HOE MOET RECHT WORDEN ONDERWEZEN

Transcriptie

1 HOEMOETRECHTWORDENONDERWEZEN Jaap Hage 1 Abstract Thecentralissuewithwhichthispaperdealsishowscientificallyorientedcourseinthelaw shouldlooklike.mostactualcoursesfocusonpositivelaw,andthemainconclusionofthepaper isthatthisiswrong.thisconclusionisbasedonthepremisethatlawisnotbydefinition positivelaw,buttheanswertothequestionwhichrulesshouldbeenforcedbycollectivemeans. Thispremiseisarguedinthefullpaper. Positivelawislawtotheextentthatitshouldbeenforcedbycollectivemeans,andnotby definition.thereforescientificcourseinlawshouldpaysomeattentiontopositivelaw,but shouldnotassignitthedominantplaceinthecurriculumwhichitpresentlytendstohave. Tomakethisabstractideamoreconcrete,someproposalsaremadeforlawcurriculum.The startingpointisthatthelawbachelorshouldonlyaddresspositivelawwherethisisnecessary forexercisesinlegalreasoning.fortherestitshouldaddresstheviablefundamentalvisionson thenatureoflaw,themaintheoriesaboutnormativereasoning(maincurrentsinethics),and thefactswhicharerelevantinthelightofthesenormativetheoriesforthequestionwhich normsshouldbeenforcedbycollectivemeans.thesefactsincludebothpositivelawandthe resultsofthedifferentsciences(e.g.psychology,sociology,economy,andbiology)whichare relevanttoanswerthenormativequestion.becausetherearetoomanyscientificresultstotake induringbachelorcourse,thestudyofthesciencesshouldbereplacedbyanintroductionto scientificmethod,whichallowslawyerstoevaluatetheoutcomesofscientificresearch.finally, thebachelorcourseshouldalsoaddress genericpositivelaw,themainquestionswhichmustbe answeredbylegalsystemsandthemostviableanswerstothesequestions. Themasterphaseofthecurriculumshould,forthoselawyerswhowanttopracticethepositive lawofparticularjurisdiction,befilledwiththedetailedstudyoftherelevantpositivelaw. Trefwoorden: curriculumrechtenstudie,aardvanhetrecht,positiefrecht,(hulp)wetenschappen 1. WAARGAATHETOVER AannegeninstellingenvanhogeronderwijsinNederlandwordteenvolwaardigeopleidinginde rechtsgeleerdheidaangeboden.tussendezeopleidingenbestaanverschillen,maarde overeenkomstenoverheersen.tendelekunnendezeovereenkomstenwordenverklaarddoor Dublindescriptorenenhetvereistevanhetcivieleffect,waaraandemeesterechtenopleidingen 1 DeauteurwilgraagdetweeanoniemereferentenvoorRechtenMethodebedanken,vanwiede opmerkingenhebbengeleidtoteenaantalaanpassingenindetekstvandezebijdrage. 1

2 willenvoldoen,maardaarnaastzalookeenbepaaldevisieopwatrechtiseenrolspelen.een dergelijkevisieheeft,naastdeeisendievanuitderechtspraktijkwordengesteld,waarschijnlijk ookinvloedopdevereistenvoorhetcivieleffectenhetisnietonwaarschijnlijkdatookdeeisen vanderechtspraktijkmedewordenbepaalddooreenvisieopwatrechtis.kortom,ofhetnu rechtstreeksisofindirect,deopleidingeninderechtsgeleerdheidwordeninhoudelijkin belangrijkemategekleurddooreenvisieopdeaardvanhetrecht. Wathoudtdezevisiedanin?Datwordtzeldenexplicietgeformuleerd.Maaralsweafgaanop waterwordtaangebodenindediversecurricula,valthetrechtsamenmethetpositieverecht. TijdenshunstudielerenstudentenvooralwathetpositieveNederlandserechtinhoudt,alwordt daarbijsteedsvakerookaandachtbesteedaanrechtvaninternationaleofsupranationale herkomst.maardatlaatstedanvooralomdatmenervanuitgaatdatdit vreemde rechtsteeds meerbepalendwordtvoorhetnederlandserecht.eigenlijkgaathetdusnogsteedsomhet bestuderenvanhetpositievenederlandserecht.inzekerezinisdatooknietzovreemd,wanter iseensterketendensomhetrechtteidentificerenmetpositiefrecht 2 endanooknogmethet positieverechtdatgeldtbinneneenbepaaldrechtssysteem 3 endatsysteemisdanweer verbondenmeteenstaat. 4 InNederlandgaathetdusomderegelsvanhetsysteemdatis verbondenmetdestaatdernederlanden.datzijnderegelsdiestudentenmoetenlerenendaar komtdangewoonlijknogwatbijindevormvanmethodenommetdieregelsomtegaan(casus oplossenentechniekenvan rechtsvinding )enwatachtergrondinformatiediederatiovande regelsbeoogtduidelijktemaken.enmeestaliserooknogwataandachtvooriets verdiepends zoalsrechtsgeschiedenis,rechtssociologie,rechtseconomie,ofrechtsfilosofie.maarhetgaattoch vooralomwatertevindenisingezaghebbendeteksten,zoalswetgeving,verdragen, jurisprudentie,parlementairegeschiedenisenrechtsgeleerdeliteratuur. Isdatallesterecht?Datisdevraagdiehiercentraalstaat.Enhetantwoordopdezevraagzal luidendathetnietterechtis,datdevisiewaarinhetrechtwordtgeïdentificeerdmetpositief rechtnietkloptendatjuridischonderwijsdatopdezevisieisgebaseerduitgaatvaneenonjuist vertrekpunt.omtebeginnen(par.2)zalwordenbetoogddathetrechtnietidentiekisaanhet positieverecht.alsalternatiefzalwordenvoorgestelddeopvattingdathetrechthetantwoordis opeenbepaaldsoortnormatievevraag,tewetendevraag Welkenormenmoetenwecollectief afdwingen?.vervolgenswordtingegaanopdefunctievanhetpositieverecht,alsditnietper definitiegelijkgesteldwordtaanhetrecht(par.3).danzalinhetalgemeenwordennagegaan watdeimplicatiesvandezevisieopdeaardvanhetrechtzijnvoorhetonderwijsinde rechtsgeleerdheid(par.4).ditwordttenslottegevolgddoorenkelesuggestiesvoordeinrichting vaneencurriculumvoorwetenschappelijkjuridischonderwijs(par.5). 2 Voordezeidentificatievanrechtmetpositiefrecht,zieo.m.N.E,Algra,A.M.HolenP.Ippel,Profielvan hetrecht,4edruk,deventer:kluwer1999,blz.5,p.j.boon,j.m.reijntjesenj.g.j.rinkes(red.),van Apeldoorn sinleidingindestudievanhetnederlandserecht,21stedruk,deventer:kluwer2003,blz. 19enH.Frankene.a.,Encyclopedievanderechtswetenschap,9edruk,Deventer:GoudaQuint2001, blz Hetverbandtussenhetzijnvanrechtenhetdeeluitmakenvaneen systeem wordtsterkbenadruktin tweevandebelangrijksterechtsfilosofischestudiesvande20 ste eeuw,tewetenh.kelsen,reine Rechtslehre2 e editie,wenen:franzdeuticke1960enh.l.a.hart,theconceptoflaw2 e editie,oxford: OxfordUniversityPress VergelijkW.Twining,GeneralJurisprudence.UnderstandingLawfromGlobalPerspective,Cambridge: CambridgeUniversityPress2009,blz.overhetzogenaamde Westfaalseduo. 2

3 2. VOORAF Inditartikelonderzoekikdeimplicatiesvaneenbepaaldevisieopdeaardvanhetrecht(het rechtishetantwoordopeenvraagnaarhoewemoetenhandelen)voorhetonderwijsinde rechtsgeleerdheid.dieimplicatieszijnondermeerdatereensubstantiëleverschuivingmoet plaatsvindenvandebestuderingvanpositiefrechtnaarhetlerendenkenalseenjuristenook alseenwetenschapper.erzijnookanderewegendietotdezelfdeconclusieleiden.almeerdan twintigjaargeledenverdedigdenvanhoeckeenosteeneuropeserechtenopleidingwaarinhet nationalerecht(vanbelgië)pasaandeordezoukomenindelaatstetweejarenvaneen vijfjarigeopleiding. 5 Niethelemaalwathierwordtvoorgesteld,maarhetgaattocheeneindin dierichting.meerrecentelijkpleitteheringa,uitgaandevandeeisenvandeberoepspraktijk,in eenredactioneelcommentaarvooreennieuwsoortrechtenopleidingdiesterkaansluitbijwat VanHoeckeenOstvoorstaan. 6 Smitsheeftonlangsookgepleitvooreenrechtenopleidingdie sterkverwantisaanwatikhieronderzalvoorstellen. 7 Enookhijbaseertzijnvoorstelopeen visieopdeaardvanhetrecht,namelijkophetintoenemendematetransnationalekaraktervan recht. 8 IkonderschrijfhetbetoogvanSmitsinessentieenikverwijsdelezerdanookgraagnaar Smitsvoorandereargumentendieleidentotconclusiesdiesterklijkenopdiewelkeik hieronderzaltrekken. 3. TWEEVISIESOPRECHT Erzijnindeloopderjarenveleantwoordengegevenopdevraagwatrechtis,maardemeeste vandieantwoordenkunnenwordenondergebrachtintweecategorieën Antwoordeninde enecategoriegaanervanuitdathetrechteensoortsociaalverschijnselis.detebeantwoorden vraagisdanwatpreciesdeaardvanditsocialeverschijnselis.dieantwoordenkunnennogheel verschillendzijn,zoalshartendworkininhunonderlingedispuuthebbenlatenzien. 11 Antwoordenindeanderecategoriegaannietvanuitvandeveronderstellingdathetrechteen sociaalverschijnselis,maarvandeveronderstellingdathetrechtbestaatuitantwoordenopde 5 M.vanHoeckeenF.Ost, NaareenEuropeserechtenopleiding inrechtskundigweekblad , A.W.Heringa, EuropeanLegalEducationorLegalEducationinEurope,inMaastrichtJournalof EuropeanandComparativeLawvol18(2011),blz J.M.Smits, Europeanlegaleducation,or:howtopreparestudentsforglobalcitizenship? inthelaw Teachervol45(2011).blz InditopzichtverschilthetbetoogvanSmitsdusvanhetmijne.Wegaanbeidenuitvaneenvisieopde aardvanhetrecht,maarwaarsmitshettoenemendetransnationalekarakterbenadrukt,legikhet accentopmijnuitgangspuntdathetrechtprimaireenantwoordisopdevraagwattedoen. 9 Detweecategorieëndiewordenbesprokensluitengrofwegaanbijderechtspositivistischeende natuurrechtelijketraditie.dezetweetraditieshebbenhetdenkenoverdeaardvanhetrecht eeuwenlanggedomineerd.vanzelfsprekendzijnookveleantwoordenopdevraagnaardeaardvanhet rechtmogelijkdienietaansluitenbijdezetradities,zoals Hetrechtiseensysteemvannormen,of Het rechtiseenproces.(metdankaanlyanafrancotvoordezesuggesties.)opdielaatstevisiekomiknog kortteruginparagraaf3. 10 EenantwoorddatnotoirmoeilijkineenvandetweehokjestepassenvaltisdatvanHansKelsendiein zijnpogingomhetrechtteonderscheidenvanzoweldemoraalalsdesocialewerkelijkheiduitkwam opeenbeeldvanhetrechtdattrekkenvertoontvanzowelmoraalalssocialewerkelijkheid. 11 VoorDworkinwordtditnoghetduidelijkstzichtbaarinzijnouderewerk,waarinhijHartkritiseert vanuithartseigenuitgangspunt,namelijkdatdeaardvanhetrechtmoetwordenbegrependoorte kijkennaardesocialepraktijkvanhetrecht.inzijnartikel TheModelofRulesI inr.dworkin,taking RightsSeriouslyLonden:Duckworth1977,blz.14-45,betoogtDworkinnamelijkdatrechters,anders danharthadverkondigd,hetrechtnietuitsluitendidentificerenaandehandvanherkomst. 3

4 vraagwatwemoetendoen.dezebenaderingvindenweterugbijuiteenlopenderechtsfilosofen alsthomasvanaquino,hobbes,fullerenalexy. 12 Erisdannogwelonderscheidtussen verschillendenormatievevragendiehetrechtzobeoogttebeantwoorden.fuller,bijvoorbeeld, ginguitvandevraaghoewemenselijkegedragaanregelsmoetenonderwerpen. 13 Eenandere normatievevraag,diemijnsinziensbeterinstaatisomteonderscheidentussenrechten(de overige)moraal,iswelkegedragsnormenmetcollectievemiddelenzoudenmoetenworden afgedwongen. 14 Welkeinterpretatiesmenookkiestbijdeopvattingdathetrechteensociaalverschijnselisende opvattingdathetrechtopeennormatievevraagis,hetzalduidelijkzijndatantwoordeninde eerstecategoriebetrekkinghebbenopeenandersoortvraagdanantwoordenuitdetweede categorie. 15 Eenbelangrijkeverklaringvanhetverschijnseldateraleeuwenlangdebatten wordengevoerdoverdeaardvanhetrecht,isdatde strijdende antwoordenoververschillende vragengaan. Hetisnieteenvoudigomuittemakenwelkeopvattingoverdeaardvanhetrechtdebesteis, wantwelkemaatstafmenbijhetmakenvandezekeuzeookaanlegt,hijisaltijdinhetvoordeel vanéénvanbeideantwoorden.zozoumenkunnenkijkennaarhoehetrechtinpraktijk fungeert.maaralsmendatdoet,zoektmenhetantwoordopdevraagnaardeaardvanhetrecht indesocialewerkelijkheidendatisenkelgerechtvaardigdalsmenreedsaanneemtdathetrecht eensociaalverschijnselis.menzouookkunnenvaststellenwatrechtisdoornatedenkenover hoemenselijkgedraggestuurdmoetworden.maaralsmendatdoetzoektmenhetantwoordop devraagnaardeaardvanhetrechtindesfeervanhetnormatieveendatisenkel gerechtvaardigdalsmenaanneemtdathetrechteenantwoordisopdevraagwatmoetworden gedaan. Ondanksdezeprincipiëlemoeilijkheidlijktdeopvattingdathetrechtbehoorttotdesfeervan hetnormatievemebeter.deredenhiervoorisdatdezeopvatting,incombinatiemetde bijbehorendemethodeomdeaardvanhetrechtvasttestellen,samenhangenderisdande opvattingdathetrechteensociaalverschijnselis,incombinatiemetdedaarbijbehorende methode.decrucialekwestieinditverbandishoehetredenerenaandehandvanhetpositieve recht,hetrechtdatbestaatalssociaalverschijnsel,wordtgecombineerdmethetnietper definitieaaneensocialepraktijkgekoppelderedenerenoverhoemoetwordengehandeld. 12 ZiebijvoorbeeldR.Alexy,TheoriederjuristischenArgumentationFrankfurt:Suhrkamp1978,blz ZiebijvoorbeeldL.L.Fuller,TheMoralityofLawherzienedruk,NewHaven:YaleUniversityPress 1963,blz DitsluitaanbijdeopvattingdieDworkinverwoordtinzijnrijperewerk(R.Dworkin,Law sempire Londen:FontanaPress1986,blz.97): Lawismatterofwhichsupposedrightssupplyjustification forusingorwithholdingthecollectiveforceofthestatebecausetheyareincludedinorimpliedby actualpoliticaldecisionsofthepast. Ommogelijkemisverstandentevoorkomen:dezeformuleringvandevraagwilnietimplicerendat elkeindividuelerechtsregelwordtafgedwongen.definitieskunnenbijvoorbeeldnieteensworden afgedwongenendatgeldtookvoorregelsdiebevoegdhedentoekennen.hetgaatomhetgeheelvan regelsdatmoetwordenafgedwongen.bovendienkanhetvoorhetcollectiefafdwingennodigzijndat individuelemensendaartoeactieondernemen,zoalsinhetprivaatrechtwaarhetinitiatieftot afdwingenvaakbijprivatepartijenligt. 15 Eentussenvarianttussendevisiedatrechteensocialepraktijkisendatrechthetantwoordisopeen normatievevraaghoudtindathetrechteensocialepraktijkisdieeropisgerichteennormatieve vraagtebeantwoorden.(metdankaana.r.mackordiemehieropwees.)voordedoeleindenvanmijn verderebetoogkandezevariantwordenondergebrachtbijdedoormijvoorgestane rechtals praktischerede -visie. 4

5 Alsmenuitgaatvanrechtalsantwoordopeennormatievevraag,valteenvoudigteverklarendat hetpositieverechteenbelangrijkerolspeeltbijdebeantwoordingvandevraagwelkenormen collectiefmoetenwordenafgedwongen.dieverklaringisdathetvaakbelangrijkerisdateen bepaaldsoortprobleemsituatieeenduidelijkeenkenbareoplossingheeft,danwatdieoplossing preciesinhoudt.ditisvooralhetgevalalsermeeroplossingenzijndieinhoudelijkbezienniet onredelijkzijn. 16 Waarhetpositieverechtgeenduidelijkantwoordbiedtopeenrechtsvraag,of waarhetduidelijkeantwoordinhoudelijkgezienzoslechtisdatditoverwegingenvan rechtszekerheid(endemocratie,maardaaroverzomeer)opzijzet,ishetvanzelfsprekenddatde redeneringverdergaatintermenvanwateenwenselijkeregelingzouzijn.datisdannieteen overstappenvandevraagwathetrechtisnaarwathetrechtzoumoetenzijn,maarhet aanborenvanandereredenenomdezelfdevraagtebeantwoorden,namelijkdevraagwelke normencollectiefmoetenwordenafgedwongen. Eenanderemogelijkeredenwaaromhetpositieverechtbelangrijkisvoordevraagwelke normencollectiefmoetenwordenafgedwongenisdathetpositieverechtvaakdemocratischis gelegitimeerdendathetdaaromwenselijkisdathetookcollectiefwordtafgedwongen.alsal nietzondermeerwordtaangenomendatdemocratiegoedis,zijnerverschillendemanierenom teberedenerendatdemocratischelegitimatieeenredenisomregelscollectiefaftedwingen. Eénmanierisomeroptewijzendathetfeitdatderegelingdemocratischtotstandisgekomen eenaanwijzingisdatdieregelinginhoudelijkjuistis. 17 Eenanderemaniermaaktgebruikvande doorrousseaugeïnspireerderedeneringdatdedemocratischeherkomstlaatziendatde regelingdewilvanhetvolkweerspiegeltendathetgoedisdatdewilvanhetvolkcollectief wordtafgedwongen.eenderdemanierismeerindirect:menkanhetwenselijkvindendateen samenlevingdemocratischwordtbestuurdenvanmeningzijndatditmedeinhoudtdat regelgevingviademocratischeprocedurestotstandkomt.danishetookwenselijkdealdustot standgekomenregelgevingcollectiefaftedwingen,wantalsmendatnietzoudoen,zoumende democratieondergraven. Weziendatertenminstetweeredenenzijnwaaromhetpositieverechteenbelangrijkerol speeltinhetbepalenvanwelkeregelscollectiefmoetenwordenafgedwongen,tewetende rechtszekerheidendedemocratischelegitimatievanhetpositieverechtdatviademocratische procedurestotstandisgekomen.indevisiedathetrechthetantwoordisopeennormatieve vraagishetdusmogelijkomopeennatuurlijkemanierdeeenheidteverklarenvanenerzijds hetjuridischredenerenaandehandvanhetpositieverechtenanderzijdshetzuiverevaluatieve redeneren. Erisnogeenandervoordeel.Inhetdenkenoverdeinhoudvanhetrechtwordtvaak,aldanniet impliciet,uitgegaanvaneenrechterdieaandehandvanditrechtconcretegevallenmoet beslissen. 18 Eenander,netzobelangrijkperspectiefisdatvandemakervanhetrecht,diezich bezighoudtmetdeinhouddiehetrechtzoumoetenhebben.alsdittweegeheelverschillende perspectievenzoudenzijn,danisdeeenzijdigegerichtheidopderolvanderechtereen vertekeningvanwaarhetinhetjuridischediscoursovergaat.maaralshetrechthetantwoordis 16 Rechtseconomischbezienzoumenditkunnenformulerenintermenvantransactiekostenvande conflictoplossingdievoordepartijenbijeenconflictsomshogerzijndanhetverschiltussende gunstigsteeneenmindergunstigeinhoudelijkeuitkomstvanhetconflict. 17 Vgl.J.Raz,TheMoralityofFreedomOxford:ClarendonPress1986,blz.70/1.DankaanPauline Westerman,dieme,ineenanderecontext,weesophetbelangvanditargument. 18 DitpuntwerdondermijnaandachtgebrachtdoorWibrenvanderBurg,waarvoordank. 5

6 opeennormatievevraag,komendevragennaarwathetrechtisenwathetzoumoetenzijnop hetzelfdeneer.deeenzijdigeaandachtvoorderolvanderechter,alsdiebestaat,isdannietzo erg,wantookbijderechtergaatheteromwathetrechtzoumoetenzijn. Hetisookmogelijkomhetrechtalseensociaalverschijnseltezien.ZoschrijftBrouwerineen artikeloverrechtspositivisme: Mijnuitgangspuntisdateentheorieoverdeaardvanhetrecht eenbeeldgeeftvandesocialepraktijkdiewerechtnoemen. 19 Voorzoverrechteensociaal verschijnselis,ishetwezenlijkdatereenbestaandesocialepraktijkis.endaarvoorishetweer essentieeldatdedeelnemersaandiepraktijkervanopdehoogtezijn.alsmenaanneemtdat rechtsnormenzelfdienentebestaanalssociaalverschijnsel,zalmenmoetentoegevendateen aantalgevallennietdoorhetrechtvaneenoplossingwordtvoorzienendateenjuridische beslisserdiemetdezegevallenwordtgeconfronteerdengeenrechtmagweigerennieuwrecht moetmaken. 20 Ditzoudanimplicerendatdeargumentatievepraktijkvanjuridischebeslissers, dieopheteerstegezichtééngeheelis,bijnaderinzienuittweeverschillendedelenbestaat. Eerstmoetwordenvastgesteldoferincasurechtbestaatenzoja,watditinhoudt.Alsblijktdat ergeenrechtis,moetnieuwrechtwordengemaaktendeargumentatieisdannietgerichtophet vindenvanbestaandrecht,maarophetaangevenwatwenselijkisalsnieuwrecht.deze tweedelingisinderechtspraktijkzeldenteherkennenendatpleittegendezevisieophet recht DROLVANHETPOSITIEVERECHT Alshetrechtnietperdefinitiepositiefrechtis,maarhetantwoordopeenvraagvanhettypewat moetwordengedaan,watisdanderolvanhetpositieverecht?omdievraagtekunnen beantwoorden,moeteerstwordenvastgelegdwatweonder positiefrecht zullenverstaan,als datnietiswatikvroegerleerde,namelijkhetrechtdathierennugeldt. Etymologischbezienispositiefrechthetrechtdatisneergelegd,positusPositiefrechtisdan rechtdatisgemaaktenindatverbandvaltindeeersteplaatstedenkenaanverdragenenaan regelgeving,ofdienuafkomstigisvandenationalewetgever,vaneuropa,ofvaneenlagere regelgever.derolvandejurisprudentieiswatmindereenvoudigteduiden.indecommonlaw traditiekanderechterzekerrechtmaken;indecivillawtraditiekanhijdatofficieelbezienniet. Watzekergeenneergelegdrechtis,ishetgewoonterecht 22 wantgewoonterechtisperdefinitie rechtdatzijngeldingnietontleentaanrechtsschepping.ookrechtdatontstaatviadejuridische doctrinealsmendatal recht wilnoemenisgeenrechtdatisneergelegd.latenwehetrecht datisneergelegd positiefrechtinengezin noemen. 19 A.HolenJ.Hage(red.),Coherentie,rechtszekerheidenrechtspositivisme.Verspreideopstellenvan prof.mr.p.w.brouwer ),denhaag:bju2008,blz.131.cursiveringentoegevoegd. 20 Vgl.Kelsen,ReineRechtslehreblz.249,Dworkin,TakingRightsSeriouslyblz.34enBrouwer Coherentieetc.blz Letwel,wehebbenhetnuoverdetheoriedathetrechteensociaalverschijnselisendaaromisde socialepraktijkvanhetrechtbepalendvoordebeoordelingvandezetheorie.watwenselijkware,is hiernunietrelevant. 22 Hetisnatuurlijkwelregelmatigvoorgekomendatgewoonterechtwerdgecodificeerd.Menkanerdan overtwistenofhetaldusgecodificeerderechtgeldtomdathetindecodificatiewerdneergelegd,ofdat decodificatieenkeleenmiddelwasomreedsbestaandrechtsystematischoptetekenen,zonderdat daarenigerechtskrachtaanwerdtoegevoegd. 6

7 Daarnaastzoumenpositiefrechtinruimezinkunnenonderscheiden.Ditomvatomtebeginnen hetpositieverechtinengezin,maardaarkomtdanbijhetrechtdatanderszinsbestaatals sociaalverschijnsel.hierzoudanhetgewoonterechtondervallenenmogelijkooknamelijk voorzovermenhetalsrechterkentdatrechtdatisgevormdinderechtsgeleerdeliteratuur,of datis neergelegd doorinstellingendiegeenrechtscheppendebevoegdheidhebben.tedenken valtaandeuniverseleverklaringvanderechtenvandemensaandeamerikaanserestatements vanbelangrijkedelenvanhetjurisprudentierechtenalveeltwijfelachtigeraandocumenten alsdedraftcommonframeofreference. 23 Voordit additionele positieverechtgeldtdathet enkeldanpositiefrechtisalshetalsrechtwordterkend.tenaanzienvanhetgewoonterechtis datindedefinitieopgenomenviahetvereistevanopinioiurisofopinionecessitatis Watnadrukkelijkgeenpositiefrechtis,ishetbouwwerkdatdoorrechtsgeleerdeauteurswordt opgetrokkenopdefundamentenvanhetpositieverechtindevormvaninterpretatieen redeneringen.hetisgeenpositiefrecht,omdathetnietisneergelegdenomdathetook(nog) nietinbredekringalsrechtwordtaanvaard.alsmendezeuitkomstenvaninterpretatieen juridischredenerentochalsrechtwensttebeschouwen,moetdateenandersoortrechtzijndan positiefrecht.datzoudanrechtkunnenzijnindezinvanregelsdiecollectiefafgedwongen behorenteworden. Watisnuderolvanditpositieverecht,inengeofinruimezin,alspositiefrechtnietperdefinitie rechtis?zoalshierbovenwerdbetoogd,zoupositiefrechtrechtkunnenzijnomdathet democratischtotstandisgekomen.hetgaatdanmetnameompositiefrechtinengezinenin hetbijzonderomrechtdatisgemaaktdoormiddelvanregelgevingendusnietom jurisprudentierecht.positiefrechtkanookrechtzijnomdathetcollectiefafgedwongenzou moetenworden 24 omwillevanderechtszekerheid.inbeidegevallengeldtdathetpositieverecht nietvanzelfsprekendmoetwordentoegepastinconcretegevallen,maardatereenredenering moetzijnwaaromhetpositieverechttoepassingverdient.indezeredeneringfungeerthet positieverechtalseenfeitelijkgegeven. DeredeneringzoubijvoorbeeldkunnenluidendatdebepalingenvanboekvanhetBurgerlijk Wetboekendedaaropgebaseerderechtspraktijkverwachtingeninhetlevenhebbengeroepen omtrentdeverplichtingendieuiteenkoopovereenkomstzoudenvoortvloeienendathet daaromwenselijkisdezeverplichtingenzonodigdoormiddelvanhetjustitieelapparaatafte dwingen.inhetlichtvandezeargumentatiezoueenmogelijktegenargumentzijndatde contractspartijenzichinhetgeheelnietbewustwarenvandeinhoudvanhetbwenvande daaropgebaseerderechtspraktijk.dittegenargumentzouweinigkrachthebbenalspositief rechtperdefinitierechtzouzijn.overigensvalttegendittegenargumentweerintebrengendat hetniethonorerenvandeverbintenissenopgrondvanhetbwonzekerheidbijandere potentiëlekopersenverkopersinhetlevenzouroepenendatdewettelijkebepalingenomdie redentochgehonoreerdzoudenmoetenworden.daarnaastkanookhetabstractereargument wordenaangevoerddatdebepalingeninboekbwpositiefrechtzijnendathetomwillevande rechtszekerheidendedemocratie(eneventueelnogandereredenen)wenselijkisdatdeze regelszonodigdoormiddelvanhetstaatsapparaatwordenafgedwongen.watdeuiteindelijke Ikganugemakshalvemaaruitvandezespecifiekevormvandevraagwatmoetwordengedaan.Als menvanmeningisdathetrechthetantwoordisopeenanderenormatievevraag,dankanmendie anderevraaginvullen.hetisdannietbijvoorbaatzekerdatdemocratieenrechtszekerheidnog redenenzijnwaarompositiefrechtrechtzouzijn. 7

8 uitkomstvaneendergelijkdispuutookmogezijn,hetgaatomeenandersoortdispuutdan wanneerperdefinitiewordtaangenomendatdeinhoudvanhetbwenmetnamevanboek daarvanbepalendisvoorderechtenenplichtendievoortvloeienuitkoopovereenkomsten.de discussiestaatindesleutelvanwatgedaanmoetwordenenwatwenselijkisenniet,althansniet primair,indesleutelvanwatnueenmaalhetpositieverechtis.hetpositieverechtisgeldend rechtomdatenvoorzoverdatafgedwongenmoetworden. 5. IMPLICATIESVOORDEUNIVERSITAIRERECHTENSTUDIE MomenteelisopdeNederlandsefaculteitenderrechtsgeleerdheidhetgrootstedeelvande meesteopleidingen 25 gewijdaandebestuderingvanhetnederlandsepositieverecht.daarbij wordtookaandachtbesteedaandealdannietinternationaleachtergrondenvandezeregels enaanpraktischevaardigheden,zoalshetoplossenvancasusenhetvinden,lezenenbestuderen vanbronnenvanpositiefrechtenhetschrijvenvan juridischeteksten.ditallesisbelangrijken dientinenigerleivorminderechtenstudietewordengehandhaafd. Maardeprominenteroldiedebestuderingvanhetpositieverechtheeftisnietterecht,althans nietindebasisvanderechtenstudie.alsmijnbetooginhetbovenstaandeminofmeercorrectis endevisievanrechtalspraktischeredeteverkiezenvaltbovendevisiedatrechtprimaireen sociaalverschijnselis,gaathetbijrechtomdebeantwoordingvaneennormatievevraag:wat moetenwedoen?hetisniet,althansnietprimair,devraag:watmoetenwedoenvolgenshet regelstelseldathierennuhetpositieverechtvormt? Hetgaatdusnietom,inhedendaags technischjargon, detachedlegaljudgments. 26 Bijhetgemotiveerdbeantwoordenvannormatievevragenzijntweesoortendingennodig, namelijkeennormdieaangeeftwatonderwelkeomstandighedengedaandienttewordenen feitendiebepalendzijnvoordevraagofdenormtoepasselijkis. Omeventuelemisverstandentevoorkomen:hethoeftnietomeenenkelenormtegaan,maar hetkunnenerookmeerderezijndiemogelijktotverschillendeconclusiesleiden.danis,opbasis vandefeiten,enigerleivormvanafwegingnoodzakelijk.hetkanookgaanomeenaantal waarden,dieeenantwoordsuggererenopdevraagwatgedaanmoetworden,alisdannogwel eensoortnormnodigdiebepaaltdatwathetbesteisookgedaanmoetworden.denormofde normenenwaardenhoevennietgeschreventezijn,maarkunneneventueelookhetresultaat zijnvaneenredeneringopbasisvananderenormenenofwaarden,ofdeuitkomstzijnvaneen vergelijkingtussendevoorliggendecasusenechteofhypothetischeanderecases.hetpunt 25 Incidenteelkomthetvoordateenopleidingnietprimairgewijdisaandebestuderingvanhet Nederlandsepositieverecht.ZoisdeEuropeanLawSchoolopleidinginMaastrichtgewijdaande bestuderingvanhetpositieverechtvandeeuropeseunieenhetpositieverechtvaneenaantal prominenteeuropeselanden.deconstanteisdathetnogsteedsgaatomdebestuderingvanpositief recht,zijhetdatdesoortenpositiefrechtdiewordenbestudeerdwatruimerzijngekozen. 26 Razvestigdedeaandachtopdeze detachedlegaljudgements.eenoverzichteneenkritische besprekingvanraz opvattingenindezenistevindenink.toh, RazonDetachment,Acceptanceand Describability,inOxfordJournalofLegalStudiesvol.27,no.(2007),blz

9 waaromhetmehiertedoenis,isdateengemotiveerdantwoordopeennormatievevraagsteeds verlangtdaternormatieveuitgangspuntenzijn. 27 Evenonontbeerlijkalsnormatieveuitgangspuntenzijnfeitelijkeuitgangspunten.Watmoet wordengedaanhangtnetzozeerafvanfeitenalsvannormen.welkefeiteninditverband relevantzijn,wordtbepaalddoordenormen,maarwelkenormenrelevantzijnwordtmede bepaalddoorfeiten.alsmenrechtszekerheidendemocratiebelangrijkvindtdatbelangzouik onderdeafdelingnormenenwaardenwillenclassificerendanvaltteverwachtendathet eventueelbestaanvanpositiefrechtmeteenzekereinhoudeenbelangrijkfeitis.vaakzaldit zelfszobelangrijkzijn,datanderefeitennietofnognauwelijkseenrolzullenspelen.maarof,en onderwelkevoorwaarden,dathetgevalis,hangtafvandegeadopteerdenormen(enwaarden). Zoisbetoogd 28 dathetpositieverechtenkeldanrechtoplevertalshetvoldoendeduidelijken kenbaarisomeenduidigeverwachtingenbijdedoelgroepoptewekken. 29 Duswaarhet positieverechteenbetwistbareinterpretatienodigheeft,zouhetgeenrechtzijn.danmoetop eenanderemanierwordenberedeneerdwathetrechtinhoudt. Nietallerelevantefeitenbestaanuitinformatieoverhetgeldendepositieverecht.Stel bijvoorbeelddatalsnormatiefkaderdatvanderechtseconomiezouwordenaanvaardendathet rechtwordtopgevatalsinstrumentomeenefficiënteallocatievangoederen(inruimezin)te realiseren. 30 Indatgevalzijnderelevantefeitengegevensoverwatefficiëntiemaximaliseert. Hoewelabstractereena-prioristischeoverwegingenzoalsdieontleendaanderationalchoice theory 31 hierbijrelevantkunnenzijn,lijktempirischonderzoekdemeestvoordehandliggende bronvaninformatiealswewillenwetenwatefficiëntieeffectiefmaximaliseert. 32 Watwilditalleszeggenoverdegewenstejuridischeopleiding?Naarmijnmeningbetekentdit datstudentenzowelinzichtmoetenkrijgenindenormenenwaardendieeenrolspelenbijhet bepalenvanwatrechtis,alsindefeitendieinhetlichtvandezenormenenwaardenrelevant zijnendewijzenwaaropdezefeitenbetrouwbaarkunnenwordenvastgesteld.ietsconcreter omvatditdevolgendeonderdelen: a.studentenmoeteneenindrukkrijgenvandeverschillendefundamentelevisiesoprechtdie mogelijk,c.q.gangbaarzijnenvandeimplicatiesvandezevisiesopwatderechtenstudieinzou (moeten)houden.ditzouintheoriekunnenleidentotdeconclusiedatrechtenkelpositiefrecht is,maarhetonderstaandegaatervanuitdatdehierbovenkortgemotiveerdeopvattingdat rechtprimaireennormatieveaangelegenheidis,dejuisteis. 27 Ditisnietandersdaneentoepassingvanhetonderscheidtussenfeitennorm.Depreciezeaardvandit onderscheidniet:kloofisoverigenseeningewikkeldekwestie.meerhieroverinjaaphage,studies inlegallogicdordrecht:springer2005,blz J.C.Hage, Wegmetdehermeneutiekinhetrecht!, 29 Ditmoetwordenopgevatalseennoodzakelijkevoorwaarde,nietalseenvoldoendevoorwaarde. Positiefrechtisbijvoorbeeldookgeenrechtalshetinhoudelijkzoslechtisdathetdaaromniet collectiefzoumoetenwordenafgedwongen,zelfsalsmendevoordelenvanpositiefrechtheeft meegewogen.deovereenkomstenmetbepaaldeopvattingenvannatuurrechtstheoreticiliggenhier voordehand. 30 Vgl.B.C.J.vanVelthovenenP.W.vanWijck,Rechtenefficiëntie4 e druk,deventer:kluwer2007,blz. en2. 31 VooreenkorteinleidinginderationalchoicetheoryziebijvoorbeeldJ.Elster,ExplainingSocial BehaviorCambridge:CambridgeUniversityPress2007,blz Vgl.R.B.KorobkinandT.S.Ulen, LawandBehavioralScience:RemovingtheRationalityAssumption fromlawandeconomics,incalifornialawreviewvol.88,no.(2000),blz

10 b.studentenmoetenlerenwatdevoornaamstenormatievetheorieënzijnenwatdaarvande implicatieszijnvoorhetrecht.ditisinessentieeenophetrechttoegespitsteversievan normatieveethiek.studentenzoudenbijvoorbeeldmoetenlerenwatdeontische,gevolggeoriënteerde,waarden-deugden-enzorgethiekinhouden,nietenkelinhetalgemeenmaarook watzezoudenimplicerenvoordevraagwelkenormencollectiefzoudenmoetenworden afgedwongen(ofwelkeanderenormatievevraagmendefiniërendachtvoorhetrecht). c.studentenmoeteneenindrukkrijgenvandefeitendieinhetlichtvandegenoemde normatievetheorieënrelevantzijnvoordeinhoudvanhetrecht.inditverbandmoeteen tweedelingwordengemaakttussenfeitenbetreffendehetpositieverechtenanderefeiten.het positieverechtmoetwordengeleerd.hoeeninwelkeomvangkomtindevolgendeparagraaf aandeorde. Deoverigefeitenzijnteveelentediversomsystematischaandeordetekunnenkomenineen opleidinginhetrecht.inplaatsvandefeitenzelf,zoudenstudentendaaromietsmoetenleren overhoedergelijkefeitenkunnenwordenvastgesteld.elementairinzichtindemethodenvande sociale-endeoverigemenswetenschappen(inclusiefstatistiek!),aldannietinhunophetrecht toegespitstevariant(rechtssociologie,rechtspsychologie,criminologie,rechtsantropologie), maarookdievande(rechts)economieeninwatminderematevandenatuurwetenschappen endeprioriwetenschappenzoalsdewiskundeendelogica,moetstudentenhelpenomdoor anderenverschafteinformatieophaarbetrouwbaarheidtebeoordelen. 33 d.studentenmoetenlerenhoezedeondera-cgenoemdekenniskunnentoepassenbijhet beantwoordenvanrechtsvragen.hetgaatinditverbandmetnameomredeneer-en schrijfvaardighedendietendelealindehuidigecurriculawordenaangeboden,maardienu moetenwordenuitgebreidmethetredenerenopeenaantaltotdusverreoprechtenfaculteiten onbekendegebieden.omdatdeinhoudvanhetrechtveelalbepaaldzalwordendoorhet positieverechtishetinditkaderookvangrootbelangdatstudentenlerenwerkenmethet positieverecht.maardanmoethetpositieverechtwelwordenbenaderdalseenfeitelijk gegevendateenveelalcrucialerolspeeltbijdebeantwoordingvaneennormatievevraag MEERCONCREET Indevorigeparagraafisinalgemenetermenaangeduidwelkeverschuivingerzoumoeten plaatsvindeninhetonderwijsinderechtsgeleerdheid.hoesterkdieverschuivingzouzijnhangt vanzelfsprekendafvandeinhoudvandebestaandecurricula,diesomsalelementenvande genoemdedesideratabevattenenvandeinvullingvandeinabstractogenoemde wenselijkhedenineenconcreetcurriculum.indezeparagraafzalikeenconcreetvoorsteldoen, maarikbenmeervanbewustdatditconcretevoorstelnietvolgtuithetvoorafgaande.hetis maaréénmogelijkeinvulling,zijheteeninvullingdiemijpersoonlijkaanspreektendie bovendieneenindicatiegeeftvanhoeverdebovengeformuleerdevoorstellentotvernieuwing gaan. Omtebeginnenzouikwillenonderscheidentussen wetenschappelijke opleidingeninde rechtsgeleerdheidenberoepsgeoriënteerdeopleidingen.ditonderscheidzougekoppeldkunnen 33 A.R.Mackorweesmeerterechtopdatdezekennisdusnodigisommeerredenendandegenedienu wordenaangevoerdnaaraanleidingvanrechterlijkedwalingenenderolvandeskundigeninhetrecht. 34 Meerhieroverinhetinvoetnoot28genoemdeartikel Wegmetdehermeneutiekinhetrecht! 10

11 wordenaandattussenhbo-opleidingenenuniversitaireopleidingen,maarikkanme voorstellendatuniversiteitenervoorkiezenomookopleidingeninderechtsgeleerdheidaante biedendieerzuiveropgerichtzijnomstudentenoptimaaluitterustenvoordeuitoefeningvan juridischeprofessiesdievooralbestaanuithettoepassenvanpositiefrecht. 35 Overdergelijke zuiverpraktijkgerichteopleidingenhebikhethiernuniet.hetgaatmeomde wetenschappelijke opleidingenendaarmeebedoelikhier,stipulatief,dieopleidingendierecht zienalsantwoordopeennormatievevraagendusnietperdefinitiealspositiefrecht. 36 Voorde wetenschappelijke opleidingenzouikgebruikwillenmakenvanhetfeitdatereen bachelor-eneenmasteropleidingis.demasteropleidingzougebruiktkunnenwordenom juristenkennistelatenopdoenvandiedelenvanhetpositieverechtdienodigzijnvoorhet verkrijgenvanhetcivieleffectendebeoogdelatereberoepsuitoefening.deze masteropleidingenzijnduszuiverpraktijkgerichtenhetzouwijszijnomberoepsorganisaties eenstemtegevenindeinrichtinghiervan. 37 Menkanzichafvragenofeenmastervaneenjaarvoldoendeisomdebenodigde positiefrechtelijkekennisoptedoen.opdezevraagpasttweeërleiantwoord.omtebeginnen geldtdatdebacheloropleidingzoalsdiebinnenkortgeschetstzalwordeneengrondige basiskennisinhet(westerse)rechtinhetalgemeenverschaft,zodathet enige datnognodigzal zijnhetinvullenvannationaledetailsis.datzouvoldoendemoetenzijnvoorhetverkrijgenvan hetcivieleffect. Tochishetdenkbaardatberoepsgroepengraageenwatdegelijkerkennisvanhetvoorhen relevantepositieverechtzoudenziendandiewelkewordtaangebodenindevormvande genoemdegrondigebasiskennisendevaardigheden.danishettweededeelvanhetantwoord relevantendatluidtdatercommerciëlemastersaangebodenkunnenwordendietweejaar duren.metnamealsberoepsorganisatiesinvloedkrijgenopdeinvullingdaarvan,ishet voltooienvanzo ncommerciële,beroepsgerichtemasternormaalgesprokeneengarantieopeen baan.zo nmastermagdaaromwelwatkostenenmogelijkzijn(toekomstige)werkgeversbereid omvooreenaantalstudentendekostenvandeopleidingtesubsidiëren. POSITIEFRECHT Almetalkomtditeropneerdathetpositieverechtgeheelnaarmasteropleidingenwordt gedelegeerdendatdebacheloropleidingvooranderedingenvrijkomt.maarditzounietmee moetenbrengendaterindebachelornietsvanpositiefrechtaandeordezoumoetenkomen.de bachelorzoumoetenopleidentoteen generieke juristeneengeneriekejuristmoetinstaatzijn om alseenjurist tedenkenenteschrijven.juristenendaarmeebedoelikinhetvervolgde zojuistgeïntroduceerde generieke juristenmoetenkunnenredenerenopbasisvanpositief recht.zemoetendusinstaatzijnomhetpositieverechttevindenenommetbehulpdaarvan juridischwerktedoen,ofdatnuligtindesfeervanderechtstoepassingofderechtsschepping. Kortom,indebachelormoetplaatszijnvoorpositiefrecht,maardangaathetompositiefrecht 35 Eendiscussieoverwatdaarnupreciesondervaltishiernietopzijnplaats,maarikzourechtspraaker nadrukkelijkbuitenwillenlatenvallen. 36 Alseenlezervaltoverhetgebruikvanhetwoord wetenschappelijk inditverband,geefikdieterm graagvooreenmeergeschikte. 37 Vanzelfsprekendzoudenerookmasteropleidingenkunnenzijnvoorjuristendieminderbehoefte hebbenaanpositiefrechtelijkekennis. 11

12 inhetalgemeenennietspeciaalomhetpositieverechtvaneenland,zoalsnederland,ofvan Europa,ofvandeinternationalerechtsorde. Hiermeewordttevenstegemoetgekomenaandemogelijketegenwerpingdathettyperendevan hetrechtinbelangrijkematebestaatuithetbegrippenkaderintermenwaarvanjuristen maatschappelijkeproblemenbenaderen. 38 Daaromzouhetnietaangaandatjuristeninwording pasinhunderdestudiejaarkenniszoudenmakenmetditbegrippenkader,omdatzedaarvoor allesbehalvepositiefrechtzoudenzien.dezetegenwerpingzouterechtzijn,warehetnietdatde combinatievaneengrondigebasiskennisvanhetwesterserechtendusookvanhetdaarin gehanteerdebegrippenkaderendeoefeninginhetomgaanmetditrechtinhet vaardighedenonderwijsertezamenvoorzorgendathetjuridischebegrippenkaderalvroeginde studieaandeordekomt. Eenniet-uitputtendbedoeldlijstjevandingendieaandeordezoudenmoetenkomenishet volgende: ALGEMENEBEGRIPPENVANHETRECHTzoalsdebegrippen rechtsregel, rechtsbeginsel, subjectief recht, rechtsplicht, relatiefrecht, absoluutrecht, rechtsfeit, rechtsgevolg, rechtshandeling, bevoegdheid en permissie.inditkaderkunnenookderechtsbronnenaandeordekomen. DRECHTSGEBIEDENENHUNVOORNAAMSTEDEELGEBIEDENzoalspubliekrechtmetalsdeelgebieden constitutioneelrecht,institutioneeleuropeesrecht,bestuursrecht(metsub-deelgebieden)en strafrecht,privaatrechtmetalsdeelgebieden(rechts)personen-(enfamilie)recht, goederenrechtenverbintenissenrecht,internationaal(publiek-enprivaat)rechtenhaaksopde drieeerdergenoemdegebiedenendezeinhoudelijkoverlappendmensenrechten. CENTRALEVRAGENENGANGBAREANTWOORDENVANRECHTSGEBIEDEN.Allerechtsgebiedenworden gekenmerktdoorbepaaldevragendiedaarinbeantwoordplegenteworden.zokomeninhet overeenkomstenrechtstandaard(ondermeer)devragenaandeordewanneerersprakeisvan eenbindendeovereenkomst,welkeverbintenissenuitdeovereenkomstvoortvloeienenwatde juridischemogelijkhedenzijnvaneencrediteurindienniet(goed)wordtnagekomen.inhet constitutionelerechtkomenstandaarddevragenaandeordehoedeoverheidisgeorganiseerd enwatdeonderlingerelatieistussenverschillendeorganenvandeoverheid,watderelatieis tussendeoverheidenhetrecht(rechtsstaat)enwatderelatieistussendeoverheidende bevolking(democratieofnietenzoja,inwelkevorm)?indepraktijkvandewesterse rechtssystemen(decivillawendecommonlawtraditie)wordenopdezevragendiverse,maar tocheenbeperktaantal,antwoordengegeven,zekerwaarhetdegrotelijnenbetreft.studenten zoudendezevragenendevoornaamsteantwoordmogelijkhedenmoetenkennen,waarbijhet positieverechtvanverschillendelandenenverschillendetijden(rechtsgeschiedenis)als voorbeeldzoumoetenwordengebruikt.devakkenwaarinditaandeordezoumoetenkomen, zoumenkunnenaanduidenalsgeneriekovereenkomstenrechtrespectievelijkgeneriek constitutioneelrechtenzovoort 39 Hierbijzounadrukkelijkeningelijkemateaandachtmoeten wordenbesteedaanzoweldecivillawtraditiealsdecommonlawtraditie. RECHTSTRADITIESHetisineenopleidingrechtsgeleerdheidnietmogelijkomaanalle rechtstraditiesevenveelaandachttebestedenalsaandewesterse(civillawencommonlaw). 38 MarkvanHoeckeweesmeopditmogelijkebezwaar,waarvoordank. 39 MomenteelwordtbinnenhetkadervandeEuropeanLawSchoolaandeUniversiteitvanMaastricht eenvakintroductiontolawaangebodendateen generieke inleidinginhetrechtgeeft. 12

13 Ditdoeternietaanafdathetwenselijkisdateenwetenschappelijkgevormdejuristzichbewust isenmeerdanenkeloppervlakkigvanhetfeitdatermeerrechtstraditieszijn.hetisdaarom wenselijkdatdestudentenkennisnemenvandeheelgrotelijnenvan(ondermeer)dejoodse, deislamitischeendehindoetraditie. 40 HULP WETENSCHAPPEN Behalvehetpositieverechtzoudenookanderevoordeinhoudvanhetrechtrelevante disciplinesmoetenwordenaangeboden.hetgaathieromwatwelals hulpwetenschappen wordtaangeduid,maarwatvaakeigenlijkdecentraledisciplinesvanderechtsgeleerdheidzijn, zoalsethiek,politiekewetenschapen filosofie,(rechts)sociologie,(rechts)economie, (rechts)psychologie,(rechts)antropologieen(rechts)biologie.wiskunde(metname kansrekeningenstatistiek)enmethodenleervoordeeerdergenoemdewetenschappen,inclusief meta-ethiek,zoudenrelevantedisciplineszijndieinderdaadhulpwetenschappenvoorhetrecht zijn.vooreenalgemenewetenschappelijkevormingzijndaarnaastooklogica,kennisleeren wetenschapsfilosofievanbelang. VAARDIGHEDEN Dejuridischedisciplineisinbelangrijkemateeenpraktische(maarverschilthierinniet wezenlijkvanbijvoorbeelddegeneeskunde,dewiskundeofdenatuurwetenschappen).dit brengtmeedateenjuristinstaatmoetzijnommetrechtte werken.hetthansgebruikelijke vaardighedenonderwijsheeftvooralbetrekkingophetlerengebruikenvanrechtsbronnen,het gebruikenvanrechtsregelsomcasusoptelossen,hetschrijvenvanjuridischrelevanteteksten envaakookprocederenenwatdaarbijkomtkijken(oefenrechtbanken;mootcourt competities).alsdeondersteuningvanhetpositieverechtbijhet vinden vanrechtvanminder betekenisisdantraditioneelwordtaangenomen,betekentditdatookanderevaardighedeneen belangrijkerolmoetengaanspelen. Indeeersteplaatsvalthierbijtedenkenaanargumentatievaardigheden,waarbijdeinformatie uitderechtensrelevantedisciplineswordtgebruiktomtebetogenwatrechtincasuis.hetzal danvooralompraktischetoepassingvanlogicagaan.(hetmagookargumentatieleerzijn.)maar ookhetpraktischwerkenmetkansrekeningenstatistiekzoueenplaatsmoetenkrijgen,alsmede hetbeoordelenvanderelevantievandebevindingenvansocialeenmenswetenschappenende economievoorhetrecht.inhetalgemeengeldtdatwetenschappelijkgeschooldejuristen moetenlerendenkenalswetenschappers. Hettraditionelejuridischewerk,tewetenhetwerkenvantekstenvanregelgevingen rechtspraakblijftbelangrijk,zijhetineenbeperktereroldangebruikelijkis,namelijkenkel waarhetpositieverechtbepalendisvoordeinhoudvanhetrecht. UITWERKING Detabelindeappendixbevat,omdegedachtennogwatpreciezertebepalen,eenzeer tentatieveuitwerkingvaneenmogelijkbachelorprogramma.devolgordeissystematisch bepaaldenisgeenvoorstelvoordevolgordeindetijdvandevakken. VooralhetaantalECTSdataandeverschillendeonderdelenwordttoegekendgeeftaanhoe substantieeldeverschuivinginhetprogrammazouzijntenopzichtevanmeertraditionele 40 HierbijzoueenboekalsH.P.Glenn,LegalTraditionsoftheWorld4 e druk,oxford:oxforduniversity Press2010dienstigkunnenzijn. 13

14 bachelors.ditgeldtfortioriindieninaanmerkingwordtgenomendatde positiefrechtelijke vakkeneigenlijknietpositiefrechtelijkzijn. 7. CONCLUSIE Deuiteindelijkeconclusievanditbetoogisdateenwetenschappelijkeopleidinginde rechtsgeleerdheidhetpositieverechtslechtszoumoetenbehandelenalsgegevensdie,naast anderegegevens,relevantzijnvoordebeantwoordingvandenormatievevraagwaarophet rechthetantwoordis.hetpositieverechtzougeennormatievegrondslagvoorhetrechtzijnen zijnrelevantieslechtsontlenenaaneennormatievegrondslagbuitenhetpositieverechtom. Ditzoumeebrengendaterineenwetenschappelijkerechtenstudieminderaandachtzoumoeten wordenbesteedaanhetpositieverechtendatdieaandachtgeconcentreerdzoumoetenworden ineenberoepsgerichtemasteropleiding.indebachelorzoudan,veelmeerdantotnogtoe gebruikelijk,aandachtmoetenwordenbesteedaandisciplinesdietraditioneel metajuridisch werdengenoemdendietothulpwetenschappenvandewarerechtswetenschapwaren gebombardeerd.indehierverdedigdeopvattingzijndiedisciplinesinhetgeheelgeen hulpwetenschappen,maarmakenzedeeluitvandekernvaneenwetenschappelijke rechtenopleiding.hetpositieverechtzouindebachelorvooralaandachtmoetenkrijgenals oefenmateriaalbijhetaanlerenvanjuridischevaardighedenenalsillustratiemateriaalvoor mogelijkeoplossingenvandecentralevragenwaarmeehetrechtzichbezighoudt,dusvoorhet generiekerecht. EendergelijkevisieheeftwelwatwegvanhetindeVerenigdeStatengebruikelijkesysteem waarineenrechtenopleidingeenberoepsopleidingisdiekomtbovenopeen undergraduate degree.ditlaatziendatmenookzondertekiezenvoordespecialevisieophetrechtdie hierbovenwerdverdedigdkanopterenvoordemeerpraktischevoorstellenzoalshierboven uitgewerkt.alsmenhetnietmetmijeensisdathetrechtnietperdefinitiepositiefrechtis,maar indeeersteplaatshetantwoordopeenbepaaldsoortvraagvanhettype Watmoetenwe doen?,wildatdusnietzeggendatmendaarmeedevoorgesteldeopleidingsvormzoumoeten verwerpen.maaralsmendievisieweldeelt,daniserdestemeerredenomtekiezenvooreen heelandereopleidinginderechtsgeleerdheiddandiewelkenugebruikelijkisaande Nederlandserechtenfaculteiten. 14

15 Appendix:MogelijkeinvullingcurriculumBachelor ECTS Cursus Toelichting totaal Algemeneinleidinginhetrecht algemenebegrippen, rechtsgebieden, rechtsbronnen 6 Rechtsfilosofie aardvanhetrecht 6 Ethiek denkenovernormatievecriteria 6 Politiekefilosofie relatierechtenpolitiek 6 Rechtstradities 4 Overzichtinternationaalrecht 4 OverzichtinstitutioneelEuropees recht 6 GeneriekContractenrecht 4 Generiekschadevergoedingsrecht (overig) 6 Generiekgoederenrecht 4 Generiekpersonenrecht inclusiefrechtspersonen 3 Generiekfamilierecht 6 Generiekconstitutioneelrecht 3 Generiekbestuursrecht 4 Generiekprocesrecht 6 Generiekmaterieelstrafrecht 6 Mensenrechten 12 Inleiding(rechts)sociologie, inclusiefrelevantebiologie criminologieen(rechts)antropologie 4 Inleiding(rechts)psychologie 4 Inleidingmacro-economie 6 Inleidingrechtseconomie inclusiefrelatierechteneconomie 10 Inleidingkennis-enmethodenleer inclusiefwetenschapsfilosofie 12 Kansrekeningenstatistiek inclusiefoefenen 12 Logicaargumentatieleer inclusiefoefenen 12 Werkenmet(nationaleen vooraloefenen internationale)rechtsbronnen 16 Schrijfvaardigheid inclusiefscriptie 6 Procesvaardigheden vooraloefenen 15