Content management is een term die vele ladingen

Transcriptie

1 Frts van Latum en Ronald Dekker Ervarngen van Bblotheek TU Delft Content management: sleutelrol n dgtale bblotheek In de Bblotheek van de Technsche Unverstet Delft wordt een content management systeem gebrukt 1 waarmee webstes worden gepublceerd, maar ook andere publcates mee moeten worden gemaakt, bjvoorbeeld op paper. De nvesterng n het systeem werd gecombneerd met een nvesterng n nformaton retreval 2 om de denstverlenng aan de klantengroepen te verbeteren. Zj moeten net alleen kunnen zoeken, maar vooral ook kunnen vnden wat gezocht wordt. Content management s een term de vele ladngen dekt. Kern van content management s de schedng van nhoud en vorm, van content en publcate. In strkte zn s content management het beheren van documenten waarbj zoveel mogeljk wordt afgezen van (of geabstraheerd van) alles wat specfek s voor het publceren van documenten. Onder document wordt n deze context verstaan: teksten, afbeeldngen en alle andere soorten van mult-meda, maar ook scrpts, applets, records of selectes van records ut databases, enzovoort. Een handger term s content tems. Er s n het algemeen geen één-op-één verband tussen een content tem en een publcate. Een gepublceerd document kan zjn samengesteld ut meerdere content tems. Maar content tems moeten net gezen worden als klenste eenheden voor publcate: het kan zjn dat maar een gedeelte van een content tem terechtkomt n een gepublceerd document. Een content tem kan een rol spelen n 0, 1 of meer gepublceerde documenten. Anders gezegd: het kan (nog) net gepublceerd zjn, het kan bedoeld zjn om bjvoorbeeld één webpagna te vullen, óf het kan op vele maneren of n verschllende publcates terugkomen. Assemblage van publcates ut content tems s drect gerelateerd aan content management. Bj content tems horen metadata, gegevens óver een content tem. Een bekende standaard voor de meest gebrukte beschrjvende metadata s Dubln Core. 3 Er wordt vaak ondersched gemaakt tussen beschrjvende metadata, bedoeld voor de terugvndbaarhed, en procesmatge metadata, zoals datum van vrjgave voor publcate, status, etcetera. Er zjn dre kwestes de met metadata samenhangen. De eerste s dat ook gepublceerde documenten metadata kunnen of zelfs moeten hebben. Het assemblageproces, waarn de publcates worden samengesteld ut content tems, zal dus ook voor de metadata van het gepublceerde document moeten zorgen. Ten tweede s er de veel gehoorde vraag: staan metadata los van het content tem, of zjn ze er een onderdeel van? Bj afbeeldngen zullen de metadata vaak los van de afbeeldng zelf worden opgeslagen. Bj wetenschappeljke artkelen staan bjvoorbeeld ttel en auteurs n het document zelf. Als ttelbeschrjvngen content tems zjn, dan bestaan deze zelfs geheel ut metadata. 4 Wanneer metadata n het content tem zjn opgenomen, moeten de er op een eenvoudge maner ut op te halen zjn. Dat zou kunnen wanneer de gegevens op een specale maner zjn gecodeerd, XML leent zch daar natuurljk heel goed voor. Als dat net mogeljk s, zullen de metadata de n de content tems zjn opgenomen óók los daarvan moeten worden opgeslagen. De derde kweste s de van de structuur van metadata. Algemeen worden metadata gezen als name value pars en zo worden metadata dan ook geïmplementeerd. Dus bjvoorbeeld: DC.Creator = Smpson, Homer DC.Ttle = The Communst Manfesto DC.Creator = Marx, K DC.Creator = Engels, F DC.Ttle = Captal Deze vorm kan eenvoudg worden omgezet naar HTML. 5 De volgorde van de metadata van een document s meestal net van belang en één metadata name mag meerdere keren met verschllende values voorkomen (herhaalbaar- 28 Informate Professonal 2004 [8] 10

2 hed). Deze structuur kan gemakkeljk worden geïmplementeerd n een database. 6 Wj zjn er n het algemeen voorstander van dat de values met behulp van XML tags gestructureerd mogen zjn. 7 Bjvoorbeeld DC.Ttle = The <b>communst</b> Manfesto Immers als metadata n documenten voorkomen, zoals ttels n wetenschappeljke artkelen, dan kan daar structuur n voorkomen. In de praktjk s dt net vaak verwezenljkt. De maner waarop metadata worden geïndexeerd s belangrjk omdat metadata onder meer worden gebrukt om content tems terug te vnden. In het CMS dat we n Delft gebruken worden metadata n een database opgeslagen, maar ook geïndexeerd door Verty. Daardoor kan bjvoorbeeld gezocht worden op een woord n de ttel, eventueel getrunceerd, maar ook op de exacte nhoud van een metadata veld. Een term de met de aandacht voor content management s meegelft s repostory. Als je je net wlt vastleggen op de preceze maner van opslaan van content tems, dan zeg je dat ze n de repostory van het CMS ztten. Ook al zjn het fles n een specale drectory van een harddsk. De repostory van een CMS kan complex zjn en bestaan ut meerdere databases gecombneerd met opslag van fles. We komen daar verderop op terug. Specfek voor content management, maar ook voor document management, s het verschjnsel van n- en utchecken en versebeheer. Als je een content tem wlt gaan bewerken moet je het ut de repostory utchecken. Na de bewerkng moet het document weer worden ngecheckt, waarbj een neuwe verse van het content tem wordt opgeslagen. Een utgecheckt tem kan door nemand nog eens worden utgecheckt en alleen door de persoon de het heeft utgecheckt weer worden ngecheckt. Dt voorkomt geljktjdg wjzgen n content tems, terwjl de wjzgngen traceerbaar bljven. Content management en publceren Een bekende ndelng van het proces waarn content wordt gemaakt, beheerd en gepublceerd s te zen n fguur 1. Content management n rume zn betreft het gehele proces. Workflow wordt vaak ngezet om de voortgang en afhandelng ervan te ondersteunen. Content management n strkte zn en zo wordt het her steeds gebrukt, tenzj het anders s aangegeven betreft alleen de eerste dre stappen: create, redacte en opslag. Het publcateproces begnt bj de opslag en omvat assemblage, vormgevng en producte. Create s het domen van auteurs en vakredacteuren. De documenten, of beter de content tems de door hen worden opgeleverd, zullen heel verschllend zjn wat betreft formaat en structurerng. Het vareert van offce documenten n een structurerng naar nzcht van de auteur, va Worddocumenten met een vast sjabloon, tot gestructureerde documenten n XML. In Delft hebben we zoveel mogeljk ngezet op de laatste twee categoreën. Auteurs zullen vaak werken met egen tekstverwerkers en andere authorng tools 8 en zullen relatef weng het content management systeem zelf gebruken. Eenvoudg gestructureerde content kan met behulp van webformuleren 9 worden aangeleverd. In redacte wordt de content gecontroleerd en geredgeerd én worden metadata toegevoegd. Er kunnen ook converses plaatsvnden. Redacteuren zjn de belangrjkste gebrukers van een content management systeem. Het werk s voor een deel nhoudeljk (vakredacteuren), voor een ander deel heeft het betrekkng op taal, stjl en communcate en sommge werkzaamheden zjn technsch van aard (technoredacteuren). De content tems de bj opslag n de repostory worden opgeslagen, kunnen hetzelfde format hebben als de aangeleverde documenten: redacteuren hebben hoogut wjzgngen n het document aangebracht. Het kan ook zjn dat het document naar een ander format, bjvoorbeeld XML, wordt geconverteerd voordat het wordt opgeslagen. 10 Er zjn her veel mogeljkheden. Het content management systeem dat wj n Delft gebruken kent de zogenaamde nbound refnery, waarn allerle bewerkngen op documenten kunnen worden gedefneerd voordat ze worden opgeslagen als content tems. Het systeem kest de bewerkng aan de hand van kenmerken van het document en/of de meegeleverde metadata. Assemblage s de eerste stap n het publcateproces. Daarn wordt de publcate of een onderdeel van de publcate bjvoorbeeld een webpagna samengesteld ut de opgeslagen content. Her wordt met name de structuur van de publcate vastgelegd. Bj een webste s dat de structuur van de ste (en daarmee ook van de navgatemogeljkheden) en de structuur van de verschllende typen van pagna s. Ook allerle extra dngen, zoals nhoudsopgaven, regsters, ste maps en dergeljke, worden her vastgelegd. Voor een publcate op paper, bjvoorbeeld een afleverng van een tjdschrft, kan hetzelfde prncpe gebrukt worden. Het assemblagevoorschrft van een publcate kan op verschllende maneren geïmplementeerd zjn. In Delft wordt de structuur van een ste vastgelegd n een XML-bestand. De templates voor de pagna s zelf worden met behulp van create redacte opslag assemblage vormgevng producte Fguur 1. Het proces van content maken, beheren en publceren Informate Professonal 2004 [8] 10 29

3 XML DOC DOC XLS REDACTIE: TOEVOEGEN, BEWERKEN, OPSLAAN EN BEHEREN VAN CONTENT ITEMS CONTENT MANAGEMENT IN STRIKTE ZIN content repostory HTML JPG CSS PDF PUBLICATIE: ASSEMBLEREN UIT CONTENT ITEMS, TOEVOEGEN VAN STIJL EN FUNCTIONALITEIT Fguur 2. De repostory als centraal punt waar content management processen en publcateprocessen op allerle maneren aan elkaar geknoopt kunnen worden een grafsche clent n JSP 11 gemaakt (ze ook fguur 4). Daarn kan assemblage gecombneerd worden met vormgevng. Functonaltet en vormgevng worden toegevoegd n de vorm van scrpts, style sheets, enzovoort. Dt kan een complex onderdeel zjn, afhankeljk van het format van de content de n de publcate wordt gebrukt. In Delft worden bjvoorbeeld bepaalde documenten n Word format n de repostory bewaard en pas n deze stap omgezet n HTML. Hervoor wordt de term dynamc converson gebrukt. De laatste stap, de producte van de publcate, s uteraard afhankeljk van het medum waarn gepublceerd wordt. Het komt bj webstes vaak neer op het ter beschkkng stellen aan de butenwereld op een specale server. vormgevers, webmasters, programmeurs. Zj kjken naar de content: welke content kan n een neuwe publcate worden (her)gebrukt en welke neuwe content s daar eventueel voor nodg. Maar zj kjken vooral naar de structuur van de publcate, naar de functonaltet en de vormgevng ervan. Een voorbeeld De bronnengds ( van de bblotheek van de TU Delft s een verzamelng van verwjzngen naar databases, e-journals, webstes en de catalogus van de bblotheek. Een voorbeeldpagna s fguur 3. Deze pagna s samengesteld ut een aantal content tems van het type resource. Onder het kopje Databases met artkelen en dergeljke staan negen resources, onder het kopje Elektronsche tjdschrften zjn dre resources zchtbaar. Deze negen database-resources staan natuurljk net letterljk opgesomd n het assemblagevoorschrft. Er staan alleen de parameters n van de zoekacte de moet worden utgevoerd om deze negen resources ut het content management systeem te halen. Er zjn n dt geval twee parameters, het onderwerp (n dt geval: Composeten en vezelversterkende materalen) en het soort resource (n het eerste blokje: databases, n het tweede blokje: e-journals). De clent waarmee deze webpagna, of beter waarmee de template voor deze pagna wordt samengesteld s weergegeven n fguur 4. Lnks s de structuur van de webste aangegeven. Deze structuur wordt n een XML-bestand bjgehouden, maar va deze clent kunnen eenvoudg neuwe mappen en pagna s worden bjgemaakt. In het mdden van de pagna staat dezelfde pagna als n fguur 3, maar nu n een grafsche weergave van het template van deze pagna. De gekleurde blokjes zjn JSP-fragmenten de verschllende onderdelen genereren van de webpagna van fguur 3. Het eerste blokje Ljst van Resour- Opslag s n fguur 1 (ze p. 29) het endpunt van content management en het begnpunt van het publceren. We moeten er wel op wjzen dat het nu geschetste proces net als een lnear proces moet worden opgevat. Het s net zo dat voor elke publcate of elk type publcate een dergeljk proces moet worden opgezet, zodat vele parallelle producteljnen ontstaan. Dat was n de tradtonele maner van publceren vaak wel het geval. In fguur 2 wordt weergegeven dat de repostory het centrale punt s waar content management processen en publcateprocessen op allerle maneren aan elkaar geknoopt kunnen worden. Rollen Het aanmaken en redgeren van content tems gebeurt door auteurs en/of redacteuren. Een content manager kan verantwoordeljk zjn voor een deel van de repostory of voor de repostory van content tems als geheel. Het publceren s het werkterren van productbedenkers, Fguur 3. Bronnengds van de bblotheek van de TU Delft Informate Professonal 2004 [8] 10 31

4 ces genereert bjvoorbeeld het ljstje van negen bronnen van het type database. Voor webstes bestaat het assemblagevoorschrft dus ut de structuur van de ste, samen met een aantal templates voor de verschllende soorten van pagna s. Wanneer we kjken naar het content management voor deze tems, dan bljkt dat te bestaan ut het nvullen en wjzgen van nvulformuleren. In fguur 5 s het content tem Metadex weergegeven. Het staat n fguur 3 als het vjfde content tem onder het kopje Databases met artkelen en dergeljke. In de vormgevng wordt de nhoud van het veld Alleen TU weergegeven als een klen sleuteltje. Subject wordt gebrukt bj de selecte van dt soort content tems. De tekstvelden zjn er n twee talen. Wanneer een neuw content tem van dt type op deze maner wordt ngevoerd, s het n prncpe drect daarna zchtbaar n alle (!) webpagna s waarvoor het bestemd s. Hetzelfde geldt natuurljk voor wjzgngen n bestaande tems. Het content tem van fguur 5 staat n fguur 6 n de vorm van een XML-bestand. 12 Deze voorbeelden geven een ndruk van content management n rumere zn, geredeneerd vanut de publcate. Wanneer we starten bj de content s de stuate als volgt. In de repostory van het content management systeem zjn content tems opgeslagen van het type resource. Dat zjn beschrjvngen van allerle soorten bronnen op het nternet. Deze verzamelng van content tems wordt beheerd door medewerkers van de bblotheek. Het s één verzamelng omdat dezelfde bronnen op verschllende plaatsen hergebrukt worden. Webmasters gebruken templates waarn specale componenten worden geplaatst de dynamsch (op het moment van het opvragen van de pagna) selectes utvoeren op deze verzamelng van content tems. Va style sheets en parameters zoals taal wordt de utendeljke lay-out bepaald. DE SYSTEMEN Content management systemen ondersteunen content management en zjn ontwkkeld vanut dre verschllende nvalshoeken. Ze zjn gemaakt om het beheer van (grotere) webstes eenvoudger te maken, ze zjn ontwkkeld vanut al langer bestaande systemen voor documentbeheer, of ze zjn ontstaan n de wereld van SGML en XML. Web content management systemen De problematek de komt kjken bj het beheer van grote webstes s net gerng. Immer n HTML zt alles wat je nodg hebt om één pagna te maken, maar voor het beheren van duzenden webpagna s met een zekere onderlnge samenhang heb je andere tools nodg. Techneken de daarvoor worden gebrukt zjn: het maken van headers en footers de los worden opgeslagen en met meerdere pagna s gecombneerd worden, het los opslaan van vormgevng n een style sheet (CSS) en het los opslaan van slmme functonaltet n Javascrpt fles, enzovoort. De schedng van content en publcate s n deze systemen net of maar voor een deel verwezenljkt. In fete ondersteunen de systemen slechts het publcateproces en net een daarvan onafhankeljk content management. Document management systemen Document management s al langer bekend. De nadruk lgt her op het beheren van (grote) verzamelngen documenten n verschllende formaten (allerle offce documenten, scans, enzovoort). Informate over documenten n de vorm van metadata en het gebruk van workflow-faclteten bj de verwerkng van documenten zjn belangrjke onderdelen van document management. XML De doorbraak van XML en aan XML gerelateerde standaards en tools heeft het nut en de brukbaarhed van het Fguur 4. Screendump van de clentsoftware waarmee een webpagna wordt samengesteld Fguur 5. Voorbeeld van een content tem n de webnterface van het CMS 32 Informate Professonal 2004 [8] 10

5 <resource d="metadex" xmlns:xs=" xs:nonamespaceschemalocaton="g:\project CMS\Development\XML\resource.xsd"> <ddoctype>resource</ddoctype> <xurtextdut>metadex</xurtextdut> <xurtexteng>metadex</xurtexteng> <xinfour> <xuri> <xresourcetype>databases</xresourcetype> <xaccess>ja</xaccess> <xlongdut> metalen en legerngen</xlongdut> <xlongeng> metals and alloys</xlongeng> <xsubject>aard_d arch_b chemt_ac cve_bc databases lr_l lr_r mt_o mat_c mat_k mat_mc mat_a mat_mo mat_ml wb_m wb_tm wb_w</xsubject> <xextradut/> <xextraeng/> </resource> Fguur 6. Het content tem van fguur 5 weergegeven n de vorm van een XML-bestand scheden van content en vormgevng dudeljk gemaakt. Sommge content management systemen zjn helemaal gebaseerd op XML. Dat wl zeggen dat alle tekstuele content n XML wordt opgeslagen. Het grootste probleem herbj s de nvoerkant: net alle aangeleverde content s n XML en zal dus daarn moeten worden omgezet. En er zjn nog geen breed geaccepteerde edtors de als vanzelf brukbare XML als resultaat opleveren. Word 2003 ljkt overgens een goede eerste stap op de weg naar zulke tools. Schema Bj de selecte van het content management systeem hanteerden we het schema n fguur 7. In het lnkerdeel wordt weergegeven dat het content management systeem moet kunnen samenwerken met verschllende authorng tools. Varërend van offce programmatuur tot eenvoudge nvulformuleren. Dat kan op een eenvoudge maner: je maakt een document met een programma naar keuze, slaat het document ergens op de pc op, en voert het document daarna n het content management systeem n va een uploadformuler. Het kan ook mooer, bjvoorbeeld door het opnemen van specale menu s n Offce-programmatuur. Een bjzondere maner van n- en utchecken s werken met de verkenner van Wndows, waarbj de repostory (vrtueel) als een verzamelng van folders en bestanden kan worden weergegeven. 13 De klene blokjes met de letter geven aan dat er verschllende nterfaces nodg zjn om de samenwerkng tussen de programmatuur en het content management systeem te realseren. Het rechtergedeelte llustreert dat publceren naar verschllende meda mogeljk moet zjn. In Delft hebben we vooral te maken met webstes en PDF. Workflow s beschkbaar voor de begeledng en controle van het proces. Flexbltet ten aanzen van de nrchtng van workflow n het content management systeem s een belangrjke kwaltetses. Voor de achtergronden van workflow management en de automatserng daarvan verwjzen we naar webstes als de van de Workflow Management Coalton ( WARIA ( en e-workflow ( Het bovengedeelte van fguur 7 llustreert een aspect van content management systemen dat nog net aan de orde s gekomen. Uteraard moeten metadata en content tems worden opgeslagen. Dat kan op verschllende maneren geïmplementeerd worden. Metadata kunnen n een database worden opgeslagen, terwjl de content tems zelf op een specaal gedeelte van een harddsk als bestanden worden opgeslagen. Het s ook mogeljk bestanden als bnary objects n een database op te slaan. Wanneer alle tekst n XML wordt opgeslagen, kunnen specale XML-databases worden ngezet. Ook her s flexbltet een belangrjke kwaltetses. Daaronder valt: het zelf kunnen kezen van het merk database, het kunnen nzetten van een XML-database voor XML-content, maar ook het kunnen aankoppelen van bestaande databases of andere dataverzamelngen. Deze data worden dan onderhouden met een egen applcate, maar kunnen denen als een bron van content tems. SOFTWARESELECTIE Selecte van content management software verschlt net zoveel van selecte van andere software. Het s van belang een goed beeld te krjgen van de verwachtngen (wensen en esen) de ten aanzen van de software n de organsate leven. Vervolgens wordt de aanbodkant geanalyseerd: welke systemen zjn er op de markt, n hoeverre kunnen deze systemen voldoen aan de verwachtngen, wat zjn de kwalfcates van de leverancers, enzovoort. En natuurljk s het van belang de beoogde gebrukers bj het selecteproces te betrekken. In Delft hebben we onderzoek gedaan naar beschkbare producten, waarbj vragenljsten zjn beantwoord door leverancers, demo s zjn georganseerd aan de hand van vooraf opgestelde scenaro s en bezoeken aan bestaande klanten zjn afgelegd. Daarnaast s onderzoek gedaan naar de mogeljkheden van open source software en het zelf bouwen van een CMS op bass van bestaande componenten van Oracle. Op bass van dt materaal s er een topdre van systemen opgesteld. De leverancer van het als eerste geëndgde systeem heeft vervolgens een proof of concept project utgevoerd waarn onderdelen van de mplementate werden gerealseerd. > Informate Professonal 2004 [8] 10 33

6 Het onderzoek naar mogeljkheden om zelf een CMS te bouwen op bass van bestaande componenten (open source, Oracle) leverde op dat dt n de context van de bblotheek net haalbaar leek. We zouden de beschkkng moeten hebben over een team van programmeurs en de zjn net voorradg, terwjl het nhuren van een dergeljk team de kosten van het aankopen van een systeem zouden overschrjden. Het programma van wensen en esen dat we hebben opgesteld en gebrukt bj de selecte was gedetalleerd. In de besprekng van het schema herboven zjn al een aantal van de wensen aan de orde geweest. Heronder staan nog de belangrjkste esen samengevat. Open systeem De es was dat het te kezen systeem een open systeem dende te zjn. Dat wl onder meer zeggen: geen egen scrptng of programmeertaal, maar gebruk van een breed gebrukte taal zoals Java/JSP, ondersteunng voor XML, geen afhankeljkhed van specfeke databasesoftware, mogeljkhed om meerdere databases aan te koppelen. taald moeten worden op het moment dat de webpagna wordt opgevraagd. Dat s één scenaro. Maar tegeljkertjd zouden Word-documenten op het moment van nchecken al vertaald moeten kunnen worden naar XML. Consequente s dat documenten n allerle formats n het systeem beheerd moeten kunnen worden. Onder flexbltet valt ook (opneuw out of the box) het kunnen samenwerken met verschllende authorng tools en het kunnen publceren naar verschllende meda (ze fguur 7). Aanpasbaarhed Mogeljkheden om het systeem aan te passen en/of ut te breden. Dat geldt voor nterfaces met clents en voor de webnterface voor het content management. Leverancer De leverancer dende een solde bedrjf te zjn met een vestgng n (of vlak bj) Nederland en een rume klantenkrng te hebben, ook n dezelfde of aanverwante sectoren als waarn onze bblotheek functoneert. Keuze Bj de keuze voor Stellent Content Server hebben de volgende aspecten de doorslag gegeven: de content kan n meerdere formats worden beheerd, dus weng ngewkkelde converses van bestaande content en rumte voor verschllende scenaro s; Flexbltet Out of the box dende het systeem zodang flexbel te zjn dat het voor verschllende scenaro s te gebruken zou kunnen zjn. Zo zouden bjvoorbeeld Word-documenten als zodang te beheren moeten zjn en pas naar HTML veradvertente 34 Informate Professonal 2004 [8] 10

7 bestanden op een harddsc database msaccess database Frontpage Word Webstes Word + XML converse XMetal LaTeX CMS Folo Leverng bestanden CDRom Excel PDA Webnterface (forms) Workflow Fguur 7. Schema gehanteerd bj de selecte van het content management systeem mogeljkheden voor snelle mplementate van nterfaces voor content management; voldoende faclteten voor beheer van content n XML; vele mogeljkheden voor content contrbuton (edt-ncontext, ntegrate met authorng tools, webformuleren), waaronder een WebDAV clent nterface; volledg aanpasbare webnterfaces; centrale rol metadata; zeer complete workflow-faclteten; sterke assemblage en vormgevngsfaclteten; goede management/admnstraton nterface; solde bedrjf, goede ervarngen met consultants; goed utgevoerd proof of concept. SLEUTELROL Met de selecte en aanschaf van een content management systeem, n combnate met een systeem voor nformaton retreval, heeft de Bblotheek van de TU Delft de beschkkng gekregen over twee krachtge hulpmddelen, waarvan wj verwachten dat zj een sleutelrol zullen gaan spelen bj het verder vormgeven van de dgtale bblotheek. Noten 1. En wel Stellent Content Server, ze 2. Verty K2 Toolkt Je zou deze content tems ook kunnen mplementeren als metadata only content tems. 5. Ze html.shtml, waar ook de voorbeelden ut afkomstg zjn. 6. In sommge content management systemen wordt smpelweg één tabel voor metadata gebrukt, zodat de herhaalbaarhed vervalt. Dat s n veel gevallen onhandg. 7. Aan de andere kant s keep t smple een goed prncpe. Een klen aantal goed gekozen en eenvoudg gestructureerde metadata volstaat n veel gevallen. 8. Ze voor authorng tools n dt kader het Onderzoeksrapport Auteurs- en redactetools van Dadalos ( 9. De standaard XForms ( heft vele beperkngen op de aan de hudge (HTML) webformuleren zjn verbonden. 10. Converses kunnen n meerdere stappen van het proces voorkomen. Converse naar HTML zou bjvoorbeeld pas op het laatste moment, vlak voordat de webpagna wordt verstuurd naar de bezoeker van de webste, kunnen gebeuren. 11. Java Server Pages, een op de programmeertaal Java gebaseerde technologe waarmee stukjes Java-programmatuur gecombneerd kunnen worden met webpagna s (vergeljk PHP). JSP s net vergeljkbaar met Javascrpt: Javascrpt wordt n de browser utgevoerd, JSP wordt utgevoerd voordat de webpagna naar de browser wordt toegestuurd. 12. Er s bnnen de bblotheek een project gaande om het her gebrukte documentschema verder ut te werken en met behulp van XForms toegankeljk te maken. 13. Hervoor wordt het webdav-protocol gebrukt. Frts van Latum en Ronald Dekker zjn respecteveljk advseur en hoofd bj de afdelng Innovate en Ontwkkelng, Bblotheek Technsche Unverstet Delft. Informate Professonal 2004 [8] 10 35