De toekomst van de literaire uitgeverij in Nederland.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De toekomst van de literaire uitgeverij in Nederland."

Transcriptie

1 Lisa Kuitert verstand van zaken De toekomst van de literaire uitgeverij in Nederland. Een scenario. In de rubriek Verstand van zaken reflecteren deskundigen in een essayistische vorm op de stand van zaken in de hedendaagse literatuur, het boekenvak of de wetenschap. Trends worden geduid, catastrofes voorzien en normen bevraagd. Dit keer is de zet aan Lisa Kuitert, hoogleraar Boekwetenschap aan de UvA. Kuitert schetst een korte geschiedenis van crises in het uitgeverswezen waarna ze ingaat op de meest recente ontwikkelingen. Wat betekent bijvoorbeeld de opkomst van het ebook voor het winstprofiel van de uitgeverij? En is er een nieuw type uitgeverij in opkomst? Koffie met een boekje. Inleiding. Enige jaren geleden dook ineens in het boekenvak het woord slagvaardig op. Als er ergens een imprint werd opgedoekt, als uitgeverijen fuseerden, werden afgeslankt of wegbezuinigd, dan heette het dat er uit de nieuwe constellatie een meer slagvaardige uitgeverij was ontstaan. Het maakte wantrouwend. Was slagvaardig niet een eufemisme voor kapotgemaakt? En is zoveel slagvaardigheid wel goed voor de literatuur? Wat is vandaag de dag een literaire uitgeverij? Uitgevers zouden wel eens de boekhandels achterna kunnen gaan. Wie een beetje om zich heen kijkt, heeft opgemerkt dat veel boekhandels zijn verdwenen. Tegelijkertijd valt op dat er in de alsmaar groeiende branche van de koffielocaties steeds meer aan boeken wordt gedaan. Koffiedrinkende lezers én schrijvers hebben de espressobars ontdekt als inspirerende omgeving. De Coffee Company heeft daar zelfs een literaire prijs voor ontwikkeld. 1 In zo n koffiezaakje is het niet vreemd als je er zit te werken. Het doel van je verblijf is niet zozeer sociaal contact, zoals bij andere cafés. Maar het lijkt erop dat de espressobars en de uitgeverij meer met elkaar gemeen hebben dan alleen hun aandacht voor boeken. Daar wil ik enkele woorden aan wijden omdat het volgens mij goed aangeeft waar het met de literaire uitgeverij naar toe gaat. De uitgeverij is het hoofdonderwerp van deze bijdrage, daarom volgt eerst een terugblik op de afgelopen decennia. Dat uitgeverijen, anders dan de koffiezaakjes, nu in zwaar weer verkeren, zal weinigen ontgaan zijn. We zitten in een economische crisis, waarbij de omzet een aantal jaren op rij met vijf à acht procent is gedaald. Dat is niet voor het eerst. De literaire uitgeverijen hebben al zeker twee zware crises eerder weten te doorstaan. 1 De Coffee Company Book Award 68 Vooys verstand van zaken

2 Illustratie: Vince Trommel Eerdere crises De eerste grote crisis speelde zich af aan het begin van de twintigste eeuw, zo rond Deze had te maken met de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog. Er moest een crisistoeslag van vijf procent op elk verkocht boek worden geheven, naderhand ging het al weer snel de goede kant op, vooral met verhalend proza. Het aantal romanlezers is ongetwijfeld toegenomen, analyseerde het vakblad. De klassen, welke vóór den oorlog slechts de feuilletons der volksbladen lazen, lezen thans romans. 2 De boekenmarkt is na de Tweede Wereldoorlog verder doorgegroeid. De productie steeg, niet alleen het aantal titels, maar ook de gemiddelde oplagen. Verhalend proza bleef een groeiend segment. Dit alles was een gevolg van de bevolkingstoename en de verdere ontwikkeling van leesgewoonten. Literatuurlessen op school, het openen van meer verkooppunten, de dalende prijs van boeken, nieuwe aanvoer van titels uit zoveel meer landen, dat maakte het boekenaanbod aantrekkelijk, voor jong en oud. 3 Het ging in zijn algemeenheid goed met de boekenmarkt. In 1975 werd per hoofd van de bevolking 2,43 boek verkocht, vrijwel hetzelfde als in 2013 waar 2,4 boek per persoon verkocht werd. 4 Het zijn opvallende cijfers die als je ze aan een hedendaagse boekenvakker voorlegt met ongeloof worden bekeken. Hè? Maar het gaat nu toch zo slecht in het boekenvak? En de jaren zestig en zeventig waren toch de gouden jaren van de boekgeneratie? 5 Het waren jaren waarin inderdaad heel veel aan literatuur 2 Nieuwsblad voor den boekhandel 1932, p Zie hiervoor L. Kuitert, Het uiterlijk behang. Reeksen in de Nederlandse literatuur Amsterdam Voor statistische gegevens: W. Knulst, G. Kraaykamp e.a. Leesgewoonten, Rijswijk/Den Haag Cijfers uit Boekenvakboek 1980 en Leesmonitor.nu. 5 Witboek van de boekgeneratie: nog nooit werd er zoveel gelezen. Commissie voor de collectieve propaganda van het Nederlandse boek, Amsterdam lisa kuitert 69

3 werd gedaan, ook op scholen, op radio en tv. Maar lenen was toen veel gebruikelijker dan nu. Het was de normale gang van zaken om je lectuur bij de bibliotheek te halen en na lezing dus weer terug te brengen: nu kopen mensen meer (met alle geklaag over tekort aan kastruimte die daarbij hoort). Bibliotheken kochten overigens wel veel meer in dan nu, en waren een veilige, zekere afnemer voor de uitgeverijen. Uitgevers groeiden als kool, schaalvergroting was de trend. De tweede grote crisis in de boekenmarkt was die van de jaren tachtig, mede het gevolg van de oliecrisis. De werkloosheid was hoog en men ging er qua inkomen op achteruit. Er was tussen 1982 en 1988 alleen al een krimp van meer dan vijfentwintig procent in de boek-omzetten, en dat is meer dan de circa negentien procent tussen 2009 en nu. Als mensen in tijden van crisis gaan bezuinigen, dan doen ze dat allereerst op luxegoederen, en dat hield in dat men de algemene boeken steeds minder kocht en (nog) meer ging lenen. Er was immers door de grote werkloosheid wél meer tijd om aan lezen te besteden. Circa vijfenveertig procent van de recent gelezen boeken was geleend. 6 De zogenaamde need to know boeken, wetenschappelijke en educatieve uitgaven, deden het nog wel goed. Voor de wetenschappelijke concerns betekende dit ze hun algemene uitgeverijen beter konden afstoten, en dat gebeurde dan ook. Literaire uitgeverijen konden overleven door nieuwe samenwerkingsverbanden aan te gaan binnen concerns als WPG, Veen-groep (later VBK) en PCM. 7 Een disruptieve innovatie Aan de aard van een boek, en aan het bijbehorende business model was tussen 1450 en 2000 nauwelijks iets veranderd. Een schrijver schrijft, een drukker drukt, een winkel distribueert en de lezer koopt. Het boek heeft al heel wat vernieuwingen overleefd. Vrijetijdsbestedingen zoals reizen, sport en televisiekijken hebben de aankoop van boeken niet in de weg gestaan, de bloei van andere lectuursoorten zoals kranten en tijdschriften heeft ook niet noemenswaardig invloed gehad op de verkoop van boeken. Er zijn talloze innovaties voorbij gekomen, denk aan kleurendruk, offset, aan linnen banden, pockets en paperbacks. Maar nu is er met de digitalisering en de opkomst van internet iets anders gebeurd, internet geldt als een disruptieve innovatie. Een innovatie die niet louter vraagt om: doen we het, ja of nee, maar een die de hele keten op scherp zet en die maakt sommige uitgevers failliet gaan. 8 In het jaar 1995, toen op de meeste universiteiten medewerkers voor het eerst gingen en, kon je in het vakblad voor het boekenvak nog lezen: Een vijftiental uitgeverijen is actief op internet [...] voor echt commerciële exploitatievormen van het 6 Leesgewoonten 1996, p Zie voor een precieze schets, met jaartallen en naamsveranderingen Laurens van Krevelen, Van liefhebberij tot cultureel ondernemerschap. Over de ontwikkeling van de literaire uitgeverij in Nederland in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 2003, p Zie De Uitgever aan het Woord Thaesis, Hilversum Vooys verstand van zaken

4 nieuwe medium is het nog te vroeg. 9 De uitgeverijen die dit waagstuk aandurfden waren de grote internationale bedrijven als Wolters Kluwer en SDU, in het kleinere segment vielen Otto Cramwinckel op, Menken Kasander en Wigman, en als enige grote literaire uitgeverij Meulenhoff. Bruna bijvoorbeeld gaf wel boeken uit óver internet, maar bleef er zelf buiten. Een enkele uitgever durfde al wel zijn catalogus op het net te zetten, ook werd er gefilosofeerd over de mogelijkheid te adverteren op het net. En er was zowaar zelfs een pionier met online uitgeven: Louis Stiller, die de éerste elektronische uitgeverij Album bestierde. Deze bracht elke dag een lentelied uit dat op internet te lezen was. Het is een experiment, zei Stiller. Bezoekers kunnen commentaar leveren op de teksten, en zelf ook gedichten en liedjes insturen. Naar een adres, en dan werden ze vervolgens aan de webpagina toegevoegd. We hebben het nog over internet 1.0. Uitgevers waren dus weliswaar mateloos geïnteresseerd maar de algehele conclusie in het Boekblad-artikel luidde: Internet kost ongelooflijk veel tijd, en vooralsnog levert het weinig op. 10 Dat lag vijf jaar later radicaal anders. Er was in het vakblad heel veel ruimte voor internet, zo werd er elke week een website besproken, er was aandacht voor Amazon, dat net van start gegaan was, voor de lancering van de website voor Harry Mulisch en voor de speldenprikjes van auteur Stephen King die via internet zijn eigen boek wilde gaan verkopen. Internet blijkt in 2000 helemaal ingeburgerd zo snel is dat dus gegaan. In vijf jaar tijd van vrijwel niets tot hot item. Techniek heeft de afgelopen jaren het boekenvak gedomineerd. Praatgroepen, studiedagen, themanummers maar ook onderzoek, investeringen, projecten: het was digitalisering wat de klok sloeg. Onmiskenbaar en terecht is digitalisering het grote onderwerp van het tijdvak geweest. Het leidde tot een grote bloei van het uitgeversbedrijf met het jaar 2008 toen was op andere terreinen de crisis al begonnen als hoogtepunt. Nog nooit was er zoveel uitgegeven en zoveel verdiend aan (papieren) boeken. In 2009 begon de neergang, enerzijds gevolg van het bezuinigen op luxeproducten zoals het boek, anderzijds gevolg van bijeffecten van de voortschrijdende digitalisering. In een kort artikel als dit is het onmogelijk de effecten van het internet op de uitgeversbranche grondig te onderzoeken. Maar om het internet als distributeur van papieren en van digitale boeken kunnen we moeilijk heen. Webwinkels, ook voor tweedehands boeken hebben de loop in oude titels gebracht. Voor boektitels die niet op massasucces mikken is een heel bruikbaar bestellingskanaal ontstaan. Dit heeft de zogeheten long tail in de hand gewerkt. Achter de succestitels en best-sellers sleept een hele lange staart van boeken waarvan maar enkele titels worden verkocht en die dus nooit de toptien-lijsten halen. Soms krijgt zo n kleinood een tweede kans. We lezen en waarderen klassiekers als nooit te voren denk aan successen als Stoner en Een dwaze maagd. En ook al is de markt voor ebooks in Nederland nog steeds heel klein (nog geen 9 Boekblad 1995, nr. 29/30 p Boekblad 1995, nr. 29/30 p lisa kuitert 71

5 vijf procent van de omzet), toch is het lezen van ebooks al aardig ingeburgerd, omdat veel mensen hun ebooks illegaal downloaden of lenen via de bibliotheek. Hoeveel precies is moeilijk vast te stellen, maar wel dat het vooral om fictie gaat. 11 Illegale downloads drukken de winsten, en dat is extra zuur nu je kunt vaststellen dat de omzet sowieso terugloopt. De illegale downloads en de long tail-theorie wijzen ons erop dat literatuur weliswaar bloeit, maar dat er minder mee verdiend kan worden. Is dat een ramp? Waar gaat het heen... Digitalisering en internet drukken dus de winsten, maar maken het wel makkelijker om een uitgeverij te beginnen. Zonder duur pand, maar met slechts een goede computer en met enkele freelancers kun je relatief eenvoudig en goedkoop titels uitbrengen. Toch waren er tot aan 2005 nog niet heel veel meer uitgevers bijgekomen. De verklaring daarvoor is de regelgeving in het boekenvak. Tot 2005 was het niet toegestaan je zomaar als uitgever te vestigen. Dan moest je eerst een erkenning krijgen van de Vereeniging ter Bevordering van de belangen des Boekhandels, en die kreeg je als je aan een aantal regels voldeed zo moest je bijvoorbeeld een vakopleiding hebben gevolgd. In 2005 werd die regel geschrapt en konden nieuwe uitgevers de algemene boekenmarkt betreden. En dat gebeurde. De groei van het aantal uitgevers is spectaculair. In 1976 waren het er 360, in 2000 circa 500 en in Ook het aantal uitgegeven titels groeide mee. Van dat astronomische aantal van 4500 moet wel gezegd dat de koek niet eerlijk verdeeld wordt. Circa honderd uitgevers domineren de markt, de anderen zijn kleintjes. Maar die honderd dominanten, die hebben wel meer last van de crisis dan de kleintjes. Waar leven die uitgevers van? Literatuur zou, net als muziek, in de toekomst steeds meer gratis kunnen gaan worden. Een spotify-voor-boeken is al op kleine schaal gerealiseerd, maar er zijn genoeg (amateur-) schrijvers voor wie dit niet lonend is en die hun werk nu al gratis op het net zetten. Het is goed mogelijk dat dit voor meer (Nederlandse) schrijvers dé manier wordt om lezers te bereiken. Waar je in zo n geval als lezer voor betaalt, dat zijn de optredens en andere extra s. De hoeveelheid literaire activiteiten is in de afgelopen twintig jaar sterk toegenomen. En dikwijls zijn het niet de uitgevers maar de auteurs die daarvan profiteren al zullen er velen zijn die liever schrijven dan optreden. Er is een grote sociale bedrijvigheid, zowel online als offline, rondom literatuur. Er wordt gediscussieerd, gecommuniceerd, geëxperimenteerd en de afstand tussen schrijver en lezer is heel klein geworden, sterker nog, die afstand is vaak verdwenen. Lezers blijken schrijvers, en schrijvers worden schrijfdocenten die lezers tot weer nieuwe schrijvers opkweken. Schrijven en lezen zijn allang niet meer bezigheden 11 < 12 Cijfers uit achtereenvolgens Boekenvakboek 1980, p. 61, Boek en Markt (CPB), p. 67 en de website van de KVB feiten en cijfers. Het getal 4500 lijkt een ruwe schatting van min of meer professionele uitgeverijen. Iedereen kan nu immers een uitgeverij beginnen. 72 Vooys verstand van zaken

6 13 Boekblad Hij zette het op samen met zijn echtgenote en met het echtpaar Poelmann. 14 Boekblad Pauline Loerts vertelde in Boekblad 2014 (december), p. 10 dat de zoon van Haank medewerker is van Singel Uitgevers die men in een hoekje met een boekje uitvoert. Het is een sociale activiteit geworden. En ook de afstand tussen lezer en uitgeverij is kleiner geworden. Waren twintig jaar geleden uitgeverijen afstandelijke bolwerken waar je als lezer niet binnenkwam en waar men de naam niet eens van kende, nu organiseren uitgeverijen speciale lezersdagen aan huis zoals Ambo Anthos deed of ze hebben cursussen voor amateursschrijvers zie Querido en organiseren bijeenkomsten voor leesclubs. Er zijn nog meer kleine uitgevers bijgekomen, die hebben vrolijke Facebookpagina s en begeven zich al koutend en pitchend tussen hun clientèle op internet. Deze nieuwelingen hebben soms allianties met andere partijen, maar de trend van steeds meer fusies, steeds grotere concerns, is wel tot staan gebracht. Schaalverkleining is nu de leus. Er was een tijd dat er drie concerns waren: VBK, WPG en PCM. PCM is als eerste verdwenen, nu zien we een ontvlechting bij WPG. Er is voor de uitgetreden literaire imprints een nieuwe eigenaar, en nieuwe geldschieters, en een nieuwe vestigingsplaats. Ook dat is een trend van de laatste jaren: liefhebbers die zich als mecenassen in het boekenvak mengen en leuke dingen doen. Niet om de winst maar om het plezier. Een mooi voorbeeld is Wiebe Mokken, die stripuitgeverij Scratch financierde, met geld dat hij verdient in de ICT-sector. Waarom? Hij houdt van stripboeken. Een van de eerste particuliere geldschieters was bladenman en miljonair Derk Sauer, die uitgeverij Nieuw Amsterdam begon omdat ik het leuk vind 13. Meer zakenman, maar met liefde voor boeken is Sauers voormalige partner Boudewijn Poelmann, die onder meer Scheltema in Amsterdam opkocht uit de Polare-boedel, en de winkel nieuw leven inblies. Het geschreven woord en het gedrukte boek gaan echt niet weg, zei hij tegen de Boekblad-journalist. 14 Om dat te onderstrepen lijfde zijn bedrijf Novamedia (dat gefinancierd wordt uit Poelmanns format Nationale Postcode Loterij) ook nog de boekenclub ECI en de uitgeverijen Nieuw Amsterdam, Wereldbibliotheek en Bas Lubberhuizen in. Dit begint al weer bijna een heus concern te worden. De derde geldschieter zit er ook in voor zijn plezier, althans daar lijkt het op. Derk Haank, de volgens het blad Quote steenrijke CEO van Springer, is voor de helft eigenaar geworden van de Singeluitgevers, dus van Querido, Nijgh & van Ditmar en De Arbeiderspers voorwaar de top van de literaire fondsen. 15 Juist bij WPG, waar Singel onder viel, werden eind mensen ontslagen. Ontslag leidt dan soms weer tot nieuwe bedrijven. Zo ontstond uitgeverij Brandt, gerund door voormalig medewerker Paul Brandt, en Magonia van Lex Jansen. Elders herrezen uit de as het agentschap van Lolies van Grunsven, uitgeverij Xander van Sander Knol en Bertram & De Leeuw van Marij Bertram. Ook de kersverse uitgeverij Meridiaan is zo ontstaan, net als uitgeverij Hollands Diep dat door ex-bezige Bij directeur Robbert Ammerlaan is opgezet, deze twee zijn overigens wel onderdeel van Overamstel uitgelisa kuitert 73

7 versgroep. En laten we vooral de kleine lokale uitgeverijen niet vergeten, zoals het Groningse Passage of het Nijmeegse Quo Vadis. Zo zien we in het bedrijvenlandschap nu veel nieuwe kleintjes die het vaak opvallend goed doen. De kleintjes zijn dikwijls echt klein, met een of twee man personeel, er wordt veel werk uitbesteed en men zit in een bedrijfsverzamelgebouw of werkt vanuit het eigen huis. Ook enkele gerenommeerde uitgeverijen vertrokken uit de grachtengordel. Veel winst wordt er niet gemaakt, maar dat is met (goede) boeken nu eenmaal moeilijk. En eclectisch is men ook. Naast poëzie en andere literaire uitgaven worden net zo makkelijk wijngidsen, kookboeken en erotische fictie uitgebracht. Deze nieuwe soort uitgeverij lijkt beter bestand tegen economische tegenvallers, ze zijn inderdaad slagvaardig, en er gaat ook een frisheid van uit die past bij dit tijdsgewricht waarin zogeheten hipsters de trendsetters zijn. De grotere uitgevers hebben inmiddels ook hun formules aangepast titelreductie is nu het sleutelwoord. Zo ging Atlas Contact in korte tijd van 650 naar 200 titels. 16 Het idee is dat er zorgvuldiger gekozen en beter begeleid wordt. De schot-hagelmethode waarbij een uitgever gewoon zo n beetje alles uitgeeft terwijl er maar een of twee titels raak zijn lijkt passé. De boekenmarkt is kleiner geworden, in alle opzichten. De uitgeverij nieuwe stijl voegt zich naadloos in het nieuwe consumptiepatroon, met restaurants waar op 44 manieren een aardappel wordt klaargemaakt, die met slow cooking en oud-hollandse knollen en raapstelen Michelin-waardig zijn. Waar vintage kleding frisgewassen en toch authentiek de confectiebulk doet vergeten. De nieuwe uitgeverij doet ook denken aan al die koffiezaakjes waar je met veel kunst en vliegwerk handgemaakte koffie tot je neemt, en de ober een barista heet. Geen grand café in het centrum maar lokale initiatieven in de periferie. Zo is ook de uitgeverij naar de periferie verschoven. Voor de literatuur lijkt me die context niet verkeerd. Groei is niet zozeer het doel, het gaat meer om de voldoening. Als deze trend doorzet wordt uitgeven in de toekomst misschien wel meer een (soms lucratieve) hobby, dan een onderneming. Maar wel een met aandacht voor de inhoud, voor het ambacht, voor authenticiteit. Niet dat we er nu meteen betere literatuur door krijgen, maar die aandacht ervoor, dat is in elk geval een begin. 16 Interview Mizzi van der Pluijm, directeur Atlas Contact, De Volkskrant 3 januari Vooys verstand van zaken

HET BOEKEN MANIFEST LEZEN WAT JE WENST, WANNEER JIJ DAT WENST, IN IEDER DOOR JOU GEWENST FORMAAT. #MYNEXTREAD

HET BOEKEN MANIFEST LEZEN WAT JE WENST, WANNEER JIJ DAT WENST, IN IEDER DOOR JOU GEWENST FORMAAT. #MYNEXTREAD HET BOEKEN MANIFEST LEZEN WAT JE WENST, WANNEER JIJ DAT WENST, IN IEDER DOOR JOU GEWENST FORMAAT. #MYNEXTREAD 2 I Het Boeken Manifest De Europese en Internationale Federatie van Boekhandels (EIBF) vertegenwoordigt

Nadere informatie

Couperus bij de buren. Een onderzoek naar de uitgaven van het werk van Louis Couperus bij Duitse uitgevers tussen 1892 en 1973 R.K.

Couperus bij de buren. Een onderzoek naar de uitgaven van het werk van Louis Couperus bij Duitse uitgevers tussen 1892 en 1973 R.K. Couperus bij de buren. Een onderzoek naar de uitgaven van het werk van Louis Couperus bij Duitse uitgevers tussen 1892 en 1973 R.K. Veen Samenvatting van Couperus bij de buren door Ruud Veen In dit onderzoek

Nadere informatie

lenen & inzien lenen en inzien_folder_a5_def.indd 1 11-04-11 12:37

lenen & inzien lenen en inzien_folder_a5_def.indd 1 11-04-11 12:37 lenen & inzien lenen en inzien_folder_a5_def.indd 1 11-04-11 12:37 lenen en inzien_folder_a5_def.indd 2 11-04-11 12:37 lenen & inzien Bibliotheek Den Haag heeft veel te bieden, maar u zult vooral plezier

Nadere informatie

LESBRIEF 5 Het boekenvak

LESBRIEF 5 Het boekenvak Lesbrief 5 Het boekenvak, pagina 1 van 5 LESBRIEF 5 Het boekenvak Leerdoelen Een goede boekverkoper weet niet alleen van alles over boeken maar ook over de boekenbranche. Hij weet hoe een boek tot stand

Nadere informatie

Beste lezers van De Geldfabriek,

Beste lezers van De Geldfabriek, Beste lezers van De Geldfabriek, Ik hoop dat jullie veel plezier hebben gehad met het lezen van dit verhaal. Vonden jullie ook dat Pippa wel erg veel aan mooie spullen dacht? En dat sommige mensen onaardig

Nadere informatie

Afsluiting kinderjury 2013

Afsluiting kinderjury 2013 Afsluiting kinderjury 2013 Schrijverbezoek: Gerard van Gemert 1. Kastor en Tim Wanneer bent u begonnen met schrijven? Gerard van Gemert is in 2005 begonnen met schrijven toen hij met zijn dochters een

Nadere informatie

Nederlands havo 2016-I

Nederlands havo 2016-I In januari 2013 verscheen in de Volkskrant een tekst van Wilco Dekker (tekst 2) waarop een reactie kwam van Mizzi van der Pluijm (tekst 3). Tekst 2 Of een megaseller, of bijna niets 5 10 15 20 25 30 35

Nadere informatie

Stageverslag Danique Beeks

Stageverslag Danique Beeks Stageverslag Danique Beeks Waarom deze stage en hoe zag de stage eruit? Ik heb via Mirthe informatie gekregen over deze stage. Haar achterneef is een van de eigenaren van dat bedrijf. Ze heeft mij deze

Nadere informatie

LESPAKKET DE 9 LEVENS VAN VAN BOMMEL

LESPAKKET DE 9 LEVENS VAN VAN BOMMEL @ LESPAKKET DE 9 LEVENS VAN VAN BOMMEL ! inleiding ONDERNEMEN Voor het maken van deze opdrachten moet je eerst het stripboek De 9 levens van Van Bommel hebben gelezen. Om de onderneming zo succesvol mogelijk

Nadere informatie

Handboek Politiek. Derde Kamer der Staten-Generaal

Handboek Politiek. Derde Kamer der Staten-Generaal Handboek Politiek Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid van de Derde Kamer der Staten-Generaal, Gefeliciteerd! Deze week ben jij een politicus. Je gaat samen met je klasgenoten discussiëren over

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

Verhuizing. Onderwijs. Vlaanderen. Bibliografie. POD (www.printenenbinden.nl)

Verhuizing. Onderwijs. Vlaanderen. Bibliografie. POD (www.printenenbinden.nl) Jaarverslag 2014 Verhuizing Een belangrijke ontwikkeling in 2014 was de verhuizing naar de nieuwe locatie in Zoetermeer. Onze klanten hebben van deze hele, toch zeer ingrijpende operatie, nauwelijks hinder

Nadere informatie

Rabobank Cijfers & Trends

Rabobank Cijfers & Trends Uitgeverijen Uitgeverijen zijn onderverdeeld naar het soort product dat ze aanbieden. Daarbij wordt onderscheid gemaakt naar dagbladen, boeken, tijdschriften, vakbladen en elektronische media. Ook wordt

Nadere informatie

Bert staat op een ladder. En trekt aan de planten die groeien in de dakgoot. Hij verstopt de luidspreker en het stopcontact achter de planten.

Bert staat op een ladder. En trekt aan de planten die groeien in de dakgoot. Hij verstopt de luidspreker en het stopcontact achter de planten. Helaas Wanneer besloot Bert om Lizzy te vermoorden? Vreemd. Hij herinnert zich het niet precies. Het was in ieder geval toen Lizzy dat wijf leerde kennen. Dat idiote wijf met haar rare verhalen. Bert staat

Nadere informatie

Wie kopen er hypotheekloos?

Wie kopen er hypotheekloos? 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Wie kopen er hypotheekloos? Auteurs: Frank van der Harst, Paul de Vries Datum: 28 juni 2017

Nadere informatie

ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS

ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS HET EURO RUN-SPEL www.nieuwe-eurobankbiljetten.eu ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS Anna en Alex zijn klasgenoten en heel goede vrienden. Ze komen altijd in de meest angstaanjagende situaties

Nadere informatie

Boekhandels en uitgeverijen in Amsterdam

Boekhandels en uitgeverijen in Amsterdam Boekhandels en uitgeverijen in Amsterdam De recente perikelen rond boekhandelsketen Polare vestigen opnieuw de aandacht op de veranderingen die zich in de wereld van boekhandel en uitgeverij voltrekken.

Nadere informatie

Over dit boek. Max Havelaar was meteen een bestseller, en Multatuli was in één klap beroemd.

Over dit boek. Max Havelaar was meteen een bestseller, en Multatuli was in één klap beroemd. Over dit boek Max Havelaar is het beroemdste boek uit de Nederlandse literatuur. Het is geschreven in 1860 en wordt nog steeds herdrukt en gelezen. Het verhaal van Max Havelaar speelt in Nederlands-Indië

Nadere informatie

Luisteren: muziek (B1 nr. 4)

Luisteren: muziek (B1 nr. 4) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

10 Een pluizig beestje

10 Een pluizig beestje 10 Een pluizig beestje REMCO CAMPERT Vooraf Remco Campert schrijft vooral verhalen en gedichten. Net als Hans Andreus (zie hoofdstuk 19) behoorde Campert tot de Vijftigers, een literaire stroming in de

Nadere informatie

Sinterklaas onderzoek 2008: Hoe is Sinterklaas 2008 verlopen? Fedor Goossens Elvira Hamann. 10 December 2008

Sinterklaas onderzoek 2008: Hoe is Sinterklaas 2008 verlopen? Fedor Goossens Elvira Hamann. 10 December 2008 Sinterklaas onderzoek 2008: Hoe is Sinterklaas 2008 verlopen? Fedor Goossens Elvira Hamann 10 December 2008 Agenda Inleiding Hoe is het feest gevierd? Sinterklaas en bestedingen Cadeaus en tevredenheid

Nadere informatie

ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS

ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS HET EURO RUN-SPEL www.nieuwe-eurobankbiljetten.eu ANNA EN ALEX NEMEN HET OP TEGEN DE VALSEMUNTERS - 2 - Anna en Alex zijn klasgenoten en heel goede vrienden. Ze komen altijd in de meest angstaanjagende

Nadere informatie

Enkele vragen aan Kristin Harmel

Enkele vragen aan Kristin Harmel Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt

Nadere informatie

Advertentiepakket. Chr. Harmonievereniging Crescendo Sassenheim

Advertentiepakket. Chr. Harmonievereniging Crescendo Sassenheim Advertentiepakket Chr. Harmonievereniging Crescendo Sassenheim Advertentiepakket Chr. Harmonievereniging Crescendo Wie is Crescendo Sassenheim? Crescendo Sassenheim is een harmonieverenging van inmiddels

Nadere informatie

De pianomannen We waren naar de Tiliander in Oisterwijk geweest. We hadden daar een voorstelling gezien van 2 pianomannen. We moesten best lang

De pianomannen We waren naar de Tiliander in Oisterwijk geweest. We hadden daar een voorstelling gezien van 2 pianomannen. We moesten best lang De pianomannen We waren naar de Tiliander in Oisterwijk geweest. We hadden daar een voorstelling gezien van 2 pianomannen. We moesten best lang wachten tot we erin konden. Onze klas mocht als eerste de

Nadere informatie

Vijftien jaar internet. Wat heeft het voor ons betekend?

Vijftien jaar internet. Wat heeft het voor ons betekend? Rapport Vijftien jaar internet. Wat heeft het voor ons betekend? Voor: Online Breedband B.V. Door: Synovate Synovate Inhoud Samenvatting 3 Onderzoeksopzet 5 Belangrijkste resultaten 6 - Internetgebruik

Nadere informatie

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag.

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Onze vragen: 1. Wanneer bent u met uw schrijfcarrière begonnen? 8 jaar geleden ben ik begonnen met het schrijven.

Nadere informatie

De tijd die ik nooit meer

De tijd die ik nooit meer De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.

Nadere informatie

Betalen in het eurogebied: nog niet alle wensen vervuld

Betalen in het eurogebied: nog niet alle wensen vervuld ers zijn over het algemeen positief over de bestaande betaalmogelijkheden, maar toch betaalt men in of naar het buitenland niet altijd zoals men zou willen. Zo is de tevredenheid over de acceptatie van

Nadere informatie

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang.

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang. Vanavond ga ik mijn man vertellen dat ik bij hem wegga. Na het eten vertel ik het hem. Ik heb veel tijd besteed aan het maken van deze laatste maaltijd. Met vlaflip toe. Ik hoop dat de klap niet te hard

Nadere informatie

Spotlight: Joris van Leeuwen

Spotlight: Joris van Leeuwen Om bekende en onbekende schrijvers van Nederlandse bodem die in de genre spanning / fantasy druk bezig zijn en een aantal boeken hebben gepubliceerd, toch wat meer bekendheid te geven, heb ik besloten

Nadere informatie

Dick Bruna en de post

Dick Bruna en de post Dick Bruna en de post Als eenvoud het kenmerk is van het ware, zoals het spreekwoord luidt, dan is het werk van de Nederlandse grafisch ontwerper Dick Bruna bijzonder "waar". Er zijn weinig andere kunstenaars

Nadere informatie

meest geweldige beslissing de basis van je hele business speels avontuur

meest geweldige beslissing de basis van je hele business speels avontuur Proficiat! Dit is de meest geweldige beslissing die je kon nemen om jouw business te doen uitgroeien van een zaadje (lees: passie) naar een tuin vol bloemen (lees : fulltime inkomen). Echt waar. Dit wordt

Nadere informatie

Musical De Eendenclub verdwaalt

Musical De Eendenclub verdwaalt Pagina 1 van 9 Musical De Eendenclub verdwaalt Normale versie voor 3 typetjes (Otto/Elle/Izzi) Een eigen productie van Recrateam Zang: Leonie van Gent en Martijn Boer Stemmen op de cd-versie: Martijn Boer

Nadere informatie

Brave New Books daagt je uit: schrijf je boek af in één maand! WEEK 2: PERSPECTIEF

Brave New Books daagt je uit: schrijf je boek af in één maand! WEEK 2: PERSPECTIEF Brave New Books daagt je uit: schrijf je boek af in één maand! WEEK 2: PERSPECTIEF In vier weken krijg je inzicht in wat een verhaal goed, meeslepend, invoelbaar en prettig leesbaar maakt. Je krijgt gereedschap

Nadere informatie

E-Book Thuiswerk Vacatures Met 10 Insider Tips!!! Gratis downloaden op: www.thuiswerk-vacatures.be

E-Book Thuiswerk Vacatures Met 10 Insider Tips!!! Gratis downloaden op: www.thuiswerk-vacatures.be E-Book Thuiswerk Vacatures Met 10 Insider Tips!!! Gratis downloaden op: www.thuiswerk-vacatures.be Disclaimer Bij het samenstellen van deze cursus is de grootste zorg besteed aan de juistheid van de hierin

Nadere informatie

Vertrouwen. Margriet Ledin-de Hoop. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Vertrouwen. Margriet Ledin-de Hoop. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Vertrouwen Margriet Ledin-de Hoop Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Inhoudsopgave Woord vooraf 6 1. Op reis 8 2. Spring! 15 3. Ver weg of heel dichtbij? 24 4. Actief afwachten 32 5. In vertrouwen keuzes

Nadere informatie

Pluriformiteit in het Vlaamse boekenaanbod

Pluriformiteit in het Vlaamse boekenaanbod Pluriformiteit in het Vlaamse boekenaanbod T.a.v. Van Betrokkenen Kenniscentrum Boek.be / Meta4Books Datum Maart 2015 Betreft Pluriformiteit in het Vlaamse boekenaanbod Vooraf Het Vlaamse boekenvak hoopt

Nadere informatie

Evaluatie project webshop 2.0

Evaluatie project webshop 2.0 Evaluatie project webshop 2.0 Kim Krijt MM2A Kim Ik vind dat de productie erg goed is verlopen, wij hebben onderling geen problemen gehad. Ik vind dat er erg goed werk is geleverd. Als ik het vergelijk

Nadere informatie

Geen eind aan boeken :17

Geen eind aan boeken :17 Geen eind aan boeken 05-12-2017 16:17 In mei 1982 publiceerde Boekblad een nieuwe-mediaspecial. Eén van de verhalen ging over de Juridische Databank van Kluwer Groep Rechtswetenschappen. Het had de uitgeversvriendelijke

Nadere informatie

Biebpanelonderzoek : De Bibliotheek in de toekomst

Biebpanelonderzoek : De Bibliotheek in de toekomst Biebpanelonderzoek 3-2016: De Bibliotheek in de toekomst Met dit onderzoek geven we u inzicht in het beeld en de wensen van BiebPanelleden ten aanzien van de Bibliotheek in de toekomst. Wat moet de Bibliotheek

Nadere informatie

Trendbronnen. Geke Cornelissen

Trendbronnen. Geke Cornelissen Trendbronnen Geke Cornelissen Inhoudsopgave Inleiding Blz. 3 Trendbron 1: Het Nieuwe Instituut Blz. 4 Trendbron 2: Print the Legend Blz. 6 Trendbron 3: Online trends 2014 in 60 minuten Blz. 7 Trendbron

Nadere informatie

Kinderen leren omgaan met geld

Kinderen leren omgaan met geld Kinderen leren omgaan met geld Een onderzoek onder ouders van kinderen in groep 7 en 8 Rapportage November 2012 Samenvatting (1/4) 1.Negen op de tien kinderen in groep zeven en acht krijgen zakgeld Het

Nadere informatie

Boeken goedkoper dan 12 jaar geleden.

Boeken goedkoper dan 12 jaar geleden. Persbericht 3/12/2014 Boeken goedkoper dan 12 jaar geleden. Boek.be en de Universiteit Antwerpen lieten een onderzoek uitvoeren naar de prijsevolutie van boeken. Onderzoekster Julie Verdickt kwam tot de

Nadere informatie

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl.

Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Chatten Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen gekregen. Wilt u meer weten over dit keurmerk kijk dan op de website: www.stichtingmakkelijklezen.nl. Colofon Een uitgave van Eenvoudig Communiceren

Nadere informatie

WimWaanders: het overbrengen van cultuur is van mijn drijfveren Geven nieuwe concepten een boost? Crowdfunding ambassadeurs voor je bedrijf

WimWaanders: het overbrengen van cultuur is van mijn drijfveren Geven nieuwe concepten een boost? Crowdfunding ambassadeurs voor je bedrijf WIM Wim Waanders: het overbrengen van cultuur is ÉÉN van mijn drijfveren Geven nieuwe concepten de BINNENSTAD een boost? een initiatief van FLYNTH: Crowdfunding CREËERT ambassadeurs voor je bedrijf Nummer

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

E-books: trends en ontwikkelingen

E-books: trends en ontwikkelingen E-books: trends en ontwikkelingen Frankfurter Buchmesse 14 oktober 2015 Hans Susan Willem Breeuwsma Cortenraad, directeur 22 Business november development 2012 media & digitale diensten E-books in het

Nadere informatie

Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders

Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders Leo Leeuwtje Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders isbn: 9789048431052 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming

Nadere informatie

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst.

Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Hallo, Wij zijn Kai & Charis van de Super Student en wij geven studenten zin in de toekomst. Dat is namelijk helemaal niet zo makkelijk. Veel studenten weten nog niet precies wat ze willen en hoe ze dat

Nadere informatie

1 Ben of word jij weleens gepest?

1 Ben of word jij weleens gepest? Onderzoeksresultaten TipHorstaandeMaas.nl Pesten Pesten is van alle generaties. Het kan bijna overal plaatsvinden en is daarom dichterbij dan mensen soms denken 8 1 Ben of word jij weleens gepest? 7 6

Nadere informatie

Onderzoek De toekomst van de bibliotheek

Onderzoek De toekomst van de bibliotheek Onderzoek De toekomst van de bibliotheek Rapportage Het 3e onderzoek in 2013 heeft plaatsgevonden van 19 september t/m 9 oktober 2013. Dit onderzoek ging over de toekomst van de bibliotheek met als onderwerpen

Nadere informatie

Nu een paar bibliotheekbepalingen in de Wet specifiek cultuurbeleid 1994, rudimenten uit de Welzijnswet 1987 en de Bibliotheekwet 1975.

Nu een paar bibliotheekbepalingen in de Wet specifiek cultuurbeleid 1994, rudimenten uit de Welzijnswet 1987 en de Bibliotheekwet 1975. Wetsvoorstel stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen Aad van Tongeren @AadvanTongeren VOB Bibliotheekwet als kans! 17 november 2014 Waarom een nieuwe bibliotheekwet? Nu een paar bibliotheekbepalingen

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 16. Herhaling thema.

Thema Op het werk. Lesbrief 16. Herhaling thema. http://www.edusom.nl Thema Op het werk Lesbrief 16. Herhaling thema. Wat leert u in deze les? De woorden van les 12, 13, 14 en 15. Veel succes! Deze les is ontwikkeld in opdracht van: Gemeente Den Haag

Nadere informatie

Wij maken uw eigen boek!

Wij maken uw eigen boek! Wij maken uw eigen boek! Ieder mens heeft een boek in zich, het moet alleen nog worden gemaakt (vrij naar Michelangelo) Een eigen boek. Soms is het een persoonlijk verhaal over gebeurtenissen in het leven.

Nadere informatie

ONLINE MARKETING ANGELCOACHING

ONLINE MARKETING ANGELCOACHING ONLINE MARKETING ANGELCOACHING MARCA VAN DEN BROEK Met mijn bedrijf AngelCoaching zet ik me in voor succesvol ondernemen als kunstenaar//creatief. WAAR GAAT HET OM? Zichtbaarheid Onderscheidend (en authentiek)

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding 7. 1 Het zichtbare boek 13. 2 Een boek is meer dan tekst 27. 3 De waarde van boeken 47. 4 Kinderboeken 63

Inhoudsopgave. Inleiding 7. 1 Het zichtbare boek 13. 2 Een boek is meer dan tekst 27. 3 De waarde van boeken 47. 4 Kinderboeken 63 Inhoudsopgave Inleiding 7 1 Het zichtbare boek 13 2 Een boek is meer dan tekst 27 3 De waarde van boeken 47 4 Kinderboeken 63 5 Boeken om te verzamelen 85 6 Waarom we van boekwinkels houden 99 7 Lezersrevolutie

Nadere informatie

E-books: de verhalen achter de cijfers. De laatste cijfers voor Nederland en Vlaanderen. Wat die zeggen. En wat vooral niet.

E-books: de verhalen achter de cijfers. De laatste cijfers voor Nederland en Vlaanderen. Wat die zeggen. En wat vooral niet. E-books: de verhalen achter de cijfers De laatste cijfers voor Nederland en Vlaanderen. Wat die zeggen. En wat vooral niet. Hans Timo Boezeman, Willem Cortenraad, sales accountmanager directeur digitale

Nadere informatie

Kinderschoenen Monitor 2013. Over Gigagaaf. Gigagaaf.nl is een website die zich. focust op het aanbieden van kinderschoenen met de hoogste kwaliteit.

Kinderschoenen Monitor 2013. Over Gigagaaf. Gigagaaf.nl is een website die zich. focust op het aanbieden van kinderschoenen met de hoogste kwaliteit. Kinderschoenen Monitor 2013 Over Gigagaaf Gigagaaf.nl is een website die zich focust op het aanbieden van kinderschoenen met de hoogste kwaliteit. De website bestaat sinds 2006 en is in die tijd uitgegroeid

Nadere informatie

Uitleg boekverslag en boekbespreking

Uitleg boekverslag en boekbespreking Uitleg boekverslag en boekbespreking groep 7 schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave: Blz. 3 Blz. 3 Blz. 3 Blz. 4 Blz. 6 Blz. 7 Blz. 7 Stap 1: Het lezen van je boek Stap 2: Titelpagina Stap 3: Inhoudsopgave

Nadere informatie

EEN CHEQUE MET GI-GA-VEEL NULLEN!

EEN CHEQUE MET GI-GA-VEEL NULLEN! DE RODDELENDE RAT Het was een warme ochtend in juli. De vakantieperiode was begonnen. Ik verliet het huis om (zoals altijd) te ontbijten in mijn vaste café in de buurt. Ik nam (zoals altijd) een croissantje

Nadere informatie

Frans Peetermans. Café in, café uit. Een uitgave van de Heemkundige Kring van Gooik

Frans Peetermans. Café in, café uit. Een uitgave van de Heemkundige Kring van Gooik Frans Peetermans Café in, café uit Een uitgave van de Heemkundige Kring van Gooik Café in, café uit De Gooikse en Strijlandse cafés rond 1920 tot vandaag Frans Peetermans Een uitgave van de Heemkundige

Nadere informatie

taalkaart 1 Ik ga op reis en Ik ga op reis en Wat ga je doen? Je leert wat een reisverhaal is. Je schrijft er zelf een.

taalkaart 1 Ik ga op reis en Ik ga op reis en Wat ga je doen? Je leert wat een reisverhaal is. Je schrijft er zelf een. Ik ga op reis en Wat ga je doen? Je leert wat een reisverhaal is. Je schrijft er zelf een. Op verkenning tk taalkaart Ik ga op reis en Lees het verhaal van Aymen. 8 augustus 007 - In het vliegtuig Wat

Nadere informatie

IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ

IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ Ferenc Göndör IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ Uitgeverij Eenvoudig Communiceren 3 Mijn vader Lang geleden kwam een jonge, joodse man naar het land Hongarije. Mohr Goldklang was zijn naam. Dat was mijn opa. Mohr

Nadere informatie

F r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot

F r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot Leven met aandacht Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot w e g D e v a n F r a n c i s c u s 2 Leven met aandacht Inhoud 1 De weg van Franciscus 9 2 De oprichting van de congregatie

Nadere informatie

Welkom, Gezien de kritiek gisteren uit de krantenwereld doen we het als NOS kennelijk nog niet zo slecht. Wellicht zelfs wel iets te goed. Althans in de ogen van sommigen. Ik heb nieuws voor jullie. We

Nadere informatie

lesmateriaal Taalkrant

lesmateriaal Taalkrant lesmateriaal Taalkrant Toelichting Navolgend vindt u een plan van aanpak en 12 werkbladen voor het maken van de Taalkrant in de klas, behorende bij het project Taalplezier van Stichting Wereldleren. De

Nadere informatie

Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf.

Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf. Les 1 Werk en inkomen (1) Monica is jarig. Iemand vertelt over haar sollicitatiegesprek. Monica en Arend praten over opleiding, werken en een eigen bedrijf. Evert en Monica -2 Rijbewijs Monica is jarig.

Nadere informatie

Micha kijkt Ruben aan. Hij trekt een gek gezicht. Micha houdt niet van puzzelen, want de puzzels die oma maakt, zijn altijd heel erg moeilijk.

Micha kijkt Ruben aan. Hij trekt een gek gezicht. Micha houdt niet van puzzelen, want de puzzels die oma maakt, zijn altijd heel erg moeilijk. 1. Puzzelen Wie er het eerst is! Micha staat bij het schoolhek. Hij krijgt een harde klap op zijn schouder van Ruben, zijn grote broer. Oké. Micha is wel in voor een wedstrijdje. Hij begint meteen te rennen,

Nadere informatie

Eén panellid, werkzaam in de juridische dienstverlening, geeft juist aan dat zijn omzet is toegenomen door de kredietcrisis.

Eén panellid, werkzaam in de juridische dienstverlening, geeft juist aan dat zijn omzet is toegenomen door de kredietcrisis. Respons Van 25 juni tot en met 5 juli is aan de leden van het Brabantpanel een vragenlijst voorgelegd met als thema Kredietcrisis. Ruim de helft van de 1601 panelleden (54%) vulde de vragenlijst in. Hieronder

Nadere informatie

Van dezelfde auteur. Spreken is zilver. Overtuigen is goud. Waarschijnlijk de beste mediatraining die u zal krijgen. In minder dan 2 uur lezen.

Van dezelfde auteur. Spreken is zilver. Overtuigen is goud. Waarschijnlijk de beste mediatraining die u zal krijgen. In minder dan 2 uur lezen. Marketing Reset Van dezelfde auteur Spreken is zilver. Overtuigen is goud. Waarschijnlijk de beste mediatraining die u zal krijgen. In minder dan 2 uur lezen. 2 Marketing Reset Uw reclame gerichter en

Nadere informatie

Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan?

Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan? Prostaatkanker Hoe ontdek je het en dan? Eerste druk, 2014 2014 Henri Pieter www.henripieter.nl Schilderij cover: Irma Boogh-van der Burg isbn: 9789048433735 nur: 860 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer

Nadere informatie

Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken

Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken Onderzoek Je wordt 18 jaar en dan? De gevolgen voor je geldzaken Rapportage Juli 2013 Meer informatie: info@wijzeringeldzaken.nl Samenvatting (1/3) 1. Veel 17-jarigen maken de indruk verstandig om te gaan

Nadere informatie

6 In Beeld. Bieke Depoorter

6 In Beeld. Bieke Depoorter 6 In Beeld Bieke Depoorter De 25-jarige fotografe Bieke Depoorter uit Ingooigem besloot pas in het laatste jaar middelbaar, tot verrassing van velen, om fotografie te gaan studeren. Ze trok naar het Kask

Nadere informatie

WAARDIG LEVEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK

WAARDIG LEVEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK WAARDIG LEVEN IN BELGIË HISTORISCH ONDERZOEK 1. TOELICHTING Tijdens het bezoek aan de Democratiefabriek hebben jullie kunnen vaststellen dat bepaalde elementen essentieel zijn om tot democratie te komen.

Nadere informatie

Kinderboekenweek belangrijkste promotor Nederlandse boekensector :01

Kinderboekenweek belangrijkste promotor Nederlandse boekensector :01 Kinderboekenweek belangrijkste promotor Nederlandse boekensector 02-10-2018 09:01 Voor de promotie van het Nederlandse boek is de Kinderboekenweek het belangrijkste moment. De twaalfdaagse promotiecampagne

Nadere informatie

Leerlingenhandleiding

Leerlingenhandleiding Leerlingenhandleiding Afsluitende module Van Nature tot Metro Van Nature tot Metro Inleiding Onderzoekers publiceren het verslag van hun onderzoek in wetenschappelijke bladen die internationaal verschijnen.

Nadere informatie

affirmaties voor een gelukshuis

affirmaties voor een gelukshuis affirmaties voor een gelukshuis affirmeer de verkoop van je huidige huis affirmeer de aankoop van je droomhuis Edith Hagenaar Affirmeren Weet je niet wat affirmaties zijn? Lees dan dit artikel: http://www.palaysia.com/affirmatie/index.html#aff

Nadere informatie

Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>

Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne> Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor

Nadere informatie

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1.

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1. Eerwraak Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman Blz 1. Vra!n. 1) Wat voor soort verhaal is je boek? Mijn boek is een eigentijdsverhaal/roman 2) Waar

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6

Inhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Mijn artfiact 3 Proces 4 Mijn beoordelingsblad en presentatie 5 Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 2 Autobiotic Selfie Inleiding De autobiotic selfie heeft mij heel

Nadere informatie

TStichting Marketing Haagse Binnenstad

TStichting Marketing Haagse Binnenstad TStichting Marketing Haagse Binnenstad de Etalage Den Haag Wanneer samen meer is Is samen een succes En smaakt samen naar meer Wat zijn de uitgangspunten? Gericht op we in plaats van ik Durven zoeken

Nadere informatie

Jaarverslag voor Stichting SQPN

Jaarverslag voor Stichting SQPN Jaarverslag voor 2011 Stichting SQPN Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Activiteiten... 3 Publiciteit... 4 Externe contacten... 4 Interne organisatie... 5 Financiën... 5 Conclusies en aanbevelingen... 6 Stichting

Nadere informatie

Luisteren: muziek (B2 nr. 3)

Luisteren: muziek (B2 nr. 3) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. U

Nadere informatie

Hoe maak je een werkstuk?

Hoe maak je een werkstuk? Hoe maak je een werkstuk? Je gaat een werkstuk maken. Maar hoe zit een werkstuk nou eigenlijk in elkaar? Hoe moet je beginnen? En hoe kies je nou een onderwerp? Op deze vragen en nog vele anderen krijg

Nadere informatie

Werkbladen. Uitdaging! Wat betekent succes en geluk voor mij? Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het

Werkbladen. Uitdaging! Wat betekent succes en geluk voor mij? Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het Werkbladen Uitdaging! Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het één ten koste van het ander? Waar word jij gelukkig van? De uitdaging van deze tool is dat je je eigen antwoorden bepaalt. We raden

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

speciale voorzieningen door de respondenten van de Senia enquête.

speciale voorzieningen door de respondenten van de Senia enquête. BIJLAGE 1. Overzicht van de gegeven suggesties voor verbetering van de speciale voorzieningen door de respondenten van de Senia enquête. Overleg tussen Senia en bibliotheken Samenwerking / Contact tussen

Nadere informatie

Viral Social Games B.V. www.virtualpopstar.com Drogteropslagen 103 7776SL Slagharen

Viral Social Games B.V. www.virtualpopstar.com Drogteropslagen 103 7776SL Slagharen Viral Social Games B.V. www.virtualpopstar.com Drogteropslagen 103 7776SL Slagharen Virtual Popstar is in het kort een gratis te spelen online dress-up community game. Het is een website gericht op tieners

Nadere informatie

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp

Nadere informatie

BIJLAGEN. De virtuele kunstkar. Cultuurdeelname via oude en nieuwe media. Het culturele draagvlak, deel 11. Nathalie Sonck.

BIJLAGEN. De virtuele kunstkar. Cultuurdeelname via oude en nieuwe media. Het culturele draagvlak, deel 11. Nathalie Sonck. BIJLAGEN De virtuele kunstkar Cultuurdeelname via oude en nieuwe media Het culturele draagvlak, deel 11 Nathalie Sonck Jos de Haan Bijlage A Tabellen bij hoofdstuk 2... 2 A.1 Bij culturele informatie raadplegen

Nadere informatie

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag De probleemstelling is eigenlijk het centrum waar het werkstuk om draait. Het is een precieze formulering van het onderwerp dat je onderzoekt. Omdat de probleemstelling

Nadere informatie

60 jaar tv geüpload; u mag er niet in

60 jaar tv geüpload; u mag er niet in 60 jaar tv geüpload; u mag er niet in - NRC Handelsblad van... http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2015/maart/23/60-jaar-tv-... (//www.nrc.nl (http://www.nrc.nl/) Profiel Zoeken Menu 60 jaar tv geüpload;

Nadere informatie

Kenneth Wyffels 2L2 19 JAARTAAK SEI 2011-2012

Kenneth Wyffels 2L2 19 JAARTAAK SEI 2011-2012 Kenneth Wyffels 2L2 19 JAARTAAK SEI 2011-2012 April- 30/04/ 12 Artikel 1. Jean-Luc Dehaene van de CD&V kan bijna 3 miljoen euro opstrijken. Door een aantal jaar geleden een pakket aandelenopties te kopen

Nadere informatie

Viral Social Games B.V. www.virtualpopstar.com Drogteropslagen 103 7776SL Slagharen

Viral Social Games B.V. www.virtualpopstar.com Drogteropslagen 103 7776SL Slagharen Viral Social Games B.V. www.virtualpopstar.com Drogteropslagen 103 7776SL Slagharen Virtual Popstar is in het kort een gratis te spelen online dress-up community game. Het is een website gericht op tieners

Nadere informatie

De erfenis. Notaris. Snif, ik mis opa zo! Daniël, Mijn vader was jouw opa helemaal niet! Gerrie

De erfenis. Notaris. Snif, ik mis opa zo! Daniël, Mijn vader was jouw opa helemaal niet! Gerrie Deze theaterleestekst is gratis te downloaden. Het is een voorproefje uit: Verkeerd verbonden, geschreven door Annemarie Bon. Illustraties: Eric Heuvel. Uitgeverij de Inktvis. In het boek staan nog veel

Nadere informatie

DOWNLOAD OR READ : WAAROM COLA DUURDER IS DAN MELK PDF EBOOK EPUB MOBI

DOWNLOAD OR READ : WAAROM COLA DUURDER IS DAN MELK PDF EBOOK EPUB MOBI DOWNLOAD OR READ : WAAROM COLA DUURDER IS DAN MELK PDF EBOOK EPUB MOBI Page 1 Page 2 waarom cola duurder is dan melk waarom cola duurder is pdf waarom cola duurder is dan melk Waarom cola duurder is dan

Nadere informatie

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het

Nadere informatie

Op de volgende pagina volgen wat foto s

Op de volgende pagina volgen wat foto s Wat is een IT biografie?: In een IT biografie beschrijf je alles wat je kan op het gebied van IT en wat je nog wilt leren op het gebied van IT. Je leert de persoon kennen (mij) op het gebied van IT. In

Nadere informatie