mogelijkheid om risico s te delen binnen een gesloten collectief van deelnemers ( gesloten spreidingsmechanisme ). Toekomstige deelnemers worden daarbij niet blootgesteld aan mee- en tegenvallers van het (gesloten) collectief aan deelnemers. De spreiding van schokken in de tijd heeft meerwaarde, maar vanuit academisch oogpunt kan de vraag worden gesteld of risicodeling in een gesloten collectief wel tot toegevoegde waarde leidt boven individuele spreiding van schokken. Voor deling van het micro- en macrolanglevenrisico is dit zonder meer het geval. Deling van beleggings- Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 19

23 risico in een collectief zal vooral tot toegevoegde waarde leiden wanneer er ook sprake is van risicodeling met toekomstige pensioenopbouw ( open spreidingsmechanisme ). Dit leidt namelijk tot een vergroting van het risicodraagvlak, wat tot een welvaartswinst zal leiden. 4 Daarnaast is een open spreidingsmechanisme ook veel minder complex. De toegevoegde waarde van een open spreidingsmechanisme kan worden geïllustreerd aan de hand van een gestileerd voorbeeld. In dit voorbeeld wordt een uitkeringsovereenkomst met een open spreidingsmechanisme vergeleken met een uitkeringsovereenkomst met een gesloten spreidingsmechanisme. Binnen deze regelingen worden schokken in tien jaar tijd uitgesmeerd. Binnen het gesloten spreidingsmechanisme wordt deze schok toegekend onder de huidige deelnemers, terwijl bij het open spreidingsmechanisme ook toekomstige deelnemers zijn blootgesteld aan financiële mee- en tegenvallers. In dit voorbeeld kennen beide pensioenregelingen een identiek beleggingsbeleid, een identieke pensioenpremie en een identieke bestandssamenstelling. Op basis van een ALM analyse worden de pensioenresultaten in beide regelingen gesimuleerd in verschillende economische scenario s. 5 Het pensioenresultaat is daarbij uitgedrukt als de gemiddelde vervangingsratio van het aanvullend pensioen tijdens de uitkeringsfase van het pensioen. In figuur 2 is te zien dat het pensioencontract met een open spreidingsmethodiek, stochastisch dominant is in termen van pensioenresultaat. Naar verwachting (mediaan) bedraagt de vervangingsratio van het pensioen bij een gesloten mechanise 82%, terwijl dit bij een open spreidingsmechanisme 92% bedraagt. Het pensioen bij een open spreidingsmechanisme is dus 13% hoger. Ook op andere betrouwbaarheidsintervallen is het pensioen in de pensioenregeling met een open spreidingsmechanisme hoger. Het delen van pech en geluk tussen generaties leidt Figuur 3 Spreiding pensioenresultaat Gemiddelde vervangingsratio aanvullend pensioen tijdens uitkeringsfase P95 tot P99 Mediaan tot P95 Open spreiding Gesloten spreiding P5 tot mediaan P1 tot P5 in veel economische scenario s tot buffers in goede tijden, die goed renderen, zodat het pensioenresultaat in slechte tijden beter uitpakt. Hoe zou een premieregeling met risicodeling met toekomstige opbouw eruit kunnen zien? Binnen de discussie over de toekomst van het Nederlandse pensioencontract wordt daarom momenteel onderzocht of het mogelijk en wenselijk zou kunnen zijn om verdergaande vormen van risicodeling te introduceren in een premieregeling. De SER doet hier momenteel onderzoek naar 6 en in figuur 2 Spreiding pensioenresultaat Open spreidingsmechanisme Gesloten spreidingsmechanisme Verschil 75-percentiel (goed weer) 135% 117% 16% Mediaan (verwachting) 92% 82% 13% 25-percentiel (slecht weer) 64% 58% 10% Pensioen doc. de premieregeling in al haar facetten 20