kennis over publiceren

Transcriptie

1 de jonge akademie kennis over publiceren publicatietradities in de wetenschap advies

2 kennis over publiceren voetregel 1

3 2012 De Jonge Akademie Sommige rechten zijn voorbehouden / Some rights reserved Voor deze uitgave zijn gebruiksrechten van toepassing zoals vastgelegd in de Creative Commons licentie. [Naamsvermelding 3.0 Nederland]. Voor de volledige tekst van deze licentie zie de jonge akademie Postbus 19121, 1000 GC Amsterdam T F E dja@bureau.knaw.nl De Jonge Akademie is een zelfstandig onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen pdf beschikbaar op Redactie: Jeroen Salman, Maarten Kleinhans en Dolf Weijers Bijdragen: Gerben Bekker en Mirjam Perry Interviews: Marion de Boo Tekstredactie: Marja van der Putten Foto omslag: Images.com/Corbis, Doriano Solinas isbn Het papier van deze uitgave voldoet aan iso-norm 9706 (1994) voor permanent houdbaar papier. Dit advies is gemaakt van FSC-papier en gecertificeerd onder nummer CU-COC N. kennis over publiceren

4 kennis over publiceren publicatietradities in de wetenschap De Jonge Akademie December 2012 voetregel

5 4 kennis over publiceren

6 inhoudsopgave samenvatting 7 1. inleiding 11 Interview experimenteel fysicus Tjerk Oosterkamp het debat over publicatieconventies Wetenschappelijk - versus maatschappelijk belang Publiceren over interdisciplinair onderzoek Disciplineafhankelijke meetinstrumenten: twee voorbeelden Conventies in technologische en toegepaste wetenschappen Conventies in geestes- en sociale wetenschappen 26 Interview historica Beatrice De Graaf publicatieconventies jonge akademieleden aan het woord Waarde voor wetenschappelijke carrière Innovatieve publicaties Kwaliteit onderzoek Deelname aan actueel debat Tijdsinvestering en carrièreverloop Maatschappelijke criteria Directe maatschappelijke belangen Indirecte belangen Algemene relevantie 40 Interview grondrechtenonderzoeker Janneke Gerards Meten met vele maten: de disciplineverschillen Discussies over de impactfactor De waarde van peer review De plaats van de auteur Interdisciplinariteit tussen wal en schip? Monodisciplinair of meerdere disciplines Interdisciplinariteit als strategische cover-up 56 Interview paleoklimatoloog Appy Sluijs 57 4 Discussiepunten voor het debat over publicatieconventies 63 Interview technologiejurist Bert-Jaap Koops 65 Interview onderzoeker Europees privaatrecht Carla Sieburgh 71 inhoudsopgave 5

7 Bijlagen 1 Geraadpleegde literatuur 76 2 Analyse online publicatielijsten van leden De Jonge Akademie 78 3 Enquêterespondenten De Jonge Akademie 82 4 De Jonge Akademie 83 6 kennis over publiceren

8 samenvatting De belangrijkste communicatievorm in de wetenschap is de publicatie. Publicaties zijn de schriftelijke weerslag van ideeën en resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Ze zijn geschreven voor wetenschappers in dezelfde of aanpalende disciplines en dienen meerdere doelen. Zo komen bevindingen uit onderzoek op deze manier ter beschikking van anderen; studies zijn te controleren en worden niet onnodig gedoubleerd. Gepubliceerde inzichten, gegevens en concepten kunnen worden aangewend voor verder onderzoek en/of leiden tot ideeën voor nieuwe studies. Veel publicaties zijn in principe ook toegankelijk voor ter zake kundigen uit andere maatschappelijke sectoren die ze (mede) kunnen beoordelen op mogelijkheden voor toepassing. Een publicatie is terug te vinden door anderen en kan daarom worden geciteerd. Dat citeren kan belangrijk zijn in het wetenschappelijke debat en als erkenning voor de onderzoeker als bron van gegevens of ideeën. Kwantiteit en kwaliteit van publicaties vormen ook de meetlat voor het wetenschappelijk functioneren van een onderzoeker. Zelfs in een tijd waarin wetenschappers steeds meer taken krijgen van communicatie tot valorisatie is het nog steeds het belangrijkste waarderingscriterium voor werkgevers als universiteiten en onderzoeksinstituten en speelt het mee bij de beoordeling van onderzoeksaanvragen. Elke wetenschapper voelt de druk om (veel) te publiceren: publish or perish lijkt het motto. Maar, terwijl er in het wetenschappelijke bestaan zoveel van afhangt, blijkt er weinig algemene kennis te zijn over publicatietradities en meetinstrumenten in verschillende wetenschapsgebieden. Bij beoordeling van wetenschappelijke publicaties wordt dan ook niet of nauwelijks rekening gehouden met verschillen in publicatieconventies. De discussie rond (de waarde die gehecht wordt aan) wetenschappelijk publiceren leeft volop. Gevoed door de kennis en ervaringen van haar leden, afkomstig uit de volle breedte van de wetenschap, wil De Jonge Akademie met deze publicatie een bijdrage leveren aan het actuele debat over 'het waarderen' samenvatting 7

9 van wetenschappelijke publicaties,waarbij recht wordt gedaan aan de (verschillen in) onderzoekspraktijk. In dit boekje besteden we aandacht aan verschillen in publicatieconventies tussen wetenschapsgebieden en aan verschillen in (waardering van) gehanteerde meetinstrumenten. Speciale aandacht is er voor mogelijkheden en moeilijkheden van publiceren over interdisciplinair onderzoek. Ook de relatie tussen wetenschappelijk versus maatschappelijk belang van publicaties komt aan bod. Deze inventarisatie kwam tot stand op basis van een enquête onder de leden van De Jonge Akademie, analyse van hun publicatielijsten en een aantal diepte-interviews met leden en alumni. In vrijwel alle disciplines zijn wetenschappelijke kwaliteit en maatschappelijke relevantie belangrijke evaluatiecriteria, maar hoe deze precies gemoeten moeten worden is minder duidelijk. Meetinstrumenten blijken bovendien sterk disciplineafhankelijk. Publicatietradities in de geestes- en sociale wetenschappen wijken niet alleen sterk af van die in de bètawetenschap, maar er zijn ook verschillen tussen disciplines binnen één wetenschapsgebied. Klakkeloos toepassen van bibliometrische criteria uit de natuurwetenschappen op publicaties van geesteswetenschappers doet laatstgenoemden dan ook geen recht. De kwaliteitsindicatoren die onder regie van de KNAW zijn ontwikkeld voor de construerende en technische wetenschappen, de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen zijn wat dit betreft een stap in de goede richting. Publicatie van interdisciplinair onderzoek is lastig en in monodisciplinaire media vaak zelfs onmogelijk. Het maatschappelijk zeer gewilde, interdisciplinaire werk kan niet met dezelfde meetinstrumenten worden beoordeeld als regulier monodisciplinair onderzoek. Dit nog afgezien van de vraag of werkelijk interdisciplinair onderzoek wel bestaat of dat het vooral een modern sausje is dat over onderzoeksaanvragen wordt gegoten. Gevraagd aan welke publicatie(s) zij het meeste waarde hechten, antwoorden leden van De Jonge Akademie: publicaties die hun carrière positief beïnvloed hebben, innovatieve publicaties, publicaties over kwalitatief hoogwaardig onderzoek, publicaties die invloed hadden op een wetenschappelijke discours, en publicaties die een bepaald moment in de wetenschappelijke carrière markeerden. Ook de tijd die aan een publicatie is besteed telt mee in de waardering, hoewel deze factor niet causaal samenhangt met de kwaliteit van een publicatie. Een algemene conclusie is ook dat voor het meten van het maatschappelijk belang van een publicatie verfijndere instrumenten nodig zijn dan citatie-indices. 8 kennis over publiceren

10 Een fundamenteel obstakel voor uniform beoordelen van de kwaliteit en impact van publicaties is dat verschillende wetenschapsdisciplines ook verschillende publicatiemedia gebruiken. Bèta's zijn gewoon te publiceren in artikelen, geesteswetenschappers kiezen vaker voor boeken en sociale wetenschappers zijn gewend aan een mix daarvan. Naast verscheidenheid aan publicatiemedia is een bijkomende complicatie dat de internationale dimensie tussen wetenschapsvelden sterk verschilt: bèta s publiceren vaker in internationaal georiënteerde media. Een vaak gehoord bezwaar is ook dat er geen directe relatie is tussen de impact en de kwaliteit van een publicatie. Peer review is een cruciaal instrument voor het toetsen van wetenschappelijk werk (waar overigens wel wat op af te dingen valt), maar de mate en manier waarop dit in het wetenschapsveld gestalte krijgt is verre van eenduidig. De toename van online publicaties waarbij in feite elk wetenschappelijk artikel zonder beoordeling vooraf een plaats kan krijgen, zal de huidige koppeling van waardering voor een publicatie aan het tijdschrift waarin het is gepubliceerd doorbreken. Verschillende wetenschapsgebieden blijken verschillende regels te hanteren voor de rangorde van auteurs bij een artikel. Bij het inschatten van publicaties is het cruciaal om de precieze gebruiken in het betreffende gebeid goed te kennen. Ook zou bij het beoordelen van publicaties rekening gehouden moeten worden met het verschuiven van wetenschappelijke productiviteit met de leeftijd en loopbaan van de wetenschapper. samenvatting 9

11 10 kennis over publiceren

12 1. inleiding Deze publicatie zal de makers weinig tot geen wetenschappelijke impact opleveren en toch is het onderwerp het publiceren van onderzoeksresultaten buitengewoon relevant. Wetenschappers hebben er immers vrijwel dagelijks mee te maken. De vraag is natuurlijk wat De Jonge Akademie, binnen de KNAW een zelfstandig platform van jonge topwetenschappers, met dit onderwerp wil. De Jonge Akademie organiseert allerlei activiteiten op het gebied van interdisciplinariteit, wetenschapsbeleid en wetenschap en maatschappij. Omdat in De Jonge Akademie alle disciplines zijn vertegenwoordigd, werd tijdens informele en formele bijeenkomsten al snel duidelijk hoe verschillend de publicatieconventies binnen die disciplines zijn. Uit een fascinatie voor die diversiteit, maar ook aangezet door de toenemende publicatiedruk, besloot De Jonge Akademie om dit thema nader onder de loep te nemen, met de eigen leden als onderzoeksmateriaal. Al snel bleek de actualiteit van het thema. Zo worden er binnen de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) kwaliteitsindicatoren ontwikkeld voor de verschillende wetenschapsgebieden, waarbij rekening wordt gehouden met de specificiteit van onderzoeksvelden en de daar heersende publicatietradities. Inmiddels zijn dergelijke indicatoren ontwikkeld voor de ontwerpende en construerende wetenschappen, voor de geesteswetenschappen en voor de sociale wetenschappen. In dit boekje zult u echter geen criteria voor het beoordelen van publicaties aantreffen, noch eenduidige antwoorden op actuele vraagstukken. We willen vooral vanuit het kwantitatief begrensde, maar disciplinerijke perspectief van De Jonge Akademie, een aantal boeiende vragen stellen die het debat over wetenschappelijk publiceren kunnen voeden. Een aantal vragen staat steeds centraal. In de eerste plaats nemen we de verschillende meetinstrumenten en indicatoren in de verschillende disciplines onder de loep. Waar komen die criteria uit voort? Is het überhaupt mogelijk om de kwaliteit van historische versus biochemische publicaties met elkaar te vergelijken? voetregel inleiding 11

13 Daarnaast willen we de relatie tussen het wetenschappelijke belang versus het maatschappelijke belang van publicaties aan de orde stellen. Moet de wetenschapper naast publicaties met een hoge impactfactor ook zijn bevindingen toegankelijk maken voor een groot publiek? Is de bijdrage die een wetenschapper levert aan de samenleving door bijvoorbeeld een lezing op een school te verzorgen, of een medische test te ontwikkelen voor gezondheidscentra in Afrika even belangrijk als een wetenschappelijke publicatie in een gerenommeerd tijdschrift? En levert hem dat voldoende waardering op van de werkgever? En ten slotte vragen we ons af welke problemen en mogelijkheden er zijn voor het publiceren van interdisciplinaire onderzoeksresultaten. Zijn er wel tijdschriften die daar ruimte voor bieden? En worden deze publicaties even zwaar gewogen als die in monodisciplinaire tijdschriften? De voorliggende publicatie is gebaseerd op een aantal deelproducten waaraan is gewerkt door zowel leden van De Jonge Akademie, studenten en een wetenschapsjournalist. Sociologiestudent Gerben Bekker heeft een enquête onder leden van De Jonge Akademie verzorgd en hun publicatielijsten statistisch verwerkt. Studente wetenschapsgeschiedenis Mirjam Perry heeft het huidige, (vooral Nederlandse) debat over publicatieconventies (bibliometrie, scientometrie, citatiescores, peer review, interdisciplinair publiceren) door middel van (beperkt) literatuuronderzoek in kaart gebracht. In aanvulling daarop heeft wetenschapsjournalist Marion de Boo zes leden van De Jonge Akademie geïnterviewd over hun eigen onderzoekspraktijk en publicatie-ervaringen. De redacteuren van dit boekje, Maarten Kleinhans, Jeroen Salman en Dolf Weijers hebben het onderzoek voor dit boekje begeleid en de eindtekst samengesteld. Marjolein van Asselt en Bert Weckhuysen, alumni van De Jonge Akademie, waren mede-initiatiefnemers en eerste coördinatoren van dit project. Marja van der Putten, communicatieadviseur van De Jonge Akademie verzorgde de tekstredactie. Opbouw Eerst bieden we een kort overzicht van de huidige stand van zaken rond publicatieconventies in de alfa-, gamma- en bètawetenschappen. Vervolgens bespreken we de resultaten van de enquêtes en interviews onder leden van De Jonge Akademie, waarbij we vooral kijken naar de relatie tussen maatschappelijke en wetenschappelijke criteria, naar de aard en verbeteringen van de meetinstrumenten en naar de bijzondere eigenschappen van interdisciplinair publiceren. Ten slotte formuleren 12 kennis over publiceren

14 we enkele aanbevelingen en discussiepunten. In de bijlagen vindt u een bibliografie, enkele tabellen met de resultaten van een enquête en de namen van de enquêterespondenten. Dit boekje is niet alleen relevant voor De Jonge Akademie om de achtergrond van de verschillende disciplines die ze vertegenwoordigt beter te leren kennen. Het is ook van belang voor studenten en onderzoekers die beginnen met publiceren, om te weten welke actuele discussies er spelen binnen hun vakgebied en hoe ze zich voor kunnen bereiden op de beoordeling van hun wetenschappelijke output. Last but not least, kunnen bestuurders en beleidsmakers in de academische wereld decanen, onderzoeksdirecteuren, beleidsmakers binnen ministeries, NWO en KNAW er hun voordeel mee doen bij vergelijkingen tussen vakgebieden en evaluaties van onderzoeksvoorstellen en publicaties. Het geeft weliswaar geen pasklare antwoorden, maar laat wel zien waar onvermoede problemen en mogelijkheden liggen en waar we in de toekomst nog aan moeten werken. wetenschap: overal en voor iedereen inleiding 13

15 14 kennis over publiceren

16 Experimenteel fysicus Tjerk Oosterkamp 'ik zal mijn collega s nooit aanspreken op hun citatie-index' De onderzoeksgroep van prof. dr. ir. Tjerk Oosterkamp (1972) werkt aan een tastmicroscoop. Dit instrument maakt op de tast een afbeelding van een oppervlak tot op moleculair niveau, bijvoorbeeld een eiwit in een celmembraan. Oosterkamp studeerde experimentele natuurkunde aan de TU Delft èn trompet aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Hij promoveerde cum laude, werkte als postdoc aan Harvard en won vele prijzen. Sinds 2011 is hij hoogleraar Experimentele natuurkunde in Leiden. Hij is medeoprichter van het hightech bedrijf Leiden Probe Microscopy BV. De komende jaren werkt hij aan nieuwe verschijningsvormen van de kwantummechanica, zoals het kwantumgedrag van objecten die veel zwaarder zijn dan een groot molecuul: Kan een klein blokje materiaal op twee plaatsen tegelijk zijn? Wetenschappers moeten niet achter de kudde aanlopen, maar hun eigen weg kiezen, vindt Oosterkamp. Ik betreed graag nieuw terrein, ik ga niet voor het makkelijke succes. Ik wil kuddegedrag onder wetenschappers niet belonen. Daarom zal ik mijn collega s ook nooit aanspreken op hun citatie-index. Wat is voor u het meest relevante type publicaties? Internationale tijdschriften. En soms schrijft een hoogleraar tegen het eind van zijn carrière een prachtig boek dat een onderzoeksveld heel toegankelijk maakt voor nieuwe studenten. Wat zijn gangbare meetinstrumenten voor kwaliteit? Meestal is er weinig geld te vergeven voor vele mooie onderzoeksvoorstellen. Zo n commissie zoekt dan een meetlat om onderscheid te maken tussen mensen die wel of geen geld krijgen. Dan kijkt men al snel naar de tijdschriften waarin de kandidaat publiceert. Onderzoekers die een stuk in sommige toptijdschriften voor kosmologie en hoge energie fysica geaccepteerd krijgen, geven echt een feestje, terwijl die bladen bij andere natuurkundigen volstrekt onbekend zijn. Zo n commissie die vijftig mooie onderzoeksvoorstellen moet vergelijken, ziet liever artikelen in Nature, Science of Physical Review Letters. Ik zit zelf ook wel eens in zo n commissie. Daar word ik echt verdrietig van, omdat het heel vervelend is om nee te moeten verkopen aan heel goede kandidaten met ideeën waar je best vertrouwen in hebt. Wanneer alleen de mainstream kandidaten die in alle kolommen positief scoren nog geld krijgen, heb je een probleem. Zo n interview tjerk samenvatting oosterkamp 15

17 systeem van verdeling ligt echter in deze tijden van financiële schaarste al gauw op de loer. Daarom vraag ik in zo n vergadering wel eens een time-out om uit te leggen waarom een ingewikkeld en ontoegankelijk onderzoeksvoorstel echt vernieuwend is. Maar dat kan alleen als je de aanvragers verder niet kent, anders gaat het op belangenverstrengeling lijken. Kortom, de negatieve bijwerkingen van ons huidige selectiesysteem worden verergerd door de krapte in het onderzoeksbudget. Het is gebruikelijk om voorstellen naar referenten te sturen, ter beoordeling. In zo n voorstel moet de onderzoeker precies aangeven wat hij van plan is te gaan doen. Blijkbaar geeft men wetenschappers wel het vertrouwen om voor anderen te bepalen wie straks het geld krijgt. Ik ben blijkbaar betrouwbaar genoeg om andermans werk te beoordelen en te bepalen wie het geld moet krijgen. Maar tegelijkertijd vertrouwt men mij niet zomaar geld toe om mijn eigen werk te beoordelen en het geld zelf te besteden aan het onderzoek dat mij het belangrijkst lijkt. Ik wil niet beweren dat de slager voortaan zijn eigen vlees moet keuren. Maar het komt er nu wel op neer dat ik mijn vleeslapjes zo in mijn etalage moet leggen, dat de buitenwereld gaat denken dat dit het allerbeste vlees is, terwijl ik voor mezelf intussen een ander lapje klaarmaak dat er minder goed uitziet maar wel beter smaakt. Je moet je onderzoeksvoorstellen op een bepaalde manier schrijven omdat je anders het geld niet krijgt. Ik wil best door een paar hoepels springen als ik weet dat ik daarmee geld verdien. Maar het aanvragen van geld is een pervers spel, terwijl de wetenschap zelf juist zo mooi en creatief is. Voor elke vijf uur die ik zelf besteed aan onderzoek ben ik misschien wel drie uur bezig om onderzoeksgeld los te krijgen en te verantwoorden. Wat zijn de meetmomenten? Je ziet steeds vaker dat sollicitanten hun cv elke maand bijwerken met de nieuwste citatiescores. Solliciteert iemand in ons lab naar een tenure track positie, als universitair docent of hoogleraar, dan kijken wij liever naar zijn verhaal, naar wat hij gedaan heeft en wat hij van plan is te gaan doen, dan naar zijn publicatielijst. En als een collega bevorderd wil worden is de vraag vooral of zijn onderzoek vernieuwend is. Dat kunnen wij als collega s samen met externen prima beoordelen, daar hebben wij zijn H-index niet bij nodig. Maar als iemand op het niveau daaronder van baan wilt veranderen, ligt dat anders, dan zijn er zoveel aanvragen dat je er misschien de tijd niet meer voor kunt nemen. Als iemand in mijn groep een artikel publiceert, vraag ik of collega s zelf vinden dat hun bijdrage groot genoeg was om co-auteur te worden. Vaak genoeg zeggen mensen dan nee, want er is een groeiende weerzin tegen die publicatiegekte. Anderzijds werken wij vaak met grote teams, waarin veel expertises samenkomen, en 16 kennis over publiceren

18 dat leidt vanzelf tot veel co-auteurs. Uiteraard schrijft de trekker van een project de resultaten op, hij wordt dan eerste auteur. Dat moet ruim van tevoren duidelijk zijn. En de volgende keer is er dan weer een andere trekker, zodat iedereen een keer als eerste auteur aan bod komt. Zijn citatieanalyses in de experimentele natuurkunde een goed meetinstrument? Nee, helemaal niet! Als het onderzoeksgeld schaars wordt, kun je het je steeds minder permitteren om moeilijke dingen te doen en dan is de verleiding groot om aan eenvoudige dingen te gaan werken. En naarmate meer mensen aan simpele dingen gaan werken, levert dat steeds meer citaties op. Ook nieuw werk wordt onmiddellijk geciteerd, want er zijn heel veel mensen met het onderwerp bezig. Zo kunnen hypes in de wetenschap zichzelf versterken. Grafeen bijvoorbeeld is zo n modieus onderwerp, waar veel mensen aan werken omdat het goed te begrijpen valt, waardoor het steeds meer geciteerd wordt, waardoor er nog meer mensen aan gaan werken enzovoort. Dingen die in de mode zijn, zijn als je alleen naar de citaties kijkt, per definitie succesvol. Maar helpt dat de natuurkunde nou echt vooruit? Is grafeen nu het beste, belangrijkste onderzoek in de natuurkunde, alleen maar omdat het zoveel geciteerd wordt? Het maakt toch een groot verschil door wie je geciteerd wordt? De grote kudde van fysici citeert elkaar voortdurend. Maar is de kudde nou echt zo verschrikkelijk goed omdat alle kuddedieren elkaar voortdurend citeren? Zijn dat dan de beste wetenschappers? Moet je niet meer kijken naar degenen die voorop lopen en hun eigen weg gaan en zou je niet veel liever door die voorlopers geciteerd willen worden? Maar ja, het zijn wel diezelfde kuddeleden die jouw aanstelling moeten goedkeuren en jouw onderzoeksvoorstellen moeten honoreren. Daarom mag je ook weer niet teveel van de groep afdwalen. Maar ik wil kuddegedrag onder wetenschappers zeker niet belonen en daarom zal ik mijn collega s ook nooit aanspreken op hun H-index. Hoe zouden in uw vakgebied de publicatietradities moeten veranderen? Dat begint al bij sollicitatieprocedures. Daar moet je de publicatielijst een beetje relativeren en vooral goed naar de persoon zelf kijken. Je moet daar tijd in steken en referenties goed natrekken. Ik vermijd het om op getalletjes af te gaan. Citatieanalyses zijn geen goed meetinstrument. Iemand die niet publiceert en niet wordt geciteerd, kan dat vaak uitleggen. Het vakgebied is inmiddels zo competitief dat er niet veel slechte fysica meer bestaat. interview tjerk samenvatting oosterkamp 17

19 Op welke publicaties bent u zelf het meest trots? Op het moeilijkste onderzoek, waar misschien wel vijf jaar van hard werken in gestoken is. Dan is zo n publicatie de kroon op het werk. Als je er meer moeite voor hebt moeten doen, is de voldoening groter. Vaak gaat het dan om multidisciplinaire onderwerpen, waarbij je mensen in beide vakgebieden moet uitleggen waarom dit nu voor het andere vakgebied zo belangrijk is. Medici willen weten waarom de aorta scheurt en de patiënt doodbloedt. Zo n aorta bestaat uit vezels en fysici zien het scheuren van die aorta als een organisatieprobleem van die vezels. Zij roeren al jarenlang in potjes met verschillende typen vol vezels in oplossing om te zien welke structuren daaruit ontstaan. Om die twee perspectieven uit beide beroepsgroepen bij elkaar te brengen en misschien tot nieuwe ontstekingsremmers te komen is een kunst apart. Vaak levert het openbreken van zo n nieuw gebied nou niet bepaald de meest geciteerde publicaties op. Als ik steeds op dezelfde weg een stap vooruit doe, komt dat in Nature of Science. Maar als ik over de greppel spring en nieuw terrein betreedt, kost het soms veel meer moeite om een stuk te laten landen. Het is natuurlijk mooi om in Nature te staan, want daarmee verhoog je je kans om een volgend projectvoorstel gehonoreerd te krijgen. Maar ik betreed liever nieuw terrein, ook al betekent dat ploeteren voor weinig het zit nou eenmaal in de aard van de mens. Ik word geboeid door moeilijke dingen. Je moet het geduld en het doorzettingsvermogen, de drang en die nieuwsgierigheid hebben om iets te willen weten dat echt belangrijk is maar niet voor het oprapen ligt. In hoeverre brengt interdisciplinair onderzoek zijn eigen meet- en publicatieproblemen mee? Multidisciplinaire papers kosten misschien wel drie keer zo veel tijd als monodisciplinaire papers, terwijl ook de drempel om er onderzoeksgeld voor los te krijgen hoger is. Het onderzoek zelf is moeilijker en je moet meer mensen overtuigen. Ik doe hier bijvoorbeeld monodisciplinair onderzoek naar de werking van de tastmicroscoop om hem sneller en gevoeliger te maken. Daar kan ik makkelijker mee scoren. Maar wij doen hier ook heel uitdagend onderzoek naar de toepassing van tastmicroscopie voor humaan weefsel. Dat multidisciplinaire onderzoek is veel bewerkelijker dan het betasten van kristallen. Hoe kom je aan zo n stuk aorta, waar moet je dan op letten, welke ziektebeelden zijn interessant om te bestuderen? Hoe leg je als technisch fysicus aan de medici in het ziekenhuis jouw werkwijze en beperkingen uit? Het kost heel veel tijd om die twee uitersten bij elkaar te brengen en samen tot nieuwe inzichten te komen en het levert weinig citaties op, want in zo n multidisciplinair vakgebied zijn nu eenmaal minder mensen actief. Als ik alleen maar multidisciplinair zou werken, had ik het niet tot hoogleraar gebracht. 18 kennis over publiceren

20 Zouden er aparte criteria voor interdisciplinair onderzoek moeten komen? Ik zou het liefst zien dat er per instituut een budget voor multidisciplinair onderzoek werd toegekend, dat we dan zelf over onze multidisciplinaire mensen verdelen. Je wilt niet dat de geldpot wordt leeg gegraaid door mensen die op elk onderzoek het etiket multidisciplinair plakken. Maar het is toch juist mooi om in Nature te staan? Macmillan Publishers, uitgever van Nature, is een commerciële onderneming. Je hebt inmiddels Nature Materials, Nature Nanotechnology, noem maar op. Ze hebben zoveel dochtertjes gebaard dat ze nu wel twintig keer zoveel stukken onder de Nature-vlag kunnen publiceren als hun concurrent Science. Wij hebben het wel eens over Nature Toiletpaper, dat is typerend voor de perversiteit van het systeem, eigenlijk wil je daar niet meer aan mee doen. Als mijn onderzoeksfinanciering niet van mijn publicaties in Nature afhankelijk was, zou ik het liever in een open access tijdschrift zetten. Zulke bladen krijgen een hogere status als wij onze beste stukken ernaar toe gaan sturen. Anders blijft de vreemde situatie bestaan waarbij Macmillan Publishers indirect bepalen welke nieuwe onderzoeksvoorstellen straks gehonoreerd zullen worden. En dan te bedenken dat wij al die papers gratis bij de uitgever aanleveren en ook het tijdrovende peer reviewen helemaal gratis doen. Je bent zelfs blij als je dat doen mag, want dan hoor je erbij. Maar sommige mensen willen het niet meer doen. Hoe verandert de impact van de hoogleraar in de loop van zijn carrière? Als hoogleraar moet je een instituut bestieren en veel onderwijs geven, daardoor kom je geleidelijk minder aan onderzoek toe en lijkt je impact af te nemen. Naarmate je ouder wordt, ben je op den duur steeds meer bezig om andere, jongere onderzoekers vooruit te helpen. Bij teampublicaties word je dan bijvoorbeeld eenna-laatste auteur. Daardoor lijkt je impact aan het eind van je carrière misschien weer te stijgen. interview tjerk samenvatting oosterkamp 19

21 20 tussen onderzoek en samenleving

22 2. het debat over publicatieconventies 2.1 Wetenschappelijk versus maatschappelijk belang In bijna alle disciplines vallen de belangrijkste criteria voor evaluatie onder twee categorieën: wetenschappelijke kwaliteit en maatschappelijke relevantie. Minder duidelijk is echter hoe deze twee precies moeten worden gedefinieerd en hoe ze moeten worden gemeten. Het doel van wetenschapsbeoefening is kennisverwerving, waarheidsvinding en duiding van denkstromingen en maatschappelijke trends. Daarbij is communicatie met medewetenschappers om vele redenen belangrijk: de controle van het werk van anderen, debatteren over de waarde van gebruikte methoden, uitkomsten en interpretaties, het signaleren van nieuwe methoden en onderzoekstrends, en contact leggen voor samenwerking. De meest toegankelijke vormen van communicatie voor academici zijn voordrachten op congressen, en publicaties in boeken en in (peer reviewed) tijdschriften. Of een werk van groot wetenschappelijk belang is, wordt na publicatie door de academische gemeenschap bepaald op basis van de volgende criteria: (1) de hoogte van het aantal citaties ten opzichte van het gemiddelde aantal citaties in het vakgebied (citatieanalyses); (2) de mate waarin het werk nieuwe paden van vruchtbaar onderzoek aanlegt of oudere resultaten en inzichten juist ontkracht; (3) de mate waarin het werk wordt gebruikt in andere disciplines. Het zijn de peers die op basis van deze criteria het wetenschappelijke belang bepalen. Dit gebeurt bij een artikel bijvoorbeeld door middel van een afzonderlijke peer review, maar kan voor het gehele wetenschappelijke werk pas na verloop van langere tijd worden vastgesteld. het debat wetenschapscommunicatie over publicatieconventies 21

23 Citatieanalyses zijn niet alleen een instrument om het wetenschappelijk belang van publicaties vast te stellen, ze kunnen ook worden gebruikt om het verloop van wetenschappelijke carrières te volgen. Zo kunnen we bijvoorbeeld vaststellen dat wetenschappelijke productiviteit sterk leeftijdgebonden is. In een onderzoek uit 2008 naar de productiviteit van Canadese professoren viel op dat er een keerpunt was rond veertigjarige leeftijd en weer een rond hun vijftigste. Vanaf het begin van hun carrière tot aan hun veertigste jaar groeide de productiviteit van deze wetenschappers sterk. Daarna begonnen de onderzoekers echter oudere literatuur te citeren en nam de toename van hun productiviteit af. Rond hun vijftigste levensjaar waren deze onderzoekers juist weer het productiefst, maar was de gemiddelde wetenschappelijke impact van hun artikelen sterk gedaald. De professoren publiceren dan inmiddels veel minder vaak als eerste auteur en zijn in de lijst van coauteurs opgeschoven naar achteren. Bij het ontwerpen van wetenschapsbeleid en het beoordelen van publicatieoutput zou dus rekening gehouden moeten worden met deze dynamiek. 1 Wetenschap heeft niet alleen een zuiver wetenschappelijke, maar ook maatschappelijke en economische waarde. Dit is het meest zichtbaar in de technologische en natuurwetenschappen waar wetenschappelijke resultaten ten grondslag liggen aan technologische ontwikkeling, verbeteringen in primaire productie en natuurbeheer en aan verbeteringen in de gezondheidszorg. Maar ook de ontwikkeling van effectief onderwijs aan kinderen en volwassenen is gestoeld op wetenschappelijk onderzoek. Wetenschap maakt ook in bredere zin deel uit van onze cultuur en is zelf cultuurdrager. Wetenschap duidt en verklaart alledaagse en extreme gebeurtenissen in de wereld en kan gegevens, voorspellingen en suggesties voor verbeteringen aanreiken als basis voor beleid, politieke besluitvorming en richtlijn voor maatschappelijke organisaties. Al deze aspecten kunnen op korte of lange termijn ook leiden tot economische waarde. Daarbij moet rekening gehouden worden met de schijnbare paradox dat een groot wetenschappelijk belang niet automatisch een groot maatschappelijk belang vertegenwoordigt. Ze moeten dus los van elkaar worden beoordeeld. De meeste wetenschappelijke publicaties zijn door hun verspreiding en gespecialiseerde taalgebruik niet goed toegankelijk voor andere sectoren in de maatschappij. Bovendien is de context en verbinding met ander wetenschappelijk werk vaak wel helder binnen de wetenschap, maar niet daarbuiten. Om wetenschappelijke resultaten en inzichten daadwerkelijk maatschappelijk relevant te laten worden is dus veel meer nodig dan publiceren binnen de wetenschap. 1 Gingras et al tussen onderzoek en samenleving