De problemen rond de internationale intelligence liaison

Transcriptie

1 70 De problemen rond de internationale intelligence liaison C. Wiebes* Precies tweeënhalf jaar na de aanslagen in New York en Washington DC is onlangs Madrid het slachtoffer geworden van zeer gewelddadige en bloedige bomaanslagen waarbij 190 dodelijke slachtoffers vielen en ruim vijftienhonderd mensen werden gewond. Direct na de aanslagen werd in vele publicaties en in diverse parlementen, waaronder het Nederlandse, opgeroepen tot verbetering van de Europese samenwerking tussen inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Een reactie die ik zou willen typeren als een parlementaire reflex omdat op dat moment nog absoluut niet vaststond of Madrid voorkomen had kunnen worden als die samenwerking optimaal was geweest. Het viel al snel op dat slechts weinigen zich de vraag hebben gesteld welke samenwerkingsverbanden er op het gebied van contraterrorisme in Europa nu precies bestaan, of inderdaad die samenwerking tussen inlichtingen- en veiligheidsdiensten (intelligence liaison) niet goed verloopt en zo ja, wat daarvoor dan de belangrijkste redenen zijn. Dit artikel tracht die lacune op te vullen door allereerst te schetsen welke vormen van intelligence liaison er bestaan, wat de voordelen zijn, welke samenwerkingsverbanden Europa kent en welke belemmeringen er zijn die een optimale intelligence liaison in de weg staan. Op 4 december 2003 vroeg het kamerlid G. Wilders aan de ministers van Binnenlandse en Buitenlandse Zaken alsmede Justitie of zij konden bevestigen dat er bij Amerikaanse inlichtingen- en veiligheidsdiensten veel tegenzin bestond om inlichtingen te delen. Minister J. Remkes antwoordde op 28 januari jl. mede namens zijn collega s van Buitenlandse Zaken en Justitie dat daar geen sprake van was. Het delen van informatie is in de wereld van de (inter)nationale inlichtin- * De auteur is als universitair docent verbonden aan de Afdeling Politicologie van de Faculteit Maatschappij- en Gedragswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam en is deskundige op het gebied van inlichtingen- en veiligheidsdiensten.

2 Problemen rond de internationale intelligence liaison 71 gen- en veiligheidsdiensten nu eenmaal van cruciaal belang om mondiale dreigingen als het terrorisme effectief te kunnen bestrijden. Bij de buitenlandse diensten, inclusief de Amerikaanse, zou de intentie tot optimale gegevensuitwisseling dan ook nadrukkelijk aanwezig zijn. Met betrekking tot de uitwisseling van intelligence in de Irakcrisis was deze situatie niet anders. 1 Maar klopt dit, door de regering geschetste beeld, met de werkelijkheid? Wordt die intentie ook in de dagelijkse praktijk nageleefd? Want heeft de minister dan niet kennis genomen van het artikel in de Washington Post vlak voor Kerstmis 2003? Dat loog er niet om. Gebrek aan samenwerking tussen de Verenigde Staten en Europese bondgenoten belemmerde de gezamenlijke strijd tegen het terrorisme aanzienlijk. Enkele Amerikaanse Congresleden deden daarom een dringende oproep aan President Bush om een initiatief te nemen en een zogeheten Joint Intelligence Center (JIC) op te richten. In dit JIC, dat gemodelleerd zou worden naar de intelligence samenwerking binnen de Navo, moest intelligence over terrorisme en transnationale criminaliteit uitgewisseld gaan worden. Al eerder had de directeur van de FBI, Robert S. Mueller, toegegeven dat de internationale samenwerking niet goed verliep: it is critical for national law enforcement agencies to begin sharing law enforcement assets on a global basis, which does not currently exist. International cooperation and information sharing among law enforcement agencies is the next step in addressing terrorism (Farah en Eggen, 2003). Het bleek overduidelijk dat de kritiek zich voornamelijk op de FBI richtte en minder op de CIA. Een Congreslid verklaarde dat de FBI met een JIC gedwongen werd om beter samen te werken met verschillende diensten over de gehele wereld dan thans het geval was. Hij gaf enkele recente voorbeelden. Zo werden er nog steeds geen internationale terrorist watch lists uitgewisseld. Ook separate dossiers over vermeende terroristen werden niet gedeeld en er bestond nog steeds geen gezamenlijke database over potentiële financieringsbronnen van het transnationale terrorisme. Zijn voorstel voor een JIC kreeg bijval onder Republikeinen en Democraten: ontevreden als men is over de onderlinge samenwerking tussen de Amerikaanse diensten zoals 1 Vragen van het lid Wilders (VVD) aan de ministers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, van Justitie en van Buitenlandse Zaken over inlichtingendiensten inzake de strijd tegen Al-Qaeda. (Ingezonden 4 december 2003) en het Antwoord van minister Remkes de ministers van Binnenlandse Zaken, mede namens de ministers van Justitie en van Buitenlandse Zaken. (Ontvangen 28 januari 2004), Kamerstuk 699, Tweede Kamer Vergaderjaar

3 72 Justitiële verkenningen, jrg. 30, nr bleek bij de aanslagen in New York en Washington. De FBI reageerde als door een horzel gestoken. Begrijpelijk, omdat de veiligheidsdienst onder druk is komen te staan en er steeds meer stemmen opgaan om de dienst haar contraterrorismetaken te ontnemen. Volgens P.J. D Amuro, hoofd van het New York Field Office en voormalige hoofd contraterrorisme op het FBI-hoofdkwartier, waren de betrekkingen met de Europese inlichtingen- en veiligheidsdiensten sinds 11 september dramatisch verbeterd. We ve always had pretty good relationships with sharing in Europe, zei D Amuro. If you re talking about the Brits, it s always been good with the Brits, and things have gotten much better with other countries over the last couple years. Deze analyse als zou er een voortdurende en vrije uitwisseling van intelligence zijn, werd direct bestreden door functionarissen van Europese diensten. Zij verklaarden dat de FBI en CIA steeds om intelligence vroegen van hun Europese bondgenoten maar dat zij zelden iets terugkregen. Eén merkte cynisch op: If you call sharing a one-way street, then we share information. Hij stelde verder nog: They want what we have immediately, and demand it. But if we ask for something, it can take months before we even get an initial reply. Een andere functionaris gaf nog dit voorbeeld. Een Europese dienst was bezig met een onderzoek naar de aanschaf van wapens door Al-Qaeda te betalen in diamanten. Europese politiemensen moesten twee maanden wachten voordat zij toestemming kregen om in de Verenigde Staten onderzoek te doen. Een interventie door een hooggeplaatste Amerikaanse functionaris was daarvoor nodig. Als verklaring gaven de Europeanen: It is a matter, in part, of culture. En: They believe strongly in the need-toknow operational function, and they usually believe we don t need to know. Dat de Amerikaanse diensten zo n cultuur (zelfs bij de bestrijding van een gezamenlijke vijand in Irak) hebben, bleek nog eens op een recente conferentie. Daar klaagden Britse en Australische militairen openlijk over het gebrek aan samenwerking (Smith, 2003). Tijdens Amerikaanse briefings, waarbij nota bene gebruik werd gemaakt van Britse en Australische intelligence, moesten die militairen de zaal verlaten. De schuld werd vooral neergelegd bij de CIA en NSA. They gave us stuff and we labeled it secret and then they weren t allowed to see it, gaf de directeur van US Air Force intelligence openlijk toe. It is a damn silly policy and there are two ways round it, volgens een andere militair. We can get this policy changed or we can make Britain, Australia and Canada the 51st, 52nd and 53rd states. The way to do business is to get this policy changed. Maar is er enige progressie op dit gebied?

4 Problemen rond de internationale intelligence liaison 73 Voordelen en vormen van liaison Dat de FBI bij monde van D Amuro de Britse veiligheidsdienst noemde is begrijpelijk, maar is ook wel het makkelijkste voorbeeld. Er is namelijk al decennialang via gereguleerde liaison-verdragen een bijna automatische uitwisseling van intelligence tussen beide landen. Maar hoe zit met andere Europese diensten zoals de Nederlandse? En waarom is de internationale intelligence liaison toch na al die jaren zo moeilijk gebleken? Allereerst, wat zijn de belangrijkste redenen om samen te werken? Geen enkele dienst kan alle intelligence zelf vergaren of alles weten. Sommige diensten zijn nu eenmaal in bepaalde regio s beter ingevoerd dan andere. Ook hebben staten niet in alle landen een eigen diplomatieke afvaardiging. Zo had de Verenigde Staten geen diplomatieke missie in Afghanistan tijdens het Taliban-bewind. Kortom, het opvullen van gaten in de eigen kennis over onderwerpen, landen, organisaties, personen, enzovoort is meestal de belangrijkste reden. Bijkomend voordeel is vaak een vermindering van de financiële lasten. Maar wat houdt intelligence liaison nu eigenlijk in? Het omvat een breed scala van samenwerkingsvormen tussen inlichtingen- en veiligheidsdiensten waarbij informatie kan worden uitgewisseld, gezamenlijke operaties kunnen worden uitgevoerd, intelligence-ondersteuning wordt gegeven zoals training, advies en middelen worden verstrekt of toegang worden gegeven tot faciliteiten zoals gebouwen en bases. Ruwweg zijn er vier categorieën te weten, Complete Intelligence Liaison; intelligence ondersteuning; het delen van intelligence over operaties; en, het uitwisselen van vergaarde intelligence (Westerfield, 1996). Wat betreft de eerste categorie, de Complete Intelligence Liason: eigenlijk valt hieronder alleen het zogeheten Ukusa-akkoord. Dit werd in juni 1948 gesloten tussen de Verenigde Staten, Engeland, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland. Hierin wordt voornamelijk Sigint (Signals Intelligence = verbindingsinlichtingen) bijna automatisch uitgewisseld. Er bestaat geen ander vergelijkbaar verdrag. Nederlandse diensten zijn niet bij Ukusa betrokken. Die wisselen alleen maar intelligence uit met hun zusterdiensten op basis van bilaterale akkoorden. De uitruil met de zusterdiensten vindt voornamelijk plaats via een van de basisprincipes in de intelligence liaison: dat van quid pro quo (voor wat, hoort wat). Wat betreft de tweede categorie, intelligence-ondersteuning, spreken we over het verschaffen van middelen, advies, training van de ene dienst voor de andere. Waarschuwingen van een buitenlandse dienst

5 74 Justitiële verkenningen, jrg. 30, nr vallen hier ook onder. Zo werd een Nederlandse spion ooit gewaarschuwd om niet naar Libië te reizen omdat zijn identiteit daar bekend was. Nederlandse diensten gaven waarschuwingen aan Israëlische collega s toen zij ontdekten dat Palestijnse terroristen van plan waren om moordaanslagen te plegen. Intelligence-ondersteuning wordt ook vaak verleend tijdens een crisis. Zo verleende Amerikaanse en Britse diensten steun bij de Molukse treinkapingen in mei en juni De Inlichtingendienst Buitenland steunde op haar beurt weer de Britten in de Falkland-oorlog. De derde categorie, het delen van intelligence over operaties, komt ook vaak voor. Soms worden er operaties uitgevoerd in een bepaald land. Het delen van intelligence hierover met een zusterdienst is essentieel zodat de operaties niet kunnen mislukken. Soms vinden er gezamenlijke operaties of parallelle operaties plaats waarbij iedere dienst een deel voor zijn rekening neemt. Maar de vierde categorie, het internationaal uitwisselen van vergaarde intelligence, wordt toch wel beschouwd als de meeste voorkomende vorm van uitruil. Hier kan men een onderscheid maken tussen eigen intelligence inwisselen voor buitenlandse intelligence, informatie uitwisselen in ruil voor toegang tot bepaalde faciliteiten en intelligence ruilen in anticipatie op andere beloningen. De eerste vorm is de meest gangbare. Veel rapporten worden tussen diensten uitgeruild. Dat zijn meestal analyses ontdaan van de bronnen waarop de intelligence is gebaseerd en de methoden waarmee de informatie is vergaard. Samenwerkingsverbanden Voor kleine diensten is liaison met de grotere inlichtingen- en veiligheidsdiensten vaak de kurk waarop men drijft. De Militaire Inlichtingen- en veiligheidsdienst (MIVD) heeft een groot aantal overeenkomsten met zusterdiensten. Met diensten in meer dan dertig landen over de gehele wereld vindt er uitwisseling van intelligence plaats. In het jaarverslag over 2002 werd gesteld dat (inter)nationale samenwerking essentieel is voor een optimale kennispositie van de MIVD. Naast de eigen middelen van de MIVD om informatie te verzamelen Open Source Intelligence (Osint), Imagery Intelligence (Imint), Human Intelligence (Humint) en Verbindingsinlichtingen (VI) wordt samengewerkt met (inter)nationale diensten en instanties. Met de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) heeft ook

6 Problemen rond de internationale intelligence liaison 75 informatie-uitwisseling plaats. Internationaal wordt zowel in Navoverband samengewerkt als in daarvan losstaande multilaterale en bilaterale verbanden. De multilaterale en bilaterale contacten betreffen zowel partner- en zusterdiensten van Navo-landen als van niet- Navo-landen. Het beheer van internationale contacten, van de daarmee samenhangende overeenkomsten en Memoranda of Understanding, alsmede van de gegevensuitwisseling vindt bij de MIVD gecentraliseerd plaats in het bureau Relatiebeheer. De activiteiten van dit bureau zijn sterk opgevoerd naar aanleiding van de ervaringen in Srebrenica alsmede recente peacekeeping-operaties in Bosnië, Kosovo en Eritrea. Verder heeft de Nederlandse deelname in Irak geleid tot een verdere uitbreiding. 2 De AIVD beschikte in 2002 over een vijftal permanente buitenlandse liaisons (Washington, Moskou, Caracas, Amman en Singapore). Daarnaast zijn er twee reizende liaisons die Midden-Europa en het Middellandse Zeegebied/Noord-Afrika frequent bezoeken. Het liaison-netwerk werd in 2003 uitgebreid met een zesde permanente liaison in de Verenigde Arabische Emiraten. Doel is het onderhouden van de goede relatie met buitenlandse diensten alsmede het in stand houden van een adequate, zelfstandige informatiepositie inzake ontwikkelingen in het buitenland en te zorgen voor het behartigen van AIVD-belangen in het buitenland. 3 Met name de oprichting van de Directie Inlichtingen Buitenland (DIB) binnen de AIVD zorgde voor additionele buitenlandse samenwerkingsverbanden. In Den Haag krijgen onze diensten intelligence in rapportvorm van vertegenwoordigers van de Amerikaanse, Canadese, Europese, Israëlische en andere diensten. Een aantal buitenlandse diensten heeft officieel speciaal voor de liaison een medewerker aangemeld. Deze woont veelal in Nederland of onderhoudt de relatie vanuit een buurland. Hun aantal is groeiende en bedraagt nu ruim dertig. In totaal behoren meer dan honderd diensten over de gehele wereld tot het relatienetwerk van de MIVD en AIVD. Verder wordt er, behalve in bilateraal verband, in Europa binnen diverse verbanden samengewerkt. Zo bestaat sinds 1971 de Club de Berne, een samenwerkingsverband van zeventien hoofden van West-Europese veiligheidsdiensten. Daar worden gesproken over ontwikkelingen op het terrein van terrorisme, radicale oriëntaties op 2 Jaarverslag MIVD 2002, Den Haag, 2003, p Jaarverslag AIVD 2002, Den Haag, 2003, p

7 76 Justitiële verkenningen, jrg. 30, nr het gebied van milieu en godsdienst van bepaalde groeperingen (sekten) in West-Europa, interceptie, encryptie en cyberterrorisme. Ook de positie van de veiligheidsdiensten in het proces van Europese eenwording zou een prominente plaats op de agenda hebben ingenomen. Een ander samenwerkingsverband is de Kilowatt Group, opgericht in 1977 en bestaande uit vijftien landen (de EU-lidstaten, Canada, Noorwegen, Zweden, Zwitserland, de Verenigde Staten en Israël). In deze groep verloopt de liaison niet op een quid pro quo-basis maar stelt elke dienst intelligence over terrorisme beschikbaar aan de andere. Dit verband richtte zich op terroristische organisaties van Arabische origine zoals de Zwarte September-beweging. Omstreeks dezelfde tijd werd ook de zogeheten Megawatt Groep opgericht die zich richtte op terroristische organisaties van niet-arabische origine zoals de Eta, Ira, RAF, enzovoort. Volgens een rapport van de WEU uit juni 2002 is de Kilowatt Group echter little more than a telex network. 4 In 1996 kwam de WEU al tot de conclusie dat de existing bilateral cooperation between different WEU member states in intelligence questions is not a satisfactory basis for a common European intelligence policy. 5 Nederlandse diensten maken verder deel uit van diverse internationale samenwerkingsverbanden waarin uitwisseling plaatsvindt van operationele gegevens, fenomeenstudies, scenarioanalyses of beleidsmatige inzichten. Hiertoe behoren de Counter Terrorist Group (CTG), de Midden-Europa Conferentie (MEC), en het Nato-Special Committee. De multilaterale samenwerking met de Midden-Europese diensten kreeg in 1994 vorm in de Midden-Europa Conferentie (MEC). Dit samenwerkingsverband van een aantal West-Europese en Centraal- Europese veiligheidsdiensten is op Nederlands initiatief in 1994 opgericht met als voornaamste doel het ondersteunen van democratiseringsprocessen in de voormalige Oostblokstaten. Na de toetreding van de Roemeense veiligheidsdienst en inlichtingendienst en de Duitse veiligheidsdienst kwam het aantal leden van de MEC op vijftien. In 2002 heeft de MEC een voorbereidende rol gespeeld bij de toetreding tot de EU in 2004 van een tiental nieuwe landen. Het Nato Special Committee (NSC), waarin de hoofden van de civiele veiligheidsdiensten van de Navo-lidstaten zitting hebben, stelde uiteraard ook vast dat de Navo zich in een proces van verandering 4 The new challenges facing European Intelligence, WEU Assembly Document A/1775, 4 juni A European Intelligence Policy, WEU Assembly Document A/1517, juli 1998.

8 Problemen rond de internationale intelligence liaison 77 bevindt. Het accent binnen de Navo verschuift immers van een militaire oriëntatie naar een meer civiele. Zo bestaat er binnen de Navo grote behoefte aan het samenbrengen van intelligence verkregen uit militaire bronnen met die van de civiele diensten. Men is van plan om periodiek gezamenlijke vergaderingen van het NSC (civiel) en de Nato Intelligence Board (militair) te organiseren. In dit laatste orgaan is MIVD vertegenwoordigd. MIVD en AIVD hebben medewerkers bij de ad hoc Analytical Cell van de Navo gedetacheerd. Deze cel is opgericht in reactie op de aanslagen van 11 september Hierin wordt de intelligence uit de lidstaten geanalyseerd en verwerkt in tweewekelijkse dreigingsanalyses. Het comité voerde gesprekken met de diensten van de landen die zijn aangemerkt als geschikte kandidaten voor Navolidmaatschap over de rol van de veiligheidsdiensten in Navo-kader. Er is tevens een internationaal overleg over informatiebeveiliging tussen Duitsland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en Nederland, het zogenoemde G5-overleg. Belangrijke onderwerpen waren de ontwikkelingen op het terrein van de cryptografie in de G5-landen. Hierbij worden nauwlettend de ontwikkelingen, in het bijzonder ten aanzien van de Verenigde Staten van Amerika, op het terrein van de export van cryptografische producten gevolgd en de effecten die dit beleid heeft op het gebruik van cryptografie in de G5-landen. Daarnaast kwamen beveiligingsaspecten met betrekking tot een aantal netwerken die momenteel binnen de Europese Unie worden ontwikkeld. De Counter Terrorist Group (CTG) is een direct na 11 september 2001 ingesteld overleg van directeuren terrorismebestrijding van de veiligheidsdiensten van de EU-lidstaten. De agenda van EU-overleg werd in 2002 uiteraard in hoge mate bepaald door veiligheidszaken. Dit leidde tot tal van maatregelen, waarbij de initiatieven tot versterking van internationale samenwerking, de aandacht voor dialoog dan wel samenwerking met derde landen en het aanpakken van financiering van terrorisme in het oog sprongen. Belangrijkste product van deze groep zijn dreigingsanalyses op het terrein van islamitisch terrorisme, die aan de hoogste EU-gremia ter beschikking worden gesteld. In 2002 is, volgens het jaarverslag van de AIVD, gewerkt aan het versterken van de institutionele basis van de groep, waarbij als uitgangspunt geldt dat op een flexibele wijze in goed onderling vertrouwen moet worden samengewerkt gezien de gevoeligheid van de informatie die in 6 Jaarverslag AIVD 2002, Den Haag, 2003, p

9 78 Justitiële verkenningen, jrg. 30, nr de groep rondgaat. 6 Blijkbaar liggen hier nog pijnpunten. Ook direct na 11 september 2001 werd een taskforce terrorismebestrijding bij European Police Office (Europol) opgericht. De rol van EU is uitzonderlijk omdat het geen soevereine staat is maar toch zijn eigen inlichtingendienst nodig heeft. Al was het alleen maar om zicht te houden op de activiteiten van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten van de lidstaten te coördineren. De Europese Raad vroeg de EUlidstaten om al hun intelligence over terrorisme met Europol te delen. Deze taskforce werd in de bestaande organisatie van Europol geïntegreerd. Vergeleken met de FBI is Europol echter een bescheiden organisatie qua menskracht en budget. Er werken bij Europol ruim vijfhonderd functionarissen (ruim dertigduizend bij de FBI) en het budget bedraagt $ 50 miljoen ($ 3 miljard bij de FBI) (Stafford, 2004, p. 34). Op 6 december werd een akkoord tussen Europol en de VS gesloten. Dit was het eerste officiële akkoord met de EU. Voor die datum bestond er geen directe officiële liaison tussen de EU en de VS op het gebied van contraterrorisme intelligence. In augustus 2002 kon Europol een liaison-kantoor in Washington openen. Er kwamen slechts twee functionarissen te werken die verantwoordelijk werden voor het opzetten van een liaison met de Amerikaanse diensten. Eind 2002 zijn in EU-verband afspraken gemaakt om elkaars nationale systematiek bij terrorismebestrijding te evalueren. Van Nederlandse zijde neemt de AIVD hieraan deel, vooral ook met het oog op het Nederlands EU-voorzitterschap in De verwachting is dat deze evaluatieronde zal leiden tot nieuwe beleidsinitiatieven voor de samenwerking in EU-verband tussen inlichtingen- en veiligheidsdiensten, politie en justitie. Europol houdt zich ook bezig met de bestrijding van drugscriminaliteit en immigratie-aangelegenheden. Om de uitwisseling van intelligence te vergemakkelijken is een intern beveiligd netwerk opgebouwd (Segell, 2004). Verder bestaat er sinds 1995 de zogeheten Egmont Group of Financial Intelligence Units waarin informatie wordt uitgewisseld over transnationale witwasoperaties en de financiering van het wereldwijde terrorisme. Thans zijn ongeveer zeventig landen lid van deze groep (Lefebvre, , p. 532). Om vast te stellen hoe EU-hulp bij terrorismebestrijding elders gestalte kan krijgen, wordt ook gebruikgemaakt van EU fact-finding missies naar derde landen. Zo was er onder andere een missie naar Indonesië na de aanslag op Bali. De aandacht voor financiering van terrorisme is immers sterk gegroeid. Het onderwerp is niet alleen in EU-verband maar ook in VN-verband hoog op de agenda gezet, wat een reeks aan maatregelen ter bevrie-

10 Problemen rond de internationale intelligence liaison 79 zing van tegoeden van terroristische organisaties tot gevolg had. In EU-verband wordt het uitvoerende werk, het plaatsen van terroristische groepen en personen op de lijst Bevriezing Tegoeden gedaan in een werkgroep. Van belang is verder ten slotte dat op initiatief van de Europese Raad en onder directe verantwoordelijkheid van de Hoge Vertegenwoordiger ook binnen het EU-Raadssecretariaat een impuls is gegeven aan terrorismebestrijding. Begin 2002 is het Situation Center (SitCen) opgericht dat zich bezighoudt met analyses van crisisgebieden in de wereld en mogelijke repercussies op de EU. Belemmeringen Kortom, het bovenstaande overziende moet men tot de conclusie komen dat er in Europa wel degelijk wordt samengewerkt. Er is dan ook geen sprake van een middeleeuwse situatie zoals Kamerlid Wilders daags na Madrid uitriep. Dat het beter kan, zal niemand ontkennen. Zo hield Marokko al enige tijd een van de Marokkanen betrokken bij Madrid in de gaten maar men speelde die intelligence niet door aan Madrid vanwege een diplomatiek geschil. Maar een Europese CIA kan daarin echter geen verbetering brengen. Een nieuwe bureaucratische laag op de reeds bestaande lagen is contraproductief en brengt tal van nieuwe problemen met zich mee. Maar dat neemt niet weg dat ondanks alle samenwerkingsverbanden de internationale intelligence liaison nog steeds niet optimaal verloopt. Wat zijn daarvoor nu belangrijke redenen? In de eerste plaats hangt de diepgang en dimensie van de liaison sterk af van een gezamenlijk gepercipieerde dreiging. Gemeenschappelijke dreigingpercepties en gedeelde belangen betekenen niet automatisch vruchtbare intelligence liaison-relaties tussen inlichtingendiensten zoals de hierboven geschetste voorvallen aantonen. Blijkbaar zijn er factoren die dit verhinderen. Verschillen in cultuur kunnen inderdaad een rol spelen maar vooral ook de mate van onderling vertrouwen. Soms is er een afwijkende inschatting van de ernst van de dreiging of zijn er buitenlandse politieke overwegingen die optimale liaison in de weg staan. In land A wordt bijvoorbeeld Groep X beschouwd als een terroristische organisatie. Land B kan daar echter totaal anders over denken. De juiste definiëring van terrorisme is bijvoorbeeld ook lang een punt van frictie geweest tussen Europa en de VS (Segell, 2004, p ). Verder kunnen langlopende geschillen zoals die tussen Griekenland en Turkije de uitruil van intelligence in de weg staan.

11 80 Justitiële verkenningen, jrg. 30, nr Vooral tijdens de verschillende crises in Bosnië en Kosovo bleek dit binnen de Navo het geval te zijn. Een slechte reputatie op het gebied van de rechten van de mens kan liaison eveneens bemoeilijken. Deze kwestie ligt op dit moment in het kader van contraterrorismeoperaties moeilijk. Wil je intelligence ruilen met een land waarvan je weet dat daar martelingen worden toegepast om informatie uit personen te wringen? Ook de vrees dat een dienst niet weet wat er met de intelligence wordt gedaan, kan liaison belemmeren. Men verliest immers controle over de geruilde intelligence, die ook voor manipulatieve doeleinden gebruikt kan worden. Er kunnen ook twijfels bestaan aan de politieke gekleurdheid van de ontvangen intelligence. Tijdens het recente conflict in Irak bleek dat vooral Israël intelligence heeft gedeeld die achteraf absoluut niet bleek te kloppen. Er zijn vermoedens dat Israëlische diensten de vermeende Irakese dreiging ernstiger hebben voorgesteld dan in werkelijkheid. Ook de intelligence die afkomstig was van de Koerden in Noord-Irak bleek vaak niet te kloppen. De intelligence over vrachtwagens voor de productie van biologische en chemische wapens, kwam bijvoorbeeld van de Koerden. Al gauw werd deze informatie in de wandelgangen spottend Kurdint genoemd. Voorts kan de gedeelde intelligence gebruikt worden voor onwenselijke operaties. Zo gebruikte (of eigenlijk misbruikte) Israël in juni 1981 Amerikaanse en Nederlandse intelligence om de kernreactor Osirak in Irak aan te vallen. De Verenigde Staten veranderden daarop hun liaison-overeenkomst waarbij Israël nadrukkelijk werd verplicht intelligence alleen voor defensieve doeleinden te gebruiken. Maar de grootste vrees is vaak dat de eigen bronnen of werkwijze en methoden worden gecompromitteerd. Zo werden de Verenigde Staten in ernstige verlegenheid gebracht toen werd onthuld dat stelselmatig alle leden van de Veiligheidsraad in New York werden afgeluisterd. 7 Een obstakel is voorts ook de vrees dat reeds bestaande liaison-overeenkomsten, met name die met de Verenigde Staten, in gevaar gebracht zouden kunnen worden. Washington DC zou achterdochtig kunnen worden omdat men niet precies weet wat land A met land B uitruilt. Zit daar ook Amerikaanse intelligence bij? Dit geldt vooral voor Londen, dat in dit opzicht in een spagaat zit. Nauwere samenwerking binnen de EU zou ten koste kunnen gaan van de geprivilegieerde intelligence-relatie met de Amerikaanse diensten. 7 US stars hail Iraq war whistleblower, The observer, 18 januari 2004.

12 Problemen rond de internationale intelligence liaison 81 Ondanks deze obstakels zal de EU er niet aan ontkomen om nauwer op het terrein van intelligence samen te werken. De dreiging van het transnationale terrorisme en van criminele organisaties dwingt de landen daar immers toe. Maar de dagelijkse realiteit is dat Europa een verzameling van soevereine staten is en dat daardoor de implementatie van allerlei maatregelen en wetten op het gebeid van contraterrorisme veel tijd in beslag neemt (Stafford, 2004, p. 42). Verder is er reeds in diverse EU-verklaringen met betrekking tot een gemeenschappelijk buitenlands- en defensiebeleid herhaaldelijk op aangedrongen dat binnen de EU een nauwere intelligence-samenwerking dient te komen. Met name als de EU gaat deelnemen aan peacekeeping-operaties in verre landen. Daarvoor werd de EU Military Staff (EUMS) opgericht, die als intelligence-doorgeefluik functioneert en belast is met een autonome EU early warning-taak (O Halpin, 2002). Op 14 maart 2003 tekenden de EU en Navo een verdrag inzake de veilige uitwisseling van intelligence. Maar een werkelijke Europees intelligence-beleid is nog ver weg. Eerder kan men denken aan ad-hoc verbanden zoals voor Sigint en Imint (Imagery Intelligence = satellietfoto s) waarbij de leden per club kunnen verschillen (Hess, 2003, p ). Michael Herman heeft gelijk als hij stelt dat 11 september a great boost aan de internationalisatie van het uitwisselen van intelligence heeft gegeven. Maar hij wees er terecht ook op dat het Amerikaanse nationale veiligheidsbeleid vaak heen en weer schommelt tussen het vragen van internationale steun en unilateralisme. Deze slingerbeweging zien we ook in de intelligence liaison tussen de VS en Europa (Herman, 2003, p. 11). Na 11 september vroegen Amerikaanse diensten wereldwijd om steun. Thans is er kritiek vanuit het Congres op deze diensten, die te afhankelijk zouden zijn van buitenlandse inlichtingenen veiligheidsdiensten. Dit heeft direct zijn sporen nagelaten. In recente geheime Amerikaanse beleidsdocumenten wordt nu gesteld dat die afhankelijkheid van buitenlandse diensten sterk moet verminderen. De vraag is of dit mogelijk is. De toekomst zal het leren. Eén ding staat vast. Ondanks de gesignaleerde veranderingen in de goede richting en ongeacht de toegenomen transnationale dreiging gaat het uitwisselen van intelligence nog steeds vaak van au. Kortom, op het antwoord van minister Remkes op de vragen van het VVD-kamerlid Wilders dat bij de zusterdiensten, inclusief de Amerikaanse diensten, de intentie tot optimale gegevensuitwisseling nadrukkelijk aanwezig is, valt dan ook wel wat af te dingen. Misschien is die intentie er wel, maar in de dagelijkse praktijk blijkt die uitwisseling nog lang niet optimaal te verlopen.

13 82 Justitiële verkenningen, jrg. 30, nr Literatuur Farah, D., D. Eggen Joint intelligence center is urged; rep. Wolf says information should be shared globally to fight terror The Washington Post, 21 december 2003, p. A25 Herman, M. Intelligence after 9/11; a British view of the effects Commentary, nr. 83, 2003 Hess, S. Intelligence cooperation in Europe The journal of intelligence history, 3e jrg., nr. 1, 2003 Lefebvre, S. International intelligence cooperation International journal of intelligence and counterintelligence, 16e jrg., nr. 4, O Halpin, E. Ireland and EU intelligence assessment; the politics of an undeclared Petersberg task Irish political studies, 17e jrg., nr. 2, 2002, p Segell, G.M. Intelligence agency relations International journal of intelligence and counter intelligence, 17e jrg., nr. 14, 2004, p Smith, M. US keeps intelligence secret from British The Daily Telegraph, 20 november 2003 Stafford, R.W. Combating transnational terrorism; American and European threat perceptions and strategies In: Netherlands Atlantic Association, Transatlantic relations at a crossroads, Den Haag 2004 Westerfield, H.B. America and the world of intelligence liaison Intelligence & national security, 11e jrg., nr. 3, 1996, p