Slaapstoornissen. Doel: Achtergrond. Normale slaappatroon. Fysiologische slaap. Definitie. Herkennen en behandelen van slaapstoornissen bij ouderen.
|
|
- Robert van Loon
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Slaapstoornissen Doel: Herkennen en behandelen van slaapstoornissen bij ouderen. N.B.: deze toolkit richt zich vooral op de behandeling van primaire slaapproblemen, of slaapproblemen die niet het gevolg zijn van een onderliggende oorzaak (primaire insomnia). Achtergrond Definitie Primaire insomnia, definitie volgens DSM-IV-TR (1): De voornaamste klacht is moeite met inslapen of doorslapen, of niet uitgerust zijn na de slaap, gedurende ten minste één maand. De slaapstoornis (of de bijbehorende vermoeidheid overdag) veroorzaakt in significante mate lijden of beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen. De slaapstoornis past niet bij secundaire insomnia (zie verder) De stoornis komt niet uitsluitend voor in het beloop van een andere psychische stoornis (bv. depressieve stoornis, gegeneraliseerde angststoornis, een delirium). De stoornis is niet het gevolg van de directe fysiologische effecten van een middel (drug, geneesmiddel) of een somatische aandoening Secundaire insomnia: Slaapstoornis als gevolg van een onderliggende aandoening. Narcolepsie (slaapaanvallen in passieve situaties en tonusverlies van willekeurige spieren), dit wordt vastgesteld op jongere leeftijd. Vertraagd slaapfase syndroom (verschuiving van slaap-waakritme met soms ernstige slaperigheid overdag) Slaapapnoesyndroom (ademstops tijdens slaap door collaps van de bovenste luchtwegen) Parasomnieën: restless legs syndroom en Periodic Leg Movement Disorder(pijnlijke, brandende of kriebelende sensaties, m.n. in de benen, optredend tijdens rust) Prevalentie van primaire insomnia Uit een studie van 9000 patiënten ouder dan 65 jaar bleek, dat meer dan 50% van de patiënten regelmatig slaapproblemen had (moeite met inslapen, vaak wakker worden, te vroeg wakker worden, slaperigheid overdag, niet uitgerust zijn) (2). Normale slaappatroon Fysiologische slaap Voor een goed begrip van slaapstoornissen is kennis van de normale slaap noodzakelijk. De totale slaapduur bedraagt bij ongeveer 65% van de volwassenen 7 a 8 uur. Acht procent kan met minder slaap toe, terwijl twee procent langer dan 10 uur slaapt (3). 1
2 Het normale slaappatroon bestaat uit de volgende fasen (zie figuur 1): Waaktijd de non-rem-slaap de REM-slaap (REM= rapid eye movements). De non-rem-slaap bestaat uit 4 fasen, genummerd van I tot IV. Fase IV is de diepste slaap. De non-rem-slaap wordt afgewisseld met kortere periodes van REM-slaap (ongeveer 20% van de totale slaapduur). Figuur 1. Bij ouderen verandert de fysiologische slaap. De periode non-rem-slaap met diepste slaap (fase IV) wordt korter. Hierdoor zijn ouderen gemakkelijker wekbaar gedurende de nacht. Ook de totale duur van de slaap wordt korter. Relatief gezien vormt de REM-slaap een groter deel van de slaaptijd. Ouderen vallen minder snel in slaap en zijn vaker en langduriger wakker, doordat ze sneller en vaker wisselen van slaapfase. Ook zijn ze overdag slaperiger. De slaapefficiëntie neemt af, dit is de ratio van de tijd die mensen slapen en de tijd die ze in bed doorbrengen (zie figuur) (4). Screening op slaapproblemen in de 1 e lijn: Allereerst moet nagegaan worden waarom de patiënt ontevreden is over het slaappatroon en of de patiënt een slaapstoornis heeft. Omdat de slaapefficiëntie vermindert, liggen veel ouderen wakker en hebben het gevoel dat ze slecht slapen. Een slaapdagboek kan 2
3 behulpzaam zijn bij het in kaart brengen van het probleem. Hierbij wordt de patient gevraagd om twee weken lang iedere dag op te schrijven wanneer en hoelang geslapen is. Verder moet opgeschreven worden wat de patiënt bezighield gedurende de nacht en overdag. Ook moet eventueel gebruik van genotmiddelen (koffie, thee, alcohol, nicotine of drugs) en medicijnen genoteerd worden. Hierdoor wordt vaak duidelijk hoe het slaapprobleem in stand wordt gehouden en wat er aan gedaan zou kunnen worden. Zie ook: f/pbp4d.htm). Bij de screening moet gevraagd worden naar: duur van de klachten; klachten overdag (gevolgen voor het dagelijks functioneren); slaappatroon: hoe ziet het slaappatroon eruit en hoe zag het eruit voordat de klachten optraden; frequentie van de klachten; (irreële) verwachtingen over slaap; wat de patiënt zelf al heeft geprobeerd om beter te slapen; verwachtingen ten aanzien van mogelijke oplossingen voor de slapeloosheid. Als de patiënt overdag geen klachten heeft, kan informatie worden gegeven over normale slaap met daarbij adviezen voor slaapbevorderend gedrag. Deze adviezen zijn als volgt: o Vermijd in de uren voor het slapen gaan koffie, alcohol, copieuze maaltijden en forse inspanning; o Lichamelijke inspanning laat in de middag of vroeg in de avond lijkt aan te bevelen. Matig intensieve lichaamsbeweging overdag, blijkt bij patiënten van 60 jaar en ouder effectief ter bevordering van de slaap; o Zorg voor een goed bed, matras en hoofdkussen, prettige nachtkleding en een plezierige atmosfeer in de slaapkamer; o Gebruik de slaapkamer alleen om te slapen of te vrijen; o Ga pas naar bed als u slaperig bent; o Als u na een kwartier nog niet slaapt, sta dan op en ga in een andere kamer iets anders doen en pas weer naar bed als u slaperig bent; o Sta elke dag op dezelfde tijd op, ook als de patiënt maar kort geslapen denkt te hebben; o Vermijd dutjes overdag; o Bedenk: niet slapen is geen ramp, u mag er aan toe geven, verzet maakt het alleen maar erger. Als de patiënt overdag wel klachten heeft, wordt er een uitgebreidere anamnese afgenomen (3). Hierbij dienen de volgende punten aan de orde te komen: Algemeen slaapgewoontes, bijvoorbeeld een onregelmatige leefwijze met sterk wisselende slaaptijden, actieve avondbesteding; opvattingen over de slapeloosheid en omgaan met de klachten: angst om te gaan slapen, vermijdingsgedrag, reacties uit de omgeving. De huisarts kan proberen vermijdingsgedrag te achterhalen met vragen als: ziet u er tegenop om naar bed te gaan? Valt u overdag wel gemakkelijk in slaap? Wanneer gaat u naar bed? Wanneer valt u dan in slaap?; psychosociale problematiek: moeite met inslapen als gevolg van piekeren of zich niet kunnen ontspannen. Bij acute emotionele problemen, bijvoorbeeld een sterfgeval, vindt de patiënt meestal binnen enkele weken een nieuw evenwicht. Bij ernstige psychische 3
4 decompensatie kan de slapeloosheid langer duren met een grotere kans op chronisch slaapmiddelengebruik; psychiatrische stoornissen: vooral depressie (zie de NHG-Standaard Depressie), zie ook Toolkit depressie; lichamelijke klachten: pijn, jeuk, dorst, pyrosis, hoest, nycturie, dyspnoe, neusverstopping, nachtzweet en hartkloppingen, of chronische somatische aandoeningen die de slaap kunnen verstoren, zoals angina pectoris, hartfalen, perifeer arterieel vaatlijden, astma, COPD, prostaathypertrofie, gastro-oesofageale reflux en artrose. Bij ouderen spelen deze lichamelijke factoren vaak een rol. verstoring van het dag/nacht-ritme: ziekenhuisopname, onregelmatige leefwijze en overdag slapen intoxicaties en bijwerkingen van genots- en geneesmiddelen: alcohol (verstoring van de slaapstructuur, wat onder meer leidt tot te vroeg ontwaken); coffeïne, nicotine en (soft)drugs (stimulering van het centraal zenuwstelsel, belemmering van het inslapen); codeïne (en andere opioïden), NSAID s en statines (slapeloosheid). Vraag ook naar kenmerken passend bij een secundaire insomnia (zie boven) Specifiek bij ouderen: Bij ouderen speelt medicatie vaak een rol (5): o Psychofarmaca (paradoxale reacties bij hypnotica); o Bètablokkers, bronchidilatators, corticosteroïden, diuretica en overige cardiovasculaire, neurologische, psychiatrische en gastrointestinale medicatie kunnen slaapverstoring veroorzaken o Sedativa, antihistaminica, dopamine-agonisten en antidepressiva kunnen leiden tot slaperigheid overdag o Deze lijst is niet volledig! Vraag altijd de medicatie-anamnese uit en ga na of er een geneesmiddel gebruikt wordt dat slaapstoornis kan veroorzaken. Een (niet herkend) delier kan een oorzaak zijn van nachtelijke onrust en slaperigheid overdag. Vraag naar symptomen van een delier. Er moet gevraagd worden naar vallen, omdat er een associatie is tussen slechte slaap en vallen, zelfs nadat gecorrigeerd is voor slaapmiddelengebruik en comorbiditeit (6). Gevolgen van slaapstoornissen bij ouderen Slecht slapen (7): is slecht voor het humeur kan leiden tot vallen en chronische vermoeidheid is geassocieerd met geheugenproblemen en slechte concentratie, zelfs tot cognitieve achteruitgang is geassocieerd met verhoogde mortaliteit Kortom, slaapstoornissen kunnen leiden tot een verminderde kwaliteit van leven (8). Diagnostiek 1 e lijn De diagnostiek vindt plaats op grond van anamnese. Overig onderzoek vindt plaats als er gedacht wordt aan een onderliggende somatische of psychische oorzaak van de slaapstoornis. Bij verdenking op een slaapapnoesyndroom of narcolepsie is een 4
5 heteroanamnese zinvol, maar dit komt weinig voor bij ouderen. Bij Restless Legs Syndrome moet het Hb en Ferritine worden gecontroleerd om ijzerdeficiëntie uit te sluiten (9) Interventies in de 1 e lijn Algemeen Geef informatie over de normale slaap en vertel dat ouderen oppervlakkiger en korter slapen, maar soms wel veel tijd in bed doorbrengen: ouderen gaan op dezelfde tijd naar bed maar liggen lang wakker en denken dus dat ze een slaapprobleem hebben, terwijl minder slaap juist normaal is. Geef slaapadviezen over slaaphygiëne, zie hierboven: adviezen voor slaapbevorderend gedrag (9) Medicamenteuze behandeling: Chronisch gebruik van slaapmiddelen is niet aan te raden wegens gewenning en bijwerkingen (o.a. vallen) (10), alleen ter overbrugging bij bijvoorbeeld acute psychosociale problemen. Geef maximaal 10 tabletten met uitleg. Als er toch een slaapmiddel nodig is, schrijf dan een kortwerkende benzodiazepine voor zoals temazepam, of een kortwerkende niet-benzodiazepine zoals zopiclon. Melatonine is geregistreerd voor slaapproblemen bij 55-plussers, hierover is beperkte evidence (11). Trazodone en andere antidepressiva zijn niet geregistreerd voor slaapproblemen (12) Chronisch slaapmiddelgebruik: Voorkomen is beter dan genezen Probeer een stopbrief om de patiënt te helpen bij het stoppen met het gebruiken van slaapmiddelen: brief/pbp4c.htm Als dit niet lukt, kan gereguleerde dosisreductie worden toegepast (zie NHG standaard (3)) Doorverwijzen: De patiënt wordt verwezen naar een klinisch geriater of gespecialiseerde slaapkliniek indien: Er ernstig onderliggend somatisch lijden is; Er verdenking is op een slaapapnoesyndroom; Eventueel bij ernstige klachten van restless legs of periodic leg movement disorder. Diagnostiek en beleid in de 2 e lijn Bij verdenking op slaapapnoesyndroom kan in een slaapcentrum een polysomnografie worden uitgevoerd. Zie website voor de richtlijn, met name pagina 23: Bij ernstige slaapstoornissen valt cognitieve gedragstherapie te overwegen (13) Conclusie Slaapstoornissen komen veel voor bij ouderen en het is belangrijk ze te diagnosticeren omdat ze grote gevolgen kunnen hebben. Bij ouderen is de slaapfysiologie anders. 5
6 Slaapmiddelen zijn een tijdelijke oplossing Er is zelden aanvullende diagnostiek nodig 6
7 Reference List (1) Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed., text rev.). American Psychiatric Association, editor Washington DC. Ref Type: Report (2) Foley DJ, Monjan AA, Brown SL, Simonsick EM, Wallace RB, Blazer DG. Sleep complaints among elderly persons: an epidemiologic study of three communities. Sleep 1995; 18(6): (3) Knuistingh Neven A, Lucassen PLBJ, Bonsema K, Teunissen H, Verduijn MM, Bouma M. NHG-standaard Slaapproblemen en slaapmiddelen. Huisarts Wet 2005; 48(8): (4) Fiolet JF, Zeegers M, van PC. [Nightmares and daydreams: nocturnal agitation in the older age group]. Ned Tijdschr Geneeskd 1987; 131(52): (5) Ancoli-Israel S. Sleep and its disorders in aging populations. Sleep Med 2009; 10 Suppl 1:S7-11. (6) Avidan AY, Fries BE, James ML, Szafara KL, Wright GT, Chervin RD. Insomnia and hypnotic use, recorded in the minimum data set, as predictors of falls and hip fractures in Michigan nursing homes. J Am Geriatr Soc 2005; 53(6): (7) Kamel NS, Gammack JK. Insomnia in the elderly: cause, approach, and treatment. Am J Med 2006; 119(6): (8) Roth T, Ancoli-Israel S. Daytime consequences and correlates of insomnia in the United States: results of the 1991 National Sleep Foundation Survey. II. Sleep 1999; 22 Suppl 2:S354-S358. (9) Title=1%7E68&source=search_result#H17 (10) Bloom HG, Ahmed I, Alessi CA, Ancoli-Israel S, Buysse DJ, Kryger MH et al. Evidence-based recommendations for the assessment and management of sleep disorders in older persons. J Am Geriatr Soc 2009; 57(5): (11) Schutte-Rodin S, Broch L, Buysse D, Dorsey C, Sateia M. Clinical guideline for the evaluation and management of chronic insomnia in adults. J Clin Sleep Med 2008; 4(5): melatonin (12) Wade AG, Ford I, Crawford G, McConnachie A, Nir T, Laudon M et al. Nightly treatment of primary insomnia with prolonged release melatonin for 6 months: 7
8 a randomized placebo controlled trial on age and endogenous melatonin as predictors of efficacy and safety. BMC Med 2010; 8(1):51. (13) Bain KT. Management of chronic insomnia in elderly persons. Am J Geriatr Pharmacother 2006; 4(2): (14) Montgomery P, Dennis J. Cognitive behavioural interventions for sleep problems in adults aged 60+. Cochrane Database Syst Rev 2003;(1):CD
Slaapstoornissen bij Parkinson. Dr. C. Gerlach neuroloog
Slaapstoornissen bij Parkinson Dr. C. Gerlach neuroloog 07-11-2015 Inhoud: De normale slaap Voorkomen van slaapstoornissen Overzicht van slaapstoornissen bij Parkinson REM slaap gedragsstoornissen slaapadviezen
Nadere informatieSTAPPENPLAN SLAAPSTOORNIS IN DE EERSTE LIJN
STAPPENPLAN SLAAPSTOORNIS IN DE EERSTE LIJN Herkennen en behandelen van slaapstoornissen bij ouderen. STAP 1: Screenen op slaapstoornis (kruis aan). 1a. Ervaart u problemen met slapen? 1b Heeft u de afgelopen
Nadere informatieNog steeds moe, wat nu? M. Klaaver longarts
Nog steeds moe, wat nu? M. Klaaver longarts wat komt allemaal aan bod? 1. wat is vermoeidheid 2. wat is slaperigheid 3. oorzaken blijvende slaperigheid bij behandeld OSAS 4. wat heb je nog meer (ritme,
Nadere informatieSlaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen
Nadere informatieSlaapstoornissen bij ouderen
Slaapstoornissen bij ouderen Een goede nachtrust is belangrijk. Tijdens de slaap krijgt het lichaam de tijd om te herstellen. Daarnaast lijkt slaap ook invloed te hebben op het geheugen. Met het ouder
Nadere informatieSlaapstoornissen bij ouderen
Slaapstoornissen bij ouderen Een goede nachtrust is belangrijk. Tijdens de slaap krijgt het lichaam de tijd om te herstellen. Daarnaast lijkt slaap ook invloed te hebben op het geheugen. Met het ouder
Nadere informatieSlaapapneu in de praktijk. Jeffrey Benistant, MCs.
Slaapapneu in de praktijk Jeffrey Benistant, MCs. Over mij Technische Geneeskunde 2008-2016 Afgestudeerd MST, Longgeneeskunde, Sleep Apnoea Detection Using Small & Cheap Sensors Medeoprichter & werkzaam
Nadere informatieAdviezen om beter te slapen
Slaapcentrum Slingeland Medische psychologie en Maatschappelijk werk Adviezen om beter te slapen i Patiënteninformatie Slingeland Ziekenhuis Algemeen U heeft last van slapeloosheid. Dit kan invloed hebben
Nadere informatieSLAAP/WAAK STOORNISSEN ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN
INTERLINE SLAAP/WAAK STOORNISSEN Concept dd 22 mei 2007 ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN Inleiding De werkgroep slaap / waakstoornissen bestaat uit: Namens slaapteam
Nadere informatieSlaapproblemen en het ouder wordende brein. Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag
Slaapproblemen en het ouder wordende brein Julia van den Berg Onderzoeker Parnassia, divisie 55+ Den Haag 4 oktober 2012, Current Biology Oktober 2012: Archives of General Psychiatry 28 september 2012:
Nadere informatieOmgaan met slaapproblemen
Leven met Multipele Sclerose uitgave 12 Omgaan met slaapproblemen EEN UITGAVE VAN HET NATIONAAL MS FONDS Tekst: drs. Bep Franke-Barendse Uitgever: Nationaal MS Fonds 2 Inleiding We besteden ongeveer eenderde
Nadere informatieAdviezen om beter te slapen
Adviezen om beter te slapen U heeft last van slapeloosheid. Dit is een veel voorkomende klacht, waarvoor vaak geen duidelijke oorzaak te vinden is. In deze folder leest u tips om beter te kunnen slapen.
Nadere informatieHandleiding bouwstenen zorgpaden basis ggz
Handleiding bouwstenen zorgpaden basis ggz 7. Zorgpad Slaapproblemen Handleiding bouwstenen zorgpaden 2012-12 91 Slaapproblemen Inleiding 93 1. Afbakening 93 2. Diagnose stellen 94 2.1 Anamnese 94 2.2
Nadere informatiePatiënteninformatie. Slaap bevorderende adviezen Slaap bevorderende adviezen.indd 1
Patiënteninformatie Slaap bevorderende adviezen 20170044 Slaap bevorderende adviezen.indd 1 01-09-17 13:41 Slaap bevorderende adviezen Slaapcentrum, route 1.5 Telefoon (050) 524 5930 Medische Psychologie,
Nadere informatieslaap voorlichting Slaap Voorlichting 1. Toelichting 2. Doel, doelgroep en tijdsduur 3. Uitvoering 4. Organisatie
1. Toelichting Deze module is gebaseerd op de NHG-Standaard M23 van juli 2005. Een gestructureerde slaapanamnese en goede voorlichting over slaapfysiologie en slaaphygiëne kunnen onnodig en ineffectief
Nadere informatiePeriodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD)
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1160 Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic limb movement
Nadere informatieDe invloed van psychofarmaca op de slaap. Dr. Marike Lancel Onderzoeker, slaapdeskundige GGZ Drenthe
De invloed van psychofarmaca op de slaap Dr. Marike Lancel Onderzoeker, slaapdeskundige GGZ Drenthe Relaties met een farmaceutisch bedrijf of sponsor Geen De invloed van psychofarmaca op de slaap Onderwerpen:
Nadere informatiePeriodieke beenbewegingen van de slaap
Periodieke beenbewegingen van de slaap periodic limb movement disorder (PLMD) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn periodieke beenbewegingen van de slaap? Bij periodic
Nadere informatieSlapeloosheid (Insomnia)
Slaap Waak Centrum Slapeloosheid (Insomnia) Afspraak op het Slaap Waak Centrum Een slaapprobleem of een slaapgerelateerd probleem heeft vaak een brede aanpak nodig. In het Slaap Waak Centrum werken wij
Nadere informatieRegionaal zorgpad Slaapproblemen Zorggroep Synchroon
Regionaal zorgpad Slaapproblemen Zorggroep Synchroon Versie april 2015 Zorgpad Slaapproblemen 22-4-2015 1 Regionaal zorgpad Slaapproblemen Zorggroep Synchroon, april 2014 Zorgpad Slaapproblemen 22-4-2015
Nadere informatieregio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl n Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat
Nadere informatieBASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ
BASIS GGZ: DOEN WAT WERKT BEHANDELING VAN SLAAPSTOORNISSEN IN DE BASIS GGZ PROF. DR. ANNEMIEKE VAN STRATEN & DR. ELS DOZEMAN WORKSHOP 45 MINUTEN Introductie Definitie, omvang en gevolgen slaapproblemen
Nadere informatiePatiënteninformatie. Slaap bevorderende adviezen bij het Slaapapneu Syndroom
Patiënteninformatie Slaap bevorderende adviezen bij het Slaapapneu Syndroom Slaap bevorderende adviezen bij het Slaapapneu Syndroom Slaapcentrum, route 1.5 Telefoon (050) 524 5930 Medische Psychologie,
Nadere informatieSLAAP BIJ OUDEREN. - Tips voor een goede nachtrust-
SLAAP BIJ OUDEREN - Tips voor een goede nachtrust- Aandacht voor het slapen is belangrijk. Tijdens de slaap kan je lichamelijk en geestelijk herstellen. Er worden bovendien reserves opgebouwd om de volgende
Nadere informatieOuderen en slaap(problemen)
Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman Somnio, Personal Health Institute Int. Psychologie, Universiteit van Amsterdam 1 Waar gaan we het over hebben Invloed van veroudering op de slaap De biologische
Nadere informatieHet belang van goede slaap voor het psychisch welzijn: oorzaken en gevolgen van slaapstoornissen in de psychiatrie
Het belang van goede slaap voor het psychisch welzijn: oorzaken en gevolgen van slaapstoornissen in de psychiatrie Prof. dr. Marike Lancel / psycholoog & somnoloog / GGZ Drenthe & RuG Onderwerpen slaaponderzoek,
Nadere informatieSlaapproblemen. na kanker. Jessa Ziekenhuis vzw. Dienst kwaliteit. versie juli 2015 (object-id 16038)
Slaapproblemen Heeft u opmerkingen of suggesties i.v.m. deze brochure? Geef ons gerust een seintje! na kanker Dienst kwaliteit E-mail: info@jessazh.be Tel: 011 33 55 11 Jessa Ziekenhuis vzw Maatschappelijke
Nadere informatieSlaaphygiene tips voor een gezonde slaap
Slaaphygiene tips voor een gezonde slaap Inleiding Deze folder geeft u informatie over slapeloosheid. Slapeloosheid is een veelvoorkomende klacht. Er zijn mensen die moeite hebben om in slaap te vallen,
Nadere informatieDe invloed van slapeloosheid op psychiatrische stoornissen en agressie
De invloed van slapeloosheid op psychiatrische stoornissen en agressie - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Agressie en dwangtoepassing leren van elkaar
Nadere informatieRefereerbijeenkomst Slaapproblemen HD. 4 april 2017
Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD 4 april 2017 Indeling bijeenkomst Presentatie Gerrit de Niet & Tom Stor Casus bespreking in subgroepen Plenaire nabespreking casuïstiek Slaap; een hele zorg Wat is
Nadere informatieKALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW
KALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW Ik wil stoppen met slaapmiddelen In het kort Een goede voorbereiding maakt stoppen met slaapmiddelen makkelijker. Uw huisarts helpt u graag bij het stoppen. Als u stopt,
Nadere informatieSLAAPPROBLEMEN APOTHEEK.NL
SLAAPPROBLEMEN WAT KAN IK ZELF DOEN MEDICIJNEN BIJ SLAAPPROBLEMEN (BENZODIAZEPINES) AUTORIJDEN STOPPEN MET EEN BENZODIAZEPINE WAT KAN DE APOTHEKER VOOR MIJ DOEN INFORMATIE APOTHEEK.NL SLAAPPROBLEMEN Slaapproblemen
Nadere informatieWat is de oorzaak van een REM sleep behaviour disorder? Niet precies bekend De oorzaak van een REM sleep behaviour disorder is niet precies bekend.
REM sleep behaviour disorder Wat is een REM sleep behaviour disorder? Een REM sleep behaviour disorder is een slaapstoornis waarbij de spieren van kinderen en volwassen tijdens het dromen in de REM-slaap
Nadere informatieRusteloze benen restless legs syndrome (RLS)
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Albert Schweitzer ziekenhuis januari 2015 pavo 1159 Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort RLS) is een
Nadere informatieSlaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten
Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Dr. Sebastiaan Overeem, arts-somnoloog Afd. Neurologie, Donders Instituut, UMC St Radboud, Nijmegen Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe,
Nadere informatieTIPS OM BETER TE SLAPEN
TIPS OM BETER TE SLAPEN Heeft u last van problemen tijdens het slapen en/of wordt u vaak vermoeid wakker? In deze folder kunt u tips en adviezen vinden voor een betere slaap. Slaapproblemen zijn een vaak
Nadere informatieOmgaan met slapeloosheid
Omgaan met slapeloosheid Beste patiënt Vrijwel iedereen heeft wel eens een slapeloze nacht. Sommigen daarentegen genieten zelden of nooit van een heerlijke nachtrust. Dat is vervelend. Samen kunnen we
Nadere informatieSLAAPSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE
SLAAPSTOORNIS PATIËNTENINFORMATIE ALGEMEEN Slapen lijkt zo normaal. Toch zijn er heel wat mensen bij wie slapen niet vanzelf gaat. 20 tot 30% van de mensen heeft wel eens een paar slechte nachten achter
Nadere informatieSLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB
Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB 11-06-2018 Slaapquiz: 1) Je hersenen rusten tijdens je slaap 2) Sommige mensen dromen nooit tijdens hun slaap
Nadere informatieInleiding. 1.1 Theoretische achtergrond 2. 1.2 Vicieuze cirkel 4. 1.3 Kortdurende CGT-I 4
1 1 Inleiding Samenvatting Voor u ligt het therapeutenboek Behandeling van langdurige slapeloosheid. Dit boek is bedoeld voor getrainde psychologen die langdurige slapeloosheid bij hun cliënten willen
Nadere informatieDr. E. J. de Bruin. Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam
Dr. E. J. de Bruin Postdoc researcher, somnoloog Research Institute of Child Development and Education University of Amsterdam E.J.deBruin@UvA.nl Doelen Enig inzicht in slaapregulatie Hoe insomnia en verlate
Nadere informatieDOK h Stichting Deskundigheidsbevordering
Ontpillen: met CGT-insomnie gezonder leven,beter slapen DOK h Stichting Deskundigheidsbevordering en Ondersteuning Kwaliteitsbeleid Marjolein van Schijndel BSc en Masja Duyn- Dolleman Huisartsenpraktijken
Nadere informatieLangdurige slapeloosheid. Diagnose en behandeling van insomnie
Langdurige slapeloosheid Diagnose en behandeling van insomnie We spreken van langdurige slapeloosheid ofwel chronische insomnie als het niet in slaap vallen, het niet kunnen doorslapen en/of veel te vroeg
Nadere informatieSlaap. - Je zal er maar wakker van liggen. SPV regiobijeenkomst Noord Holland West. Nynke Storm, psychiater
Slaap - Je zal er maar wakker van liggen Nynke Storm, psychiater SPV regiobijeenkomst Noord Holland West 1 Welkom 2 Opbouw Belang van aandacht voor slaap Welke slaapstoornissen zijn er? Dynamiek tussen
Nadere informatieMarlies Peters. Workshop Vermoeidheid
Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren
Nadere informatieSlaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening
Slaapproblemen en vermoeidheid bij een neurologische aandoening Annelies Dalman, neuroloog Jaarvergadering CVA, MS en Parkinson 4 april 2016 Slaap en vermoeidheid Inleiding Slaap Vermoeidheid MS en slaap
Nadere informatieTo sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater
To sleep or not to Sleep over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to sleep Een goede slaapkwaliteit is belangrijk voor ons psychisch welbevinden,
Nadere informatieRusteloze benen. restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Rusteloze benen restless legs syndrome (RLS) Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Wat zijn rusteloze benen? Het rusteloze benen syndroom (ofwel restless legs syndrome, afgekort
Nadere informatieRestless Legs Syndrome, Rusteloze benen,
Restless Legs Syndrome, Rusteloze benen, Als u van onrustige benen (RLS) last heeft dan staat u niet alleen. Geschat wordt dat zo n 5 tot 10 procent van de volwassen bevolking lijdt aan deze neurologische
Nadere informatieWie slaapt er nu? Pieter Rochat. Aandacht voor het bewuster handelen bij ouderen met slaapproblemen. Inleiding
Pieter Rochat 1 Wie slaapt er nu? Aandacht voor het bewuster handelen bij ouderen met slaapproblemen Inleiding Binnen de ouderenpsychiatrie dient er meer aandacht te komen voor slaapproblemen bij ouderen.
Nadere informatieEpilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken
Epilepsie en verstandelijke beperking: van alle kanten bekeken. 20.03.2018 Workshop 5 Verstandelijke beperking, epilepsie en slaap: de kip of het ei? Inhoudsopgave Deel I Achtergrond van slaap en slaapproblemen
Nadere informatiehuisartsennascholing 10 sept 2013
huisartsennascholing 10 sept 2013 -polyneuropathie -restless legs syndrome Joost van Oostrom Afdeling Neurologie Rijnstate Programma (2x) WAAROM moeten we hier iets over weten WAT moeten we hierover weten
Nadere informatiePubliekslezing : Rusteloze benen. Thom Timmerhuis neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 16-2-2016
Publiekslezing : Rusteloze benen. Thom Timmerhuis neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 16-2-2016 rusteloze benen syndroom = restless legs syndroom Google search: restless legs : 1.560.000 hits!! Inhoud presentatie:
Nadere informatieSlaaphygiëne. Tips om beter te slapen. Hoofdpijn polikliniek
Slaaphygiëne Tips om beter te slapen Hoofdpijn polikliniek Soms is het moeilijk om in slaap te vallen of om door te slapen. Hier geven wij u enkele tips die misschien kunnen helpen om tot een gezonde slaap
Nadere informatiePijn en slaap. Een vicieuze cirkel doorbreken. Wake 2/3 of life. ~80% of night 4/13/2010. ~20% of night.
Pijn en slaap Een vicieuze cirkel doorbreken Wake 2/3 of life NREM Sleep REM Sleep ~20% of night ~80% of night 1 Slaap stadia Slaap stadia 4/13/2010 Hypnogram Awake REM 1 2 3 4 volwassene 1 2 3 4 5 6 7
Nadere informatieDe delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid
De delirante patiënt van vergeetachtig tot verwardheid Marja Jellesma-Eggenkamp Klinische geriatrie Alysis 25 mei 2010 symposium Zevenaar 1 Kwetsbare ouderen inleiding >25% opgenomen patiënten 70+ 10-40%
Nadere informatieInsomnie. Een praktische aanpak. Boone Eva & Van Hevele Delphine Klinisch Psychologen Gedragstherapeuten - Slaappsychologen
Insomnie Een praktische aanpak Boone Eva & Van Hevele Delphine Klinisch Psychologen Gedragstherapeuten - Slaappsychologen Aanpak van slaapklachten en insomnie bij volwassenen in de eerste lijn. Domus Medica
Nadere informatieKinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu. Delayed sleep phase syndroom
Delayed sleep phase syndroom Wat is het delayed sleep phase syndroom? Delayed sleep phase syndroom is een aandoening waarbij kinderen en volwassenen een slaapwaakritme hebben waarbij ze op een veel later
Nadere informatieSlaap is opgebouwd uit verschillende fases. Samenwerking proces S en proces C
Slaap is opgebouwd uit verschillende fases Behandeling van slapeloosheid met cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-i) Slaapcycli gedurende de nacht 30 mei 2018 Saskia van Liempt, ouderenpsychiater
Nadere informatieBIJLAGE. Slapeloosheid
BIJLAGE B Slapeloosheid Een van de vervelendste gevolgen van een angststoornis - en van de depressie die daar vaak mee samenhangt - is slapeloosheid. Sommige mensen hebben moeite met in slaap vallen (inslaapstoornis;
Nadere informatieRichtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)
Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) 2. Introductie slaapproblemen Deze introductie beschrijft de definitie van slaapproblemen en slaapstoornissen, de prevalentie en de gevolgen
Nadere informatieSlaapstoornissen bij Parkinson
Slaapstoornissen bij Parkinson Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. 1. Parkinsonverschijnselen 2 2. REM-slaapstoornis (REM Sleep Behavior Disorder - RSBD) 2 3. Slaap-apneu syndroom 3
Nadere informatieSlapeloosheid (Insomnia)
Slaap Waak Centrum Slapeloosheid (Insomnia) Afspraak op het Slaap Waak Centrum Een slaapprobleem of een slaapgerelateerd probleem heeft vaak een brede aanpak nodig. In het Slaap Waak Centrum werken wij
Nadere informatieGestructureerd Slaapklachten Interview 1. Demografische informatie. Geslacht: M / V. Burgerlijke staat: Telefoon: 1. Aard van de slaapklacht
Gestructureerd Slaapklachten Interview 1. Demografische informatie Naam: Adres: Geslacht: M / V Leeftijd: Burgerlijke staat: Telefoon: Beroep: Opleiding: 1. Aard van de slaapklacht Heeft u problemen met
Nadere informatieUitgerust Wakker Worden en Melatonine
Slaapproblemen? Uitgerust Wakker Worden en 2013 - WSA Research Uitgerust wakker worden = Goede voorbereiding Tenminste 5 uur ononderbroken slaap, met diepe slaap perioden Ervaringen verwerkt Lichaam opgeruimd
Nadere informatieslaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018
Dia 1 slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Bert van de Meeberg, Arts VG Dia 2 slaapproblemen en autisme Wat is slaap? Wat is gezonde slaap? Wanneer spreken we van een slaapprobleem? Waarom
Nadere informatieMETHODE VAN DIXHOORN BIJ SLAAPPROBLEMEN
METHODE VAN DIXHOORN BIJ SLAAPPROBLEMEN Margo Muijselaar Themabijeenkomst 22 september 2018 Amersfoort Strategische verkenning thema Slaap (2017) Door de hersenstichting, het RIVM (Rijksinstituut voor
Nadere informatieSessie 0 Slaapanamnese
7 Sessie 0 Slaapanamnese Samenvatting In deze sessie wordt een uitgebreide slaapanamnese gedaan om zoveel mogelijk informatie te verzamelen over het slaapprobleem en de gevolgen daarvan voor het functioneren
Nadere informatieSlaapproblemen, angst en onrust
Slaapproblemen, angst en onrust WAT KUNT U ZELF DOEN WAT KAN UW APOTHEKER VOOR U DOEN WAT GEBEURT ER ALS U STOPT AUTORIJDEN INFORMATIE ADRESSEN HULPVERLENING VRAAG OVER UW MEDICIJNEN? WWW.APOTHEEK.NL SLAAPPROBLEMEN,
Nadere informatiePeriodieke beenbewegingen in de slaap
Periodieke beenbewegingen in de slaap Periodieke beenbewegingen in de slaap (Periodic limb movement disorder (PLMD)) is een slaapstoornis. Tijdens de slaap treden schokkende bewegingen op in de benen.
Nadere informatieSlaaptherapie: Cognitieve gedragstherapie bij langdurige slapeloosheid. Dr. Ingrid Verbeek & drs. Merijn van de Laar
UGent CSG Slaaptherapie: Cognitieve gedragstherapie bij langdurige slapeloosheid Dr. Ingrid Verbeek & drs. Merijn van de Laar 08-11-2012 CENTRUM VOOR SLAAPGENEESKUNDE 1 Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe
Nadere informatieGIDS. voor een. rustige nacht
GIDS voor een rustige nacht Lekker geslapen? Lekker slapen en uitgerust wakker worden. Voor veel mensen is het een verre droom. Naar schatting één op de vijf mensen in ons land kampt geregeld met slaapproblemen.
Nadere informatieRichtlijn palliatieve zorg bij COPD
Richtlijn palliatieve zorg bij COPD Heleen Nederveen: palliatief verpleegkundige Maasstadziekenhuis Lolkje Roos: palliatief verpleegkundige hospice Cadenza / Laurens Levina Oosterom: longverpleegkundige
Nadere informatieRusteloze benen. Slaap Waak Centrum
Slaap Waak Centrum Rusteloze benen Afspraak op het Slaap Waak Centrum Een slaapprobleem of een slaapgerelateerd probleem heeft vaak een brede aanpak nodig. In het Slaap Waak Centrum werken wij daarom met
Nadere informatieInsomnia van peuter tot adolescent
Insomnia van peuter tot adolescent Eline Van Hoecke UZ Gent Slaapcentrum Medische Psychologie Kinderen en Jongeren 18 maart 2013 - NVKVV Slaapstoornissen bij kinderen Insomnia s Slechte slaaphygiëne Psychofysiologische
Nadere informatieDr. M.G. Smits, neuroloog
Diagnostiek en behandeling van biologische klok stoornissen bij pubers: ervaringen en consequenties Dr. M.G. Smits, neuroloog Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Polikliniek voor slaap-waak stoornissen en chronobiologie
Nadere informatiekennistoets. wat weet jij nou van slapeloosheid?
1. Toelichting Deze module is gebaseerd op de NHG-Standaard M23 van juli 2005. Met behulp van de Kennistoets kunnen de praktijkassistentes nagaan hoe hun kennis over hun handelen bij slapeloosheid en slaapmedicatie
Nadere informatieDe geriatrische patiënt op de SEH. SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie
De geriatrische patiënt op de SEH SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie Relevante onderwerpen Delier Symptoomverarming Medicatie op de SEH Duur aanwezigheid patiënt op de SEH Delier
Nadere informatieslaap kennistoets Slaap Kennistoets 1. Toelichting 2. Doel, doelgroep en tijdsduur 3. Uitvoering 4. Organisatie
1. Toelichting Deze module is gebaseerd op de NHG-Standaard M23 van juli 2005. Met behulp van de kennistoets kunnen de deelnemers hun kennis toetsen over de richtlijnen uit de NHG-Standaard Slapeloosheid
Nadere informatieI n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n
I n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n Omgaan met slapeloosheid 3 INHOUD Een vicieuze cirkel...4 Slaap en slapeloosheid...5 Nooit meer slecht slapen...7 Sl a a p hy g i ë n e...8 Re l a x a t i
Nadere informatieMw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN
Slapen is geen geringe kunst: je moet er de hele dag voor wakker blijven Friedrich Nietzsche, Duits dichter en filosoof (1844-1900) Mw. E. Redlich, psycholoog SEIN Mw. A. Hamoen, psycholoog SEIN SEIN en
Nadere informatieSlaapproblemen bij jongeren. Informatie voor ouders
Slaapproblemen bij jongeren Informatie voor ouders Jongeren hebben een goede nachtrust nodig zodat ze voldoende energie hebben en zich lichamelijk en geestelijk goed voelen. Het verschilt per jongere hoeveel
Nadere informatieAppendices COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE (CGT)
Appendices COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE (CGT) De belangrijkste ingrediënten van de cognitieve gedragstherapie (CGT) zijn voorlichting over slaap, slaaphygienische adviezen, verandering van slaapgedrag, leren
Nadere informatie4. Ik ben bang dat langdurige slapeloosheid ernstige gevolgen heeft voor mijn lichamelijke gezondheid. mee eens : : : : : : mee oneens
Bijlagen Alle formulieren die u in dit boek hebt leren gebruiken, zijn hier nog eens opgenomen. U kunt ze kopiëren en gebruiken op het moment dat u ze weer nodig hebt. 98 verbeter je slaap HOUDING EN GEDACHTEN
Nadere informatieInformatiebrochure. Slaap (-problemen?) PAAZ. I Autonome verzorgingsinstelling
Informatiebrochure Slaap (-problemen?) PAAZ I Autonome verzorgingsinstelling IISlapeloze nachten Ieder mens slaapt wel eens slecht, kan urenlang niet inslapen of ligt te piekeren bij het vooruitzicht van
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.
Nadere informatieSlapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem
Slapeloosheid: de Do s and Don ts van een waakprobleem Aisha Cortoos Klinisch Psycholoog - Psychotherapeut Doctor in de Psychologie Dept. Pneumologie - Slaapeenheid inhoudstafel 1. Let s talk about sleep
Nadere informatieSAMENVATTING. Achtergrond en doelstellingen van dit proefschrift
153 SAMENVATTING Achtergrond en doelstellingen van dit proefschrift Angst en depressie zijn de meest voorkomende psychische stoornissen, de ziektelast is hoog en deze aandoeningen brengen hoge kosten met
Nadere informatieSlaapproblemen? patiënteninformatie. campus Sint-Vincentius Sint-Vincentiusstraat 20 2018 Antwerpen tel. 03 285 20 00 fax 03 239 23 23
0000 2026 - SV - oktober 2012 Slaapproblemen? campus Sint-Vincentius Sint-Vincentiusstraat 20 2018 Antwerpen tel. 03 285 20 00 fax 03 239 23 23 www.st-vincentius.be GasthuisZusters Antwerpen patiënteninformatie
Nadere informatieSomatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold
Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold LUMC Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde Huisarts te Leiderdorp Uw spreekuur Moeheid Pijnklachten Buikpijn Hoofdpijn
Nadere informatieVEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS
VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS OVER MIJ Veiligheid & voorschrijven van medicatie 6-11-2014 2 IK ZAL HET VANDAAG HEBBEN OVER Onderzoek doen OF waarom onderzoek doen leuk is en soms
Nadere informatieSlaapstoornissen: anamnese, kenmerken en diagnosen. Nicole Neerings Physician Assistant, somnoloog Amsterdam Slaap Centrum
Slaapstoornissen: anamnese, kenmerken en diagnosen Regiobijeenkomst NH-W V&VN-SPV 19 okt 2017 Nicole Neerings Physician Assistant, somnoloog Amsterdam Slaap Centrum Gevolgen van slecht of te kort slaap.
Nadere informatieSlapeloosheid. Ysbrand D. Van Der Werf. Afd. Anatomie & Neurowetenschappen VU medisch centrum
Slapeloosheid Ysbrand D. Van Der Werf Afd. Anatomie & Neurowetenschappen VU medisch centrum Yd.vanderwerf@vumc.nl - Specifieke houding - Verminderde reactie - Inactiviteit - Omkeerbaar - Comfort Wat is
Nadere informatieHet slaapcentrum voor kinderen
Het slaapcentrum voor kinderen Informatie voor patiënten F0749-4310 mei 2012 Medisch Centrum Haaglanden www.mchaaglanden.nl MCH Antoniushove, Burgemeester Banninglaan 1 Postbus 411, 2260 AK Leidschendam
Nadere informatieRuimte voor adressticker. Datum ontvangst (invullen door SIvsG) Voorletters + Naam (+ meisjesnaam) Straat en huisnummer. Postcode en woonplaats
F 2011.1 Versie 2 15-09- 2013 Vragenlijst Instituut voor Slaapgeneeskunde Woerden Ruimte voor adressticker Deze vragenlijst biedt ons inzicht in uw klachten en uw medische voorgeschiedenis. Vult u daarom
Nadere informatieVroegsignalering bij dementie
Vroegsignalering bij dementie Docentenhandleiding voor mbo-zorg onderwijs en bijscholing Docentenhandleiding voor mbo-zorg onderwijs en bijscholing Contact: Connie Klingeman, Hogeschool Rotterdam c.a.klingeman@hr.nl
Nadere informatieSlaapstoornissen. Als de nacht geen rust geeft
Als de nacht geen rust geeft Slapeloze nachten Urenlang liggen piekeren en niet kunnen inslapen. Slecht slapen bij het vooruitzicht van een spannende of drukke dag. Wakker schrikken uit een nachtmerrie.
Nadere informatieMoeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen
Moeheid bij sarcoïdose: invloed van biologische klok slaapstoornissen Marcel Smits, neuroloog-somnoloog 1,2 1: Ziekenhuis Gelderse Vallei Ede Multidisciplinair expertise centrum voor slaapwaak stoornissen
Nadere informatieEindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag.
Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Thom Timmerhuis, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 's-hertogenbosch 26-11-2018 Hoe verloopt
Nadere informatieCVS, CHRONISCHE PIJN EN ANDERE FUNCTIONELE KLACHTEN
CVS, CHRONISCHE PIJN EN ANDERE FUNCTIONELE KLACHTEN DR. E.J. SULKERS, KINDERARTS ADRZ Symposium Nehalennia, 11 april 2013 MOEHEID KAN EEN SYMPTOOM ZIJN VAN EEN: - infectieziekte; - orgaanziekte (hart,
Nadere informatie