Economische Verkenningen Utrecht 2015

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Economische Verkenningen Utrecht 2015"

Transcriptie

1 TNO-rapport TNO 2015 R10933 Economische Verkenningen Utrecht 2015 Earth, Life & Social Sciences Van Mourik Broekmanweg XE Delft Postbus AA Delft T F Datum 7 juli 2015 Auteur(s) Dr. Walter Manshanden Olaf Koops MSc. drs. Thijmen van Bree Exemplaarnummer Oplage Aantal pagina's 51 (incl. bijlagen) Aantal bijlagen Opdrachtgever Economic Board Utrecht Projectnaam Economische Verkenningen Utrecht 2015 Projectnummer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO

2 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Samenvatting Dit is de tweede editie van de Economische Verkenningen Regio Utrecht, uitgevoerd in opdracht van de Economic Board Utrecht. Doel van het onderzoek is een update te geven van de economische ontwikkelingen in de provincie Utrecht in de periode en een doorkijk te geven van de economische ontwikkelingen tot en met Belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat na twee jaren van lichte krimp van de economie van Utrecht in 2012 en 2013, de economie weer aantrekt. De economische groei Utrecht komt na een tweetal jaren van krimp op een hoger niveau uit, namelijk 2 procent in 2014 en 2,75 procent in De economische crisis heeft een zwaar spoor achtergelaten op de dragers van de regionaal economische groei in Utrecht vanaf de jaren negentig (financiële diensten, specialistische zakelijke diensten, informatie en communicatie en groothandel). Nieuwe groei komt van het zorgdomein, non-profitdiensten en vervoer en opslag. Tot slot houden de trends van schaalverkleining en verstedelijking van de economie in Utrecht aan. Het economisch herstel in stadsgewest Utrecht en stadsgewest Amersfoort laat een ander hersteltempo zien na 2009 ten opzichte van de deelregio s Utrecht-West en Zuidoost-Utrecht. Kerngegevens provincie Utrecht Bruto binnenlands product *, Nederland mld E, Groei in % 1,7-1,6-0,7 0,9 2,0 2,1 Bruto regionaal product *, Utrecht mld E, Groei in % 0,9-0,6-0,8 2 2,75 Werkzame personen x 1000 pers Groei in % 0,3 0,2-1,7-0,4 1,1 Bevolking x 1000 pers Groei in % 0,3 0,2-1,7-0,1-0,1 Beroepsbevolking x 1000 pers % van bevolking jaar Werkloosheid x 1000 pers % van beroepsbevolking 4,7 5,8 7,5 7,7 7,2 * Bruto Binnenlands Product in marktprijzen. Verder in deze rapportage worden basisprijzen gehanteerd. Bron: CBS/CPB/TNO De groeiverwachting tot en met 2015 is voor de provincie Utrecht relatief positief doordat naast de export ook de binnenlandse consumptieve uitgaven en de bedrijfsinvesteringen aantrekken. Omdat de regionale economie van Utrecht voor

3 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 een relatief groot deel van de binnenlandse afzetmarkt afhankelijk is, is de huidige fase van economisch herstel voordelig voor Utrecht. De werkgelegenheid kromp in 2013 nog betrekkelijk snel met 1,7 procent. De krimp neemt in 2014 af, en pas in 2015 wordt een toename van de werkgelegenheid verwacht met een plus van meer dan 1 procent. Deze toename is bescheiden. Economische herstructurering na 2008 Het jaar 2008 markeert een breuk in de economische ontwikkeling. Het uitbreken van de financiële crisis, gevolgd door een schuldencrisis, heeft een grote wissel getrokken op de groei en structuur van de economie van Utrecht. Sectoren die van oudsher trekkers waren van de regionale economie van Utrecht (ICT, financiële diensten, groothandel), vertonen na 2008 krimp of stagnatie. Er vindt een economische structuurverandering plaats in Utrecht. Het verdienvermogen van de zakelijke en financiële dienstverlening gaat achteruit onder invloed van de toenemende mogelijkheden en invloed van ICT. Ook zijn deze sectoren in Utrecht harder geraakt door de economische crisis ten opzichte van het nationaal gemiddelde. Het meest sprekende voorbeeld is de ICT-sector in Utrecht die het hardst getroffen is door de economische crisis. Inmiddels zijn de eerste tekenen van herstel zichtbaar zijn met veel nieuwe bedrijvendynamiek en een lichte toename van de werkgelegenheid in Sectoren met een relatief stabiel groeipad, ook na de kredietcrisis van 2008, zijn de zorg, onderwijs en overheid. Vooral de zorg heeft een sterke groei laten zien in de periode in Utrecht, die ook hoger ligt ten opzichte van Nederland en de Metropoolregio Amsterdam. Ook vervoer en opslag laat een positieve groei zien. De non-profit dienten nemen licht toe in Utrecht, juist in de stadsgewesten Utrecht en Amersfoort. Daardoor vertonen de stadsgewesten na 2008 nog enige groei in Utrecht, en krimpen de landelijke regio s Utrecht West en Zuidoost Utrecht. De groei van de financiële diensten draagt bij aan de groei van Stadsgewest Utrecht. Voor de horeca geldt hetzelfde. Binnenlandse vakanties en uitbesteding door moderne huishoudens doen de toegevoegde waarde van de horeca in stadsgewest Utrecht tegen de trend in groeien na Schaalverkleining Utrecht kent relatief veel kleine ondernemingen. Dit komt deels door de sectorstructuur van Utrecht met relatief veel dienstensectoren en deels door de netwerkvoordelen van Utrecht voor kleine bedrijven en zzp-ers. In de periode is de gemiddelde bedrijfsgrootte in Utrecht in snel tempo kleiner geworden, het gemiddelde bedrijf in Utrecht in 2014 is bijna een kwart kleiner ten opzichte van De trend van schaalverkleining vindt in Utrecht na 2002 versneld plaats, ook ten opzichte van Nederland. De specialisatie van Utrecht in dienstensectoren verklaart deze bovengemiddelde trend. De specialistische zakelijke dienstverlening, informatie en communicatie, bouw, en cultuur, sport en recreatie zijn de sectoren met absoluut en relatief het grootste aandeel zzp-ers en zijn in Utrecht oververtegenwoordigd. Verstedelijkingsopgave Het belang van stedelijkheid voor de economie neemt verder toe. Dit verklaart ook waarom de relatief stedelijke provincie Utrecht de economische crisis vanaf 2009 relatief beter is doorgekomen dan het nationaal gemiddelde. De economische crisis na 2008 heeft dit proces verder versneld. In de stedelijke regio s rond Utrecht en Amersfoort zien we licht herstel van de economie. De meer landelijke deelregio s

4 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Utrecht-West en Zuidoost-Utrecht laten sterke krimp zien. Binnen stadsgewesten wordt het belang van stedelijkheid verder versterkt. Steden hebben een groter aanpassingsvermogen en kunnen beter inspelen op de veranderende economie en de trend van schaalverkleining. Stedelijkheid en agglomeratievoordelen krijgen een groter belang in de ontwikkeling van de economie van Utrecht en de rol van vooral de stad Utrecht zal belangrijker worden. De ruimte in de steden zal (nog) schaarser worden. Hier ligt een verstedelijkingsopgave om de toekomstige groei van Utrecht te accomoderen.

5 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding De economische ontwikkeling van de provincie Utrecht Macro-economische ontwikkelingen op hoofdlijnen Economische ontwikkeling per sector Economische specialisatie van de provincie Utrecht Economische ontwikkeling naar deelregio Conclusies Referenties Bijlage... 50

6 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 1 Inleiding In 2012 is in opdracht van de Taskforce Innovatie Utrecht en Kamer van Koophandel Midden-Nederland de eerste editie van de Economische Verkenningen Regio Utrecht verschenen om beter inzicht te krijgen in de toekomstige economische prestaties van de Utrechtse economie (TNO, 2012). In deze studie in onderzocht in welke mate de economie van de provincie Utrecht is gegroeid op de lange termijn en welke bedrijfstakken een bijzondere rol aan die economische ontwikkeling hebben geleverd. Vervolgens is de vraag in welke mate topsectoren en speerpunten (sleutelbedrijfstakken in het beleid van de regio Utrecht) aan de gebleken economische ontwikkeling hebben bijgedragen. De analyse is uitgevoerd aan de hand van de ontwikkeling van toegevoegde waarde. Daarnaast is naar werkgelegenheid gekeken, arbeidsproductiviteit en gemiddelde bedrijfsgrootte. Ook is er vervolgens gekeken naar groeipotenties naar Vier bedrijfstakken hebben vanaf de jaren zeventig een belangrijke bijdrage geleverd aan de structurele economische ontwikkeling van de provincie Utrecht en bieden kansen naar de toekomst: informatie en communicatie, specialistische zakelijke diensten, financiële diensten en groothandel. Deze bedrijfstakken zijn omvangrijk, overgeconcentreerd in de provincie Utrecht en hebben een hoge groei doorgemaakt. De rol van de negen nationale topsectoren in de provincie Utrecht is beperkt. Een ander interessant resultaat uit de analyse is de hernieuwde groei in de stad Utrecht, dat duidt op agglomeratievoordeel. Dit onderzoek, in opdracht van de Economic Board Utrecht, heeft als doel om een update te geven van de economische ontwikkelingen in de provincie Utrecht in de periode Hoe heeft de economie van Utrecht zich ontwikkeld in termen van toegevoegde waarde, werkgelegenheid en aantal vestigingen? Wat zijn de ontwikkelingen geweest voor de verschillende economische sectoren en deelgebieden in Utrecht? Anders ten opzichte van de vorige editie, wordt in deze editie ook een korte termijn raming gemaakt van de economische groei in de provincie Utrecht tot en met 2015.

7 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 2 De economische ontwikkeling van de provincie Utrecht In dit hoofdstuk beschrijven we de economische ontwikkeling in de provincie Utrecht in de periode De regionale economische ontwikkeling van de provincie Utrecht kan niet los gezien worden van de algemene conjuncturele ontwikkeling van Nederland in een internationale economische context. Dit hoofdstuk begint derhalve met een korte beschrijving van enkele relevante nationale, Europese en mondiale ontwikkelingen. De economische ontwikkeling van de provincie Utrecht zal eerst in het perspectief van deze nationale en internationale context worden beschouwd, alvorens nader wordt ingezoomd op de economische ontwikkeling per sector en het specialisatiepatroon van de Utrechtse economie. De analyses in dit hoofdstuk berusten op CBS-cijfers ná de revisie van Voor Nederland als geheel heeft het CBS de revisie voor de volledige tijdreeks doorgevoerd. De Regionale Economische Jaarcijfers zijn in deze vorm echter alleen voor de jaren gepubliceerd. TNO heeft om deze reden een eigen regionale revisieraming voor de jaren opgesteld. Eind 2015 zal het CBS naar verwachting een volledig gereviseerde regionaal-economische tijdreeks publiceren, waardoor de in deze rapportage gepresenteerde cijfers over economische groei naar (deel)regio s en sectoren wellicht moeten worden bijgesteld. De opstellers van deze TNO-rapportage verwachten echter niet dat dit zal leiden tot fundamentele herzieningen van de conclusies. De revisie van de nationale cijfers over de tijd liet een forse aanpassing in het niveau van het bbp zien, terwijl de ontwikkeling min of meer hetzelfde bleef. 2.1 Macro-economische ontwikkelingen op hoofdlijnen Internationale en nationale economische context Na jaren van laagconjunctuur sinds het uitbreken van de Grote Recessie in 2008, trekt de mondiale economie aan, vooral gedragen door gunstige ontwikkelingen in de VS (CPB, 2015). Daarentegen is er in Azië en de meeste opkomende economieën sprake van een groeivertraging, waarbij opgemerkt wordt dat de economische groei zich hier nog altijd op een aanzienlijk hoger niveau bevindt dan in de geïndustrialiseerde landen (CBS, 2015). De Europese economie heeft, voor het eerst sinds 2011, in 2014 de weg naar economisch herstel gevonden met een bbp-groei van 0,9 procent. Een lagere euro/dollar koers (waarvan sinds een jaar sprake is) en de lagere olieprijzen dragen hier naar verwachting in 2015 verder aan bij. Overigens was de omvang van zowel de Nederlandse economie als die van de Eurozone nog altijd bijna 2 procent lager dan het niveau vóór de Grote Recessie. Ook is de werkloosheid in Europa nog onverminderd hoog (11,2 procent in januari 2015). Binnen de EU zijn het vooral Duitsland en het VK die de kar trekken. De ontwikkeling van Nederland ging recentelijk nog gelijk op met het gemiddelde groeipad van de Eurozone, hetgeen zo n 0,4 procentpunt onder gemiddelde van de gehele EU in 2014 is.

8 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Wel bestaan er nog altijd onzekerheden en risico s rond het wereldwijde economische herstel. In Europa bestaan de grootste onzekerheden rond de lage inflatie en de financiële situatie van Griekenland. Daarnaast zorgen geopolitieke spanningen, o.a. het conflict tussen Rusland en de Oekraïne, voor neerwaartse risico s met betrekking tot internationale handel. Een mogelijke mondiale vraaguitval bij aanhoudende instabiliteit kan het herstel van investeringen en consumentenvertrouwen teniet doen. Ook kampen huishoudens en bedrijven nog altijd met hoge schulden, hetgeen een remmende werking op de bestedingsbereidheid heeft. In het Centraal Economisch Plan (gepubliceerd in maart 2015) spreekt het CPB van een gestaag, maar niet uitbundig herstel van de Nederlandse economie. Ondanks de genoemde onzekerheden heeft het CPB ten opzichte van de voorlaatste raming (MEV 2015,september 2014) de verwachting over de groei van het bbp van Nederland opwaarts bijgesteld. Naar verwachting groeit de Nederlandse economie in 2015 met 1,7 procent en in 2016 met 1,8 procent. Gunstig is dat de economische groei gedragen wordt door zowel de binnenlandse consumptie, investeringen als de export. Ondanks dat export nog altijd de boventoon voert, is het niet langer de enige drijvende kracht achter het economische herstel van Nederland. Ook de consumptie van de overheid is in de jongste raming licht positief geworden. De investeringsbereidheid van bedrijven neemt toe als gevolg van de aantrekkende vraag uit het buitenland en ruimere bancaire kredietverlening. De verwachting is dat de bedrijfsinvesteringen in 2015 en 2016 met respectievelijk 5,3 procent en 5,8 procent toenemen. Ook is het consumentenvertrouwen na een dal in 2012 en 2013 weer fors toegenomen gedurende 2014 en het eerste kwartaal van Ondanks dat het aantal optimisten wat kleiner is dan het aantal pessimisten (het consumentenvertrouwen ligt aan het eind van het eerste kwartaal in 2015 derhalve net onder nul), gaat het CPB toch uit van een stijging van consumentenbestedingen in 2015 en 2016 met respectievelijk 1,5 en 1,7 procent. Dit is een positieve trendbreuk met het recente verleden. Figuur 2.1 Consumentenvertrouwen Nederland, , seizoengecorrigeerd Bron: CBS

9 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Hierachter gaat een reële inkomensstijging van huishoudens schuil, veroorzaakt door de lage inflatie bij gelijkblijvende lonen. Een keerzijde van de lage inflatie is overigens dat reële schulden van huishoudens niet afnemen. Vooral consumenten met een huis dat onder water staat, voelen zich geremd in het doen van extra consumptieve uitgaven. Het echte positieve punt is dat de woningmarkt weer in beweging komt. Het aantal woningtransacties is in 2014 krachtig toegenomen, de woningprijzen dalen niet langer en stijgen enigermate. Als gevolg van het gestage economische herstel trekt de Nederlandse arbeidsmarkt ook voorzichtig aan. In 2014 was er nog sprake van een licht oplopende werkloosheid. Voor 2015 en 2016 wordt verwacht dat de werkgelegenheid juist weer toeneemt; het CPB raamt de werkgelegenheidsgroei respectievelijk op 0,8 procent en 0,9 procent. Tegelijkertijd zal het arbeidsaanbod toenemen, ingegeven door een stijgende arbeidsparticipatie van vooral vrouwen en ouderen en het feit dat minder mensen zich ontmoedigd voelen om te participeren op de arbeidsmarkt. Vermoedelijk kan de werkgelegenheidsstijging het toenemende arbeidsaanbod in 2015 en 2016 absorberen. Hierdoor zal de werkloosheid per saldo licht dalen; naar 7,2 procent in 2015 en 7,0 procent in Er bestaat nog wel een probleem rond langdurige werkloosheid. In 2014 was 43 procent van alle werklozen langer dan een jaar op zoek naar werk Economische groei in de provincie Utrecht Bruto regionaal product Voor de provincie Utrecht is de jongste raming van het CPB goed nieuws. De provincie Utrecht zal naar verwachting in 2015 een groei van 2,75 procent laten zien. Dat is meer dan dat het CPB voor Nederland verwacht en in lijn met de positieve verwachting voor de Metropoolregio Amsterdam. De bron van deze relatief positieve verwachting voor Utrecht is het aantrekken van de binnenlandse bestedingen. De Utrechtse economie is voor een relatief groot deel daarvan afhankelijk. Het betreft investeringen door bedrijven en consumptieve bestedingen van huishoudens. De regio Utrecht is een centrum van nationale diensten, zowel in de commerciële sfeer als de niet-commerciële sfeer. Utrecht is de vestigingsplaats van veel hoofdkantoren die de Nederlandse nationale markt bedienen. Deze activiteiten zullen naar verwachting profijt hebben van het herstel van de binnenlandse bestedingen die het CPB voorziet. De provincie Utrecht liet over de periode na 2008 een groeipad zien dat samenhangt met haar rol in de Nederland. De grote recessie van 2009 en de recessie van 2012 werkten in Utrecht minder door vanwege de minder dominante rol van de financiële sector in Utrecht ten opzichte van Amsterdam. Amsterdam is het centrum van de nationale financiële sector en juist daar werkte de financiële crisis van 2009 door. Dat betrof de herstructurering van banken zelf met gevolgen voor bestedingen allerlei diensten door banken zelf, maar ook de crisis op de nationale woningmarkt waardoor er tevens minder transacties en provisies voor makelaars en notarissen waren. Een belangrijk kenmerk van de Utrechtse regionale economie is dat exporterende bedrijfstakken er sterk zijn ondervertegenwoordigd. Utrecht ontbeert enerzijds een krachtig industrieel cluster zoals in Eindhoven en heeft anderzijds geen mainports zoals in de metropolitane regio s Amsterdam en Rotterdam. Dat is zichtbaar aan het groeipad van de regionale economie. Utrecht ondervond in 2011, een positief jaar, een beperkte groei omdat de groei van dat

10 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 jaar met name exportgedreven was en de Nederlandse consument juist terughoudend bleef. Daarentegen werkte de krimp van de wereldhandel in 2012 in Utrecht minder sterk door dan landelijk het geval was. Per saldo is het groeipad van de provincie Utrecht meer op dat van Nederland gaan lijken. In de jaren negentig van de vorige eeuw had de provincie Utrecht voordeel van de expansie van de Nederlandse economie. De binnenlandse bestedingen namen in de periode jaarlijks fors toe waarbij de vraag naar allerlei commerciële diensten navenant groeide. Juist die bedrijvigheid is in Utrecht geconcentreerd. Over de jaren is het verschil tussen Utrecht en Nederland afwezig. In dat tijdsbestek is behalve een financiële crisis ook een herstructurering onder invloed van technologie in de (commerciële) dienstensector gaande. Dezelfde nieuwe technologie die in de jaren negentig tot nieuwe vormen van dienstverlening leidde en groeimarkten creëerde, zorgde er na 2008 voor dat diezelfde bedrijven vernietigd werden (Schumpeteriaanse creatieve destructie). Fysieke winkels verdwijnen en worden vervangen door levering via webwinkels, en grote dienstverlenende activiteit wordt vervangen door een groot aantal kleine bedrijven die zich in netwerken organiseren. Dergelijke veranderingen in de sectorstructuur leidden mede tot leegstand van kantoren en winkelvastgoed. Per saldo is de regio Utrecht nu zondagskind af; anders dan in voorgaande decennia wordt Utrecht nu wel getroffen door sectorspecifieke herstructureringen. In volgende paragrafen wordt dit sectoraal uitgewerkt. Tabel 2.1 Bruto nationaal en regionaal product (bbp/brp), Nederland, Utrecht en de Metropoolregio Amsterdam. Niveau 2013 (in marktprijzen), en groei (realisatie/voorlopig Nederland) en voorspelling Mld Euro % % Nederland 642,9 2,8-0,6 1,7-1,6-0,7 0,8 2,0 2,1 Utrecht 56,6 3,2-0,5 0,9-0,6-0,8 2,0 2,8 MRA 118,4 3,4-0,2 2,8-1,3-0,8 1,6 3,0 Mld Euro % % Utrecht 56,6 3,2-0,5 0,9-0,6-0,8 Stadsgewest Utrecht 32,7 3,2 0,3 3,2 0,6-0,3 Utrecht West 3,7 3,0-4,8-11,1-3,3-0,9 Stadsgewest Amersfoort 10,6 3,4 0,4 1,3-1,5-0,9 Zuidoost Utrecht 3,8 2,3-1,7-1,2-1,9-0,9 Bron: CBS/CPB/TNO

11 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Figuur 2.2 Ontwikkeling bruto nationaal/regionaal product Utrecht, Metropoolregio Amsterdam (MRA) en Nederland, , alsmede verwachting Jaarlijkse groei in procenten Nederland Utrecht MRA Bron: CBS/CPB/TNO Figuur 2.3 Ontwikkeling bruto nationaal/regionaal product Utrecht, Metropoolregio Amsterdam (MRA) en Nederland, , alsmede verwachting Gemiddelde jaarlijkse groei in procenten per tijdvak 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0-1,0 Nederland Utrecht MRA Bron: CBS/CPB/TNO

12 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Binnen Utrecht trad over de periode een verschil op tussen de stadsgewesten Utrecht en Amersfoort enerzijds en Utrecht West en Zuidoost Utrecht anderzijds. De beide stadsgewesten laten gemiddeld over de gehele periode een bescheiden groei zien, hoewel Stadsgewest Amersfoort 2012 nog met 1,5 procent kromp. Voor 2008 was het verschil in groei tussen de Utrechtse stadsgewesten en beide landelijke deelregio s in Utrecht niet zo groot als na Juist na 2008 concentreert de weinige groei zich in de stadsgewesten Utrecht en Amersfoort. Herstel gaat na 2008 klaarblijkelijk samen met de voordelen die het stedelijk vestigingsmilieu biedt en verliezen de landelijke deelregio s in Utrecht verder economische activiteit. Verhuizingen van bedrijven spelen hier wellicht een rol. En als ondernemers beginnen, doe ze dat liever in de stadsgewesten. Mogelijk zijn er ook minder expanderende bedrijven die de landelijke deelregio s ruimte zoeken voor bereikbaarheid en ruime huisvestingsmogelijkheden. De analyse naar sector en naar vestigingsgrootte en deelregio verder in deze verkenning gaat hier verder op in. Aangenomen wordt dat het stedelijk milieu aantrekkelijk is voor nieuwe, in opkomst zijnde kleine bedrijven en de samenwerkingsverbanden en netwerken die tussen hen ontstaan. Dergelijke bedrijven groeien niet en bljiven dus in de stad. In stedelijke milieus is bovendien sprake van een nabijheidsvoordeel dat transactie- en transportkosten verlaagt. Het aantrekken van de binnenlandse bestedingen in 2015 heeft een relatief gunstig effect op de economie van de provincie Utrecht. Na 2008 tekent zich een duidelijk patroon af in de regionaal economische ontwikkeling van Utrecht. De groei die plaatsvindt wordt aangetroffen in de stadsgewesten Utrecht en Amersfoort. Kleine bedrijven hebben een voorkeur voor een stedelijk vestigingsmilieu. Economische groei in internationaal perspectief Ook in de rest van Europa groeit de economie harder in stedelijke regio s. In tabel 2.2 laten cijfers uit de laatst gepubliceerde Randstadmonitor (TNO, 2014) zien dat de top-20 van grootstedelijke regio s gemiddeld met 0,2 tot 0,3 procent harder groeit ten opzichte van de economische groei van heel Europa. Dit vindt structureel plaats over de periode en ook in recente jaren na de start van de economische crisis in Randstad Holland is een van de 20 grootstedelijke regio s. Als we de provincie Utrecht hierin verbijzonderen, dan valt op dat Utrecht het tot het uitbreken van de economische crisis beter deed. Na 2009 vindt er economische krimp plaats in heel Europa. Ook de economische groei in de top-20 van stedelijke regio s verdwijnt in zijn geheel over de periode

13 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Tabel 2.2 Ontwikkeling bruto regionaal product in Utrecht en top-20 van Europese stedelijke regio s, , in marktprijzen Regio Mld euro % % % % Londen Parijs Ruhrgebied Milaan Randstad Holland Madrid Frankfurt/Main Vlaamse Ruit Barcelona Rome Hamburg Berlijn Stockholm MRA München Wenen Dublin Kopenhagen Lissabon Utrecht Boedapest Praag Top-20 regio's Nederland EU Bron: TNO, op basis van OECD/CBS/Eurostat. In figuur 2.4 zien we een Europa van twee snelheden. De innovatieve stedelijke regio s in Noordwest Europa laten herstel zien na 2009, met Stockholm en Berlijn voorop. De stedelijke regio s in het zuiden van Europa hebben te maken met sterke krimp door de economische herstructurering van overheidsschuld en bankencrisis. Nederland en Randstad Holland blijven achter bij het herstel van andere regio s uit Noordwest Europa. Oorzaak zijn de relatief grote bezuinigingen van de overheid en de sterke krimp van de consumptieve bestedingen in Nederland. De provincie Utrecht wordt relatief hard getroffen door de economische neergang door de sterke afhankelijkheid van de binnenlandse consumptie door overheid en huishoudens. In de onderstaande figuur zien we Utrecht terug bij de krimpende stedelijke regio s tussen Budapest en Dublin. De metropoolregio Amsterdam doet het beter met een plaats in de middenmoot. Randstad Holland, door de sterke krimp in Zuid-Holland, blijft achter bij Utrecht. Ook in herstel van werkgelegenheid blijven blijven Utrecht en Randstad Holland als geheel achter na 2009 ten opzichte van andere grootstedelijke regio s uit Noordwest Europa. Hier staat tegenover dat in de voorafgaande periode, 1995-

14 TNO-rapport TNO 2015 R / , Utrecht het juist beter deed met een plaats in de subtop, achter koplopers Budapest, Barcelona, Madrid en Dublin. Deze koplopers hebben het na 2009 moeilijk. Nieuwe banengroei na 2009 vindt plaats in Stockholm, Berlijn, Praag, Hamburg en London. Figuur 2.4 Gemiddelde jaarlijkse groei van het bruto regionaal product in in Utrecht en top-20 van Europese stedelijke regio s. Bron: TNO, op basis van OECD/CBS/Eurostat. Werkgelegenheid De werkgelegenheid in Utrecht neemt na twee jaren van krimp weer enigszins toe in 2015, namelijk met 1,1 procent, tegen 0,9 procent in de verwachting van het CPB. De groei van het aantal werkzame personen is beduidend minder dan de toename van het brp. Dat heeft twee redenen: een verandering van het brp (extra euro s) wordt verdeeld over productiviteit (meer doen met dezelfde arbeidsuren) en extra arbeidsuren van mensen. Ondernemers nemen mensen aan als de zittende werknemers volledig benut zijn en de verwachtingen over de vraag positief blijven. Gemiddeld over meer jaren is de groei van de werkgelegenheid daardoor altijd lager dan de groei van het brp. Ook bij zzp-ers vindt dit proces plaats, maar dan op micro-schaal. Zij zijn flexibeler in het aanpassen van het aantal gemaakte arbeidsuren per week en vormen zo hun eigen buffer. De toename van het aantal zzp-ers in de economie heeft echter geen aantoonbaar effect op het totaal aantal gemaakte productieve uren in de economie. Daarnaast reageren ondernemers pas geruime tijd na het aantrekken van de conjunctuur met het aannemen van extra werknemers (zie figuur 2.5). Door deze twee redenen zien we juist in hersteljaren als deze dat de groei van het brp ruim boven de groei van de werkgelegenheid ligt. Over de jaren na 2008 is de werkgelegenheid in Utrecht per saldo gekrompen en is er geen enkel jaar geweest met een groeicijfer zoals nu voor 2015 wordt verwacht.

15 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Dit groeicijfer is in het huidige tijdsbestek relatief veel, maar we hoeven niet lang terug te gaan voor hogere cijfers. Voor 2008 zijn er enige jaren geweest waarin de werkgelegenheid in Utrecht om en nabij de 4 procent toenam op jaarbasis. De vraag op de arbeidsmarkt ontwikkelt dit jaar en naar verwachting ook volgend jaar weliswaar positief, maar is op termijn bescheiden en zal de werkloosheid niet doen verdwijnen. In de verwachting voor 2014 en 2015 groeit Utrecht sneller dan MRA. Het verschil is dat in de verwachting van Utrecht het positieve consumentenvertrouwen van de laatste maanden is verwerkt. Deze positieve ontwikkeling, naast andere zoals de lagere olieprijs van de laatste zes maanden klinkt door in de opwaartse bijstelling van de recente verwachting van de Nederlandse economie door het CPB. Tabel 2.3 Werkgelegenheid, Utrecht, Metropoolregio Amsterdam en Nederland. Niveau 2013 (in werkzame personen) en groei (realisatie/voorlopig Nederland) en voorspelling WP x 1000 % Nederland 8.701,0 1,6-0,5 0,9-0,5-1,3-0,3 0,9 1,0 Utrecht 751,6 1,9-0,3 0,3 0,2-1,7-0,4 1,1 MRA 1.479,7 1,8-0,2 1,9-0,2-1,2-1,2 0,2 Utrecht 751,6 1,9-0,3 0,3 0,2-1, Stadsgew. Utrecht 459,8 1,9 0,5 2,8 0,6-1,6 Utrecht West 61,2 2,1-4,4-12,7-1,0-2,9 Stadsgew. Amersfoort 163,0 2,0-0,2 0,0 0,1-1,7 Zuidoost Utrecht 67,4 1,8-1,3-1,8-1,0-1,6 Bron: CBS/CPB/TNO Over het algemeen heeft de provincie Utrecht een snellere toename van de werkgelegenheid laten zien dan Nederland en de MRA in de jaren tot en met Dit geldt niet voor de ontwikkeling van het brp, waarvan de ontwikkeling in Utrecht tussen die van Nederland en de MRA in lag. De economische groei van Utrecht is derhalve relatief arbeidsintensief, hetgeen toe te schrijven is aan de dominante rol van arbeidsintensieve diensten in de Utrechtse economie. Kapitaalintensieve industrie is in Utrecht ondervertegenwoordigd, maar groeit wel als gevolg van de toenemende IT-investeringen in dienstensectoren. De ontwikkeling van de werkgelegenheid naar deelregio s in Utrecht laat een afwijkend beeld zien dat de ontwikkeling van het bruto regionaal product. De landelijke regio s in Utrecht laten voor 2008 een overeenkomstige toename van de werkgelegenheid zien als de beide stadsgewesten. De groei van het aantal werkzame personen is in Utrecht West zelfs het hoogst geweest tot Over de jaren neemt het aantal werkzame personen nog enigszins toe in Stadsgewest Utrecht. Samengevat zien we dat de werkgelegenheid in Utrecht aantrekt, zij het zeer bescheiden. De vraag naar arbeid reageert met vertraging op de opleving van de conjunctuur. Ruimtelijk zien we na 2008 dat de vraag naar arbeid in Stadsgewest Utrecht nog enigszins overeind bleef,

16 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 waar deze in Utrecht als geheel kromp. Voorzover er na 2008 sprake is geweest van extra economische activiteit in Utrecht, dan is deze in stadsgewest Utrecht geconcentreerd en enigermate in stadsgewest Amersfoort. Figuur 2.5 Gemiddelde jaarlijkse groei van de werkgelegenheid en bruto regionaal product in Utrecht, in procenten (realisatie/voorlopig , en verwachting/raming ) Utrecht, brp Utrecht, WP Bron: TNO Participatie en werkloosheid Het verwachte herstel werkt naar verwachting vooralsnog onvoldoende door in afname van de werkloosheid. Een toenemende arbeidsvraag volgt circa een jaar na het aantrekken van de groei; bovendien gaat een deel van de groei in extra productiviteit zitten. Pas als de groei boven de 1,5-2 procent komt en de verwachtingen positief blijven, neemt de vraag naar arbeid toe. Tegelijkertijd neemt in zo n periode het aanbod toe; men verwacht sneller een baan te vinden. Voorheen inactieven betreden op zo n moment de arbeidsmarkt. Daar komt bij dat oudere werknemers gestimuleerd worden t blijven werken. Deze trends zijn zichtbaar in de participatiegraad in Utrecht (zie figuur 2.6). Deze neemt niet meer toe als voorheen maar heeft nog steeds een lichte neiging tot toenemen. De participatiegraad in Utrecht houdt gelijke tred met die van de MRA en komt op circa 74 procent. Van belang is dat de participatiegraad in Utrecht na 2008 niet is afgenomen door ontmoediging in een aantal jaren met een zwakke vraag en oplopende werkloosheid. Wel is de werkloosheid opgelopen na Het werkloosheidsniveau in Utrecht is in vergelijking met Nederland en de MRA iets lager, namelijk rond de 7 procent. In Nederland ligt deze rond de 8 procent, en in de MRA op 9 procent van de beroepsbevolking. De werkloosheid heeft door de licht aantrekkende arbeidsmarkt een neiging tot dalen in De piek van de werkloosheid die na 2008 ontstond

17 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 lijkt achter ons te liggen. Om deze op een structureel lager niveau te krijgen is een robuust herstel nodig van het bruto regionaal product in Utrecht in 2016 en Figuur 2.6 Bruto participatiegraad Utrecht, MRA en Nederland, Het totaal van werkzamen en werklozen als percentage van de bevolking Nederland Metro Amsterdam Utrecht Bron: CBS/CPB/TNO Figuur 2.7 Werkloosheid Utrecht, MRA en Nederland, Het aantal werklozen als percentage van de beroepsbevolking 10,0 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0, Nederland Metro Amsterdam Utrecht Bron: CBS/CPB/TNO

18 TNO-rapport TNO 2015 R / Economische ontwikkeling per sector Ontwikkeling toegevoegde waarde In het algemene beeld over de ontwikkeling van het brp in de regio Utrecht is opgemerkt dat de regionale economie van Utrecht voor een relatief groot deel afhankelijk is van de binnenlandse bestedingen. Impulsen van de wereldhandel, bij een stagnerende binnenlandse economie, zullen Utrecht niet aandoen. Als daarentegen de binnenlandse economie aantrekt, dan leeft ook Utrecht op, zo is de verwachting. Bij binnenlandse bestedingen gaat het om de uitgaven van Nederlandse huishoudens die terecht komen in Utrecht dan wel uitgaven van Nederlandse bedrijven (investeringen) die door bedrijven in Utrecht worden geproduceerd. Buiten dat heeft de Utrechtse economie, ondanks de sterke relaties met de rest van Nederland, ook een eigen dynamiek. Hoofdkantoren en banken in de regio Utrecht doen bestedingen in de directe omgeving. Hierdoor genereert een impuls een indirect effect in Utrecht zelf, hetgeen waarneembaar is aan een hoger dan gemiddeld groeipad. Dit staat bekend als agglomeratievoordeel. Tabel 2.4 Bruto toegevoegde waarde naar sector in Nederland en Utrecht, Miljard euro (basisprijzen, prijzen 2013), en als aandeel van totale economie 2013 NL Utrecht NL Utrecht mld Euro Aandeel in % Totaal 578,5 50, Landbouw, bosbouw en visserij 11,4 0,3 2 1 Delfstoffenwinning 21,1 0,0 4 0 Industrie 70,1 3, Energie, water en afvalbeheer 10,6 0,5 2 1 Bouwnijverheid 26,4 2,5 5 5 Groothandel 46,6 4,7 8 9 Detailhandel 28,2 1,8 5 4 Vervoer en opslag 28,1 1,8 5 4 Horeca 9,4 0,8 2 2 Informatie en communicatie 26,7 4,4 5 9 Financiële dienstverlening 47,5 6, Verhuur en handel van onroerend goed 30,0 2,8 5 6 Specialistische zakelijke diensten 44,7 5, Verhuur en overige zakelijke diensten 32,6 2,9 6 6 Openbaar bestuur en overheidsdiensten 44,3 4,3 8 8 Onderwijs 29,7 2,9 5 6 Gezondheids- en welzijnszorg 56,0 5, Cultuur, sport en recreatie 7,7 0,6 1 1 Overige dienstverlening 7,0 1,0 1 2 Huishoudens 0,4 0,1 0 0 Bron: CBS/CPB/TNO

19 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 De sectoren die in Utrecht relatief zijn oververtegenwoordigd, zijn achtereenvolgens de financiële dienstverlening, de specialistische zakelijke diensten en informatie & communicatie. Het aandeel van deze bedrijfstakken is minimaal twee procent groter dan het aandeel van die bedrijfstakken in de Nederlandse economie. Deze drie bedrijfstakken maken gezamenlijk 31 procent van de economie uit. In Nederland is dat 21 procent. Banken, verzekeringen, juristen, accountants, ingenieurs en softwarebedrijven vormen de kern van de marktsector in Utrecht. Gezondheidszorg en openbaar bestuur maken in Utrecht eveneens een groot deel (18 procent) van de economie van, maar dat is precies in verhouding met Nederland als geheel. Dit is een gevolg van de ruimtelijke herverdeling van middelen op basis van bevolkingsomvang. De groothandel en komt in Utrecht min of meer evenveel voor als in Nederland (8 tot 9 procent). Het grote verschil in de industrie. In Nederland brengt deze sector 12 procent van de toegevoegde waarde voort, in Utrecht is dat 6 procent. De krimp in de toegevoegde waarde van de provincie Utrecht over de jaren 2012 en 2013 laat zien dat deze juist geconcentreerd is in voor Utrecht belangrijke bedrijfstakken: groothandel, specialistische zakelijke diensten en informatie & communicatie. Deze hebben alle drie een absoluut groot aandeel in Utrecht, en de laatste twee ook relatief. Dit laat zien dat de krimp van de economie juist optreedt in bedrijfstakken die de kern van de Utrechtse productiestructuur betreffen. Teruggelopen bestedingen aan juristen, juristen, accountants, reclame, architecten, software en media tasten de specialistische zakelijke diensten en informatie & communicatie aan. In deze bedrijfstakken treedt ook een effect van technologische en institutionele verandering aan het licht. Mede door de recessie gedreven zijn velen voor zichzelf begonnen, waardoor dezelfde diensten voor een lagere prijs worden aangeboden. Deze veranderingen zorgen in de Informatie en communicatie dat de sector zich weet aan te passen met nieuwe ICT-toepassingen voor zorg, industrie en zakelijke diensten. In 2014 zijn in gegevens van het PAR en het UWV tekenen van herstel zichtbaar in de ICT-sector in Utrecht met een sterk toenemende werkgelegenheid en ook het aantal vacatures trekt aan. De afruil is dat men de grote organisatie verlaat, en een klein bedrijf start in de nabijheid van anderen. Het geïnternaliseerde informatievoordeel in een groot bedrijf wordt ingeruild voor een geëxternaliseerd voordeel van de stedelijke omgeving, waar marktinformatie wordt verkregen door ruimtelijke spillover als positief extern effect van de agglomeratie. Een deel van de krimp van deze sectoren is verklaarbaar door dit proces: dezelfde diensten voor een lagere prijs. Dit verklaart mede de leegstand van vastgoed. De krimp van de groothandel in Utrecht, anders dan in de MRA, is mogelijk het gevolg van verhuizingen. Grond en bedrijfsruimte zijn in de huidige markt ruim voorhanden. Locatie dichter bij de mainports is dan voordelig. Het is ook mogelijk dat er een verschil in marktbereik van de groothandel. De groothandel in Utrecht heeft een nationale functie, die nog te lijden heeft gehad van de stagnatie in de binnenlandse bestedingen over de afgelopen jaren. Voor zover er groei was in de groothandel, betrof dit de internationale wederuitvoerstromen dichtbij Schiphol. Mogelijk is er om die reden enige groei van de groothandel in de MRA vanwege het internationale karakter. Datzelfde treedt waarschijnlijk op bij informatie en communicatie in Utrecht, die er harder kromp dan in MRA. Tegenvallende nationale bestedingen door bedrijven aan software trof vooral de regio Utrecht.

20 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Figuur 2.8 Groei bruto toegevoegde waarde Utrecht, Metropoolregio Amsterdam en Nederland, Groei als tweejaarlijks gemiddelde in procenten Zorg Landbouw Openbaar nut Financiële diensten Vervoer en opslag Overheid Onderwijs Ov. Diensten Horeca Onroerend goed Verhuur/overige zdvl. Totaal Cultuur, sport en recr. Groothandel Spec. zakelijke diensten Industrie Detailhandel Informatie en comm. Bouwnijverheid -8,0-6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 Nederland MRA Utrecht Bron: CBS/CPB/TNO

21 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 De financiële diensten in Utrecht zijn een lichtpunt in de Utrechtse economie. Als absoluut en relatief omvangrijke sector in Utrecht vertoonde deze sector enige groei in 2012 en Het betreft hier groei van de toegevoegde waarde, die worden gerealiseerd door productiviteitsstijgingen. Door grote investeringen in IT en online dienstverlening, neemt de werkgelegenheid in de bankensector al jaren af en nieuwe bezuinigingen op personeel worden aangekondigd. De groei van deze sector is in Utrecht evenwel bescheiden het is geen krimp. Voor de toekomst kan voor deze sector geen grote groei verwacht worden; dit tempert verwachtingen voor de regio. De banken die er zijn gevestigd hebben een sterke nationale functie. De toegevoegde waarde nam toe in de gezondheidszorg, meer dan in de MRA en Nederland. Utrecht kent een sterk cluster op gebied van zorg met aanwezigheid UMCU, UU en aanverwante innovatieve bedrijvigheid op gebied van farma en biotechnologie. Omdat de zorg in Utrecht een absoluut grote bedrijfstak is, gaat van de groei van deze sector een compenserend effect op de krimp in de marktsector. Datzelfde geldt voor de overheid en het onderwijs, met absoluut grote aandelen in de Utrechtse economie. Juist in Utrecht groeiden deze sectoren, weliswaar bescheiden, maar krompen deze licht in de MRA en Nederland. De toegevoegde waarde van vervoer en opslag nam toe in Utrecht (met circa 1 procent gemiddeld per jaar in 2012 en 2013), waar deze het in de MRA en Nederland minder deed in 2012 en 2013 (rond nul gemiddeld in beide jaren). Het verschil is evenwel klein; in Utrecht is geen luchtvaart of zeevaart aanwezig die de internationale concurrentie voelt en waar de prijzen sterk onder druk staan. De nationale spoorwegen zijn klaarblijkelijk een stabiele nationale markt. De nationale spoorwegen hebben daardoor tegelijkertijd geen grote ontwikkelingen in de toekomst in het verschiet. Breuk 2008 Het jaar 2008 markeert een breuk in de economische ontwikkeling. Deze heeft, zoals we zagen twee dimensies: de financiële crisis en een verandering die door technologie is veroorzaakt. Nieuwe technologie leidde voor 2008 tot nieuwe producten, diensten en bedrijvigheid, na 2008 brengt diezelfde technologie een verandering in de productie teweeg. Het beste voorbeeld is de winkel die door de webwinkel wordt vervangen. Voor de consument is het welvaartswinst, voor de maatschappij resten overtollige panden. De breuk is zichtbaar gemaakt door de sectorale groei van de periode te vergelijken met die over de jaren Dan is zichtbaar dat de sterk groeiende bedrijfstakken uit de jaren juist na 2008 een krimp vertonen. Deze tegenstelling is het meest pregnant bij informatie & communicatie. Deze ontwikkelde in Utrecht zeer krachtig na 1995 (vanaf een laag niveau) om tot een grote sector te ontwikkelen, maar 2008 komt de klad in de informatica en communicatie. Na 2008 teruglopende bestedingen van banken, de overheid en andere bedrijven in Nederland werken sterk door. Specialistische zakelijke diensten en groothandel zien de groei terugvallen tot krimp, en de financiële sector in Utrecht levert in, alhoewel er groei blijft. Op de Utrechtse verhuur/overige zakelijke diensten is tevens fors bezuinigd. Er werd minder uitgegeven aan schoonmaak, beveiliging en huur van bv hijskranen. Juist deze activiteiten maakten een boom door na Nieuwbouw en gebruik van vele kantoren leidde tot extra bestedingen aan dergelijke diensten; nu staan die kantoren leeg en worden minder bijgebouwd,

22 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 hetgeen ten koste gaat van dergelijke toeleveringen. Het verschil in sectorale groei voor en na 2008 maakt duidelijk dat sectoren als de zorg, de overheid, onderwijs en overige diensten de Utrechtse economie stabiliteit hebben verleend. Figuur 2.9 Groei bruto toegevoegde waarde naar sector, Utrecht, en , in gemiddelde jaarlijkse groei in procenten Zorg Overheid Vervoer en opslag Onderwijs Landbouw Overige diensten Horeca Financiële diensten Onroerend goed Groothandel Totaal Detailhandel Industrie Spec. zakelijke diensten Openbaar nut Bouwnijverheid Verhuur/overige zakelijke dvl. Cultuur, sport en recreatie Informatie en communicatie -6,0-4,0-2,0 0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10, Bron: CBS/CPB/TNO De effecten van de crisis op economische sectoren in Utrecht verschillen van de nationale patronen. In onderstaande figuur is, gesorteerd op volgorde figuur 2.9 op

23 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 basis van jaarlijkse groei Utrecht , de nationale groei weergegeven in en De bouw en horeca zijn sectoren die nationaal het hardst zijn geraakt in de periode De commerciële dienstverlening die in Utrecht het hardst is geraakt door de crisis heeft nationaal een kleinere krimp doorgemaakt. Ook zien we dat in de sectoren die in Utrecht na de breuk de kar hebben getrokken (zorg, overheid, vervoer en opslag en onderwijs), bovengemiddeld zijn gegroeid ten opzichte van het nationale groeipad. Figuur 2.10 Groei bruto toegevoegde waarde naar sector, Nederland, en , in gemiddelde jaarlijkse groei in procenten. Zorg Overheid Vervoer en opslag Onderwijs Landbouw Overige diensten Horeca Financiële diensten Onroerend goed Groothandel Totaal Detailhandel Industrie Spec. zakelijke dvl. Openbaar nut Bouw Verhuur/overige zdvl. Cultuur, sport en recr. Informatie en comm. -10,0-5,0 0,0 5,0 10, Bron: CBS/CPB/TNO

24 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Sectorale ontwikkeling naar deelregio De sectorale breuk van 2008 liet zien dat met name de voor Utrecht belangrijke markt gedreven bedrijfstakken terugvallen in groei en de meer budget afhankelijke bedrijfstakken een stabieler patroon laten zien. Figuur 2.11 laat de groei van sectoren zien per deelregio die voor de provincie Utrecht een positieve bijdrage hebben gegeven aan de economische groei in de periode Bij deze sectoren valt op dat de groei alleen in de stadsgewesten plaatsvindt, juist daar waar de zorg, overheid en onderwijs (Uithof) ook zijn geconcentreerd. Markt gedreven bedrijfstakken die aan de economie van de stadsgewesten bijdragen zijn vervoer en opslag, overige diensten, horeca en financiële diensten. Buiten de overheid, zijn het de NS, de financiële diensten en horeca die groei realiseren in beide stadsgewesten. De ontwikkeling van deze beide in deze periode van stagnatie is opvallend. De financiële sector in Utrecht is relatief beperkt geraakt maar is wel aan herstructureren om de toegevoegde waarde te verhogen (en daarmee de solvabiliteit te versterken). De groei van de horeca staat in contrast met de rem op uitgaven door consumenten. Nu is de horeca slechts een beperkte uitgavenpost bij consumenten. Grote uitgavenposten zijn rente op hypotheken, auto s, meubelboulevards en buitenlandse vakanties. Cafés, restaurants en hotels maken een kleiner deel van het budget uit. De groei van de horeca kan zijn veroorzaakt door een toename van de bestedingen aan binnenlandse vakanties waar de Nederlandse horeca van profiteert, en ook de toename van uitbestedingen van eenpersoonshuishoudens en zzp-ers in de stadsgewesten. Dergelijke oorzaken kunnen achter de groei van de horeca in Stadsgewest Utrecht verklaren, waar deze bedrijfstak krimpt in stadsgewest Amersfoort en beide landelijke regio s Zuidoost Utrecht en Utrecht west.

25 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Figuur 2.11 Groei bruto toegevoegde waarde naar sector, de provincie Utrecht en vier deelregio s, Gemiddelde jaarlijkse groei in procenten voor sectoren die in in de provincie Utrecht zijn gegroeid Bron: CBS/CPB/TNO

26 TNO-rapport TNO 2015 R / Ontwikkeling werkgelegenheid Nadat in de voorgaande paragraaf de toegevoegde waarde van de economie van de provincie Utrecht centraal stond, ligt in de deze en de volgende paragraaf het accent op de werkgelegenheid en bedrijvigheid (paragraaf 2.2.3). Hierbij is gebruik gemaakt van gegevens van het Provinciale Arbeidsplaatsenregister (PAR) van de provincie Utrecht. Met behulp van bedrijfsgegevens uit het PAR kunnen individuele bedrijven in de tijd worden gevolgd. Het PAR geeft informatie over werkgelegenheid, locatie en sector. Het PAR is de provinciale voedingsbron van het landelijke werkgelegenheidsregister LISA. Op basis van LISA gegevens is een vergelijking gemaakt van de uitkomsten van Utrecht met Nederland en de Metropoolregio Amsterdam 1. In 2014 telt de provincie Utrecht volgens de werkgelegenheidsdefinitie van het Provinciale Arbeidsregister 665,7 duizend banen. De zorg (103,2 duizend banen), specialistische zakelijke diensten (77,2 duizend) en detailhandel (70.3 duizend) zijn de bedrijfstakken met het grootste aantal banen in de provincie Utrecht. De werkgelegenheid in Utrecht is in de periode sterk gegroeid met gemiddeld 2,3 procent per jaar. Daarna zwakt de groei af. In de periode groeide de werkgelegenheid met 0,5 procent per jaar, in is er sprake van krimp van het aantal banen met 15 duizend (-0,9 procent per jaar). De krimp van de werkgelegenheid in de periode zien we terug over de hele linie. De relatief grootste krimp vindt plaats in de bouw (-4,8% per jaar), landbouw (-3,7% per jaar) en de industrie (-2,7% per jaar). Opvallend is verder de omslag in banengroei in de non-profitsector (zorg, onderwijs en openbaar bestuur) vanaf 2012 als gevolg van de bezuinigingen in het overheidsbudget. In het bijzonder de gezondheids- en welzijnszorg in Utrecht wordt in 2014 hard getroffen met een krimp van ruim 3200 banen ten opzichte van het voorgaande jaar. Drie sectoren laten in de periode na 2012 groei zien en vallen alle drie onder de consumentendiensten (cultuur, sport en recreatie plus detailhandel en horeca). Het cultuur-historische karakter van de steden Utrecht en Amersfoort, centraal gelegen in het land en nabij natuur zijn factoren die bijdragen aan de aantrekkelijkheid van de woonomgeving en de bestedingen die hieruit voortvloeien. Deze bestedingen komen ten goede aan deze bedrijfstakken. 1 PAR gegevens zijn beschikbaar tot en met 2014, LISA gegevens tot en met 2013.

27 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Tabel 2.5 Werkgelegenheid in provincie Utrecht in 2014 en ontwikkeling Bedrijfstak Werkzame personen 2014 Gemiddelde jaarlijkse groei x1000 als % als % als % als % als % als % Landbouw 7.4 1% Industrie % Energie, water en afvalbeheer 3.0 0% Bouwnijverheid % Groothandel % Detailhandel % Vervoer en opslag % Horeca % Informatie en communicatie % Financiële diensten % Onroerend goed 5.0 1% Spec. zakelijke dvl % Verhuur/ov. Zak.dvl % Overheid % Onderwijs % Zorg % Cultuur, sport en recreatie % Overige dienstverlening % Alle economische activiteiten % Bron: PAR 2014 In deze paragraaf richten we ons op de ontwikkeling in de bedrijvendynamiek in de provincie Utrecht aan de hand van gegevens over het aantal vestigingen in het Provinciale Arbeidsregister. De stagnering van de economie van Utrecht in termen van toegevoegde waarde en werkgelegenheid, is niet terug te zien in de groei van het aantal vestigingen. De trend van schaalverkleining in de economie, waarbij de opkomst van de zzp-er een grote rol speelt, zet onverminderd door. Deze trend voltrekt zich over de voltallige breedte van de economie. In alle sectoren, behalve bij de overheid en de financiële dienstverlening, groeit het aantal vestigingen en treedt schaalverkleining op (zie tabel 2.6). De trend van schaalverkleining is sterker in de dienstensectoren, maar ook in de industrie en bouw treedt schaalverkleining op.

28 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Tabel 2.6 Ontwikkeling aantal vestigingen in de Provincie Utrecht Aantal vestigingen in 2014, gemiddelde vestigingsgrootte en groei aantal vestigingen per bedrijfstak Omvang in 2014 Banen per vestiging Gemiddelde jaarlijkse groei aantal vestigingen Aantal In % Landbouw , Delfstoffenwinning 2 0, Industrie , ,0 1,7 1,4 Openbaar nut 172 0, ,4 1,7 2,3 Bouwnijverheid , ,0 7,2 2,1 Groothandel , ,5 1,3 0,0 Detailhandel , ,6 1,1 1,8 Vervoer en opslag , ,1 3,7 4,1 Horeca , ,9 1,6 2,1 Informatie en communicatie , ,1 8,8 6,6 Financiële dienstverlening , ,6-0,4-1,7 Onroerend goed , ,2 3,8 0,4 Spec. zakelijke diensten , ,3 7,9 6,7 Verhuur/ov. zakelijke dvl , ,5 4,9 4,8 Overheid 278 0, ,5-0,6-0,6 Onderwijs , ,6 5,3 9,2 Zorg , ,3 4,5 9,9 Cultuur, sport en recreatie , ,0 8,2 9,5 Overige dienstverlening , ,3 3,6 5,0 Alle economische activiteiten ,2 4,5 5,4 Bron: PAR 1 Landbouwtellingen zijn niet opgenomen in het PAR-bestand. In figuur 2.12 is de trend van de gemiddelde bedrijfsomvang weergegeven over de periode in Utrecht en Nederland. Hierin zien we dat in Utrecht de bedrijven in snel tempo kleiner worden. De gemiddelde bedrijfsgrootte is met bijna een kwart afgenomen tussen 2009 en De trend van schaalverkleining vindt in Utrecht na 2002 versneld plaats, ook ten opzichte van Nederland. De specialisatie in dienstensectoren, waar de schaalverkleining het sterkst heeft plaatsgevonden, is hiervoor een belangrijke verklaring.

29 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Figuur 2.12 Gemiddelde bedrijfsomvang in Utrecht en Nederland, Utrecht Nederland Bron: LISA/PAR 2014 In het voorgaande is de aandacht gericht op gemiddelde bedrijfsomvang; een blik op de verschillende grootteklassen kan de beelden nuanceren omdat gemiddelde bedrijfsgrootte onafhankelijk is van de verdeling over verschillende grootteklassen. Schaalverkleining vindt over de hele linie plaats, maar elke sector kent zijn eigen natuurlijke schaalomvang aan de hand van factoren die bepalen of economische activiteiten geïnternaliseerd of geëxternaliseerd kunnen worden door een bedrijf. Dit levert interne schaalvoordelen op voor een bedrijf. Schaalvoordelen spelen een belangrijke rol bij de productie van goederen en diensten. Schaalvoordelen houden lagere kosten per extra eenheid product in. Tabel 2.7: Aantal vestigingen naar grootteklasse in de Provincie Utrecht in 2014 Indeling grootteklasse naar aantal werkzame personen Micro Klein Middel Groot Totaal (0-1) (2-10) (11-100) (>100) vestigingen Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energie, water en afvalbeheer Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend goed

30 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Openbaar bestuur en overheidsdiensten Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening Alle economische activiteiten Bron: PAR 2014 In tabel 2.7 en figuur 2.13 is een verdeling weergegeven per sector van de bedrijvigheid naar microbedrijf, kleinbedrijf, middenbedrijf en grootbedrijf. De specialistische zakelijke dienstverlening, informatie en communicatie, bouw, en cultuur, sport en recreatie zijn de sectoren met absoluut en relatief het grootste aandeel zzp-ers. Deze groep bestaat uit zelfstandige professionals die bewust kiezen voor het ondernemerschap, freelancers die door de onzekere aard van hun product gedwongen zijn tot ondernemen, en een groep die als gevolg van gedwongen ontslag is genoodzaakt tot het ondernemerschap. Deze laatste groep vindt veel plaats in de bouw, maar ook in de ICT-sector. Figuur 2.13: Verdeling van aantal vestigingen naar grootteklasse in provincie Utrecht in 2014 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Industrie Energie, water en afvalbeheer Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Vervoer en opslag Horeca Informatie en communicatie Financiële dienstverlening Verhuur en handel van onroerend goed Specialistische zakelijke diensten Verhuur en overige zakelijke diensten Openbaar bestuur en overheidsdiensten Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Cultuur, sport en recreatie Overige dienstverlening Alle economische activiteiten 0% 20% 40% 60% 80% 100% Micro Klein Middel Groot Bron: PAR 2014

31 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 Utrecht kent relatief veel kleine ondernemingen. Dit wordt deels verklaard door de sectorstructuur van Utrecht met veel dienstensectoren waar veel zzp-ers werkzaam. Daarnaast biedt Utrecht netwerkvoordelen. Bedrijven profiteren dan van elkaars nabijheid in de omgeving voor samenwerkingen en opdrachten, zonder onderdeel uit te maken van hetzelfde bedrijf. Kleine bedrijven, vaak eenpersoonsbedrijven, profiteren van deze netwerkvoordelen en dit leidt tot economies of scope. In een moderne economie wordt welvaart verkregen uit relatief kleinschalige behoeftes, die specifiek op de vraag van de klant zijn toegesneden. Maatwerk, productdifferentiatie en variatie en specifieke kennis zijn doorslaggevend en de informatie over vraag en aanbod vindt plaats via specifieke netwerken om vraag en aanbod met elkaar in contact te brengen. Door het belang van netwerken in productieketens speelt nabijheid in ruimtelijke clusters een essentiële rol voor kleine bedrijven; daar komen hun opdrachten vandaan. Ook kennen zij elkaar, voor het aannemen van grotere projecten, zodat zij kunnen samenwerken (bijvoorbeeld: een consortium van aannemende bedrijven bij een bouwproject). Vertrouwen is hierbij belangrijk en dat wordt bewerkstelligd door face-to-face contact, niet dagelijks, maar de mogelijkheid om dat tegen lage kosten te realiseren. Dit verlaagt niet alleen transportkosten, maar ook transactiekosten (informatiekosten en het opstellen en uitoefenen van een contract in het geval van inkoop/uitbesteding op de markt). Deze nabijheid is in steden optimaal daar kan de ontmoetingsfunctie uitgeoefend worden. Behalve nabijheid is de ruimtebehoefte van kleine bedrijven en ZZP-ers minimaal, zeker in de dienstensector. Thuiswerken en ICT volstaat al; door hun schaal is ruimte geen beperking, zoals bij een grote internationale consultancy. Stedelijke milieu s bieden zo de ruimte voor werken aan huis en de ontmoetingsfunctie. Dit zien we ook terug in het groeipad van de stadsgewesten Utrecht en Amersfoort, die beter herstellen dan de overige deelregio s in Utrecht. 2.3 Economische specialisatie van de provincie Utrecht Regio s blinken doorgaans uit in een beperkt aantal economische activiteiten. Welke dat zijn is een uitkomst van vele factoren zoals de aanwezigheid van grondstoffen, geschoold personeel, toegang tot kapitaal, infrastructuur, de historie, overheidsingrijpen en de geografische ligging. Daarnaast spelen relatieve productiekosten van goederen en diensten een rol: de kosten in vergelijking met de productiekosten in andere regio s. Hieruit blijkt het comparatief voordeel van een regio. Al deze kenmerken bepalen het unieke economische profiel van een regio (het specialisatiepatroon). Een hoge mate van specialisatie in een bepaalde sector drukt relatief kostenvoordeel en een sterke concurrentiepositie voor de regio uit. Als een hoge mate van specialisatie gecombineerd wordt met een hoge economische groei, dan is dat een teken van regionale concurrentiekracht. In deze paragraaf wordt aan de hand van specialisatiepatronen en groeipatronen van sectoren en bedrijfstakken een analyse gemaakt, welke clusters uitblinken in Utrecht.

32 TNO-rapport TNO 2015 R / 51 De locatiequotiënt van een sector (of bedrijfstak) in de provincie Utrecht wordt berekend als de verhouding tussen het aandeel (%) van de toegevoegde waarde van een sector of bedrijfstak in Utrecht ten opzichte van het toegevoegde waarde aandeel (%) van een sector (of bedrijfstak) in Nederland. Deze verhouding is vervolgens geïndexeerd waarbij het nationaal gemiddelde op 100 is gesteld. De economische groei is weergegeven ten opzichte van de Y-as, de X-as geeft de specialisatiegraad weer. Regionaal concurrentievoordeel treedt op in sectoren die een bovengemiddelde groei combineren met een bovengemiddelde specialisatiegraad (zie overzicht 2.1 en TNO/ESD (2014)). Overzicht 2.1: Regionaal concurrentievoordeel van een sector/bedrijfstak is een combinatie van bovengemiddelde groei met een bovengemiddelde specialisatiegraad. Figuur 2.14 geeft de specialisatiegraad van de provincie Utrecht weer per sector, in samenhang met de economische groei (toegevoegde waarde) over de recente periode De omvang van de bollen in de figuren geeft de absolute omvang van elke sector/bedrijfstak weer op basis van de toegevoegde waarde in Sectoren die in de periode de hoogste groei laten zien, bevinden zich in de non-profit sector (zorg en welzijn, overheid en onderwijs). Non-profit sectoren zijn afhankelijk van de publieke financiering en ook in hun spreiding over het land weinig geconcentreerd. De provincie Utrecht is in deze sectoren licht gespecialiseerd, mede als gevolg van de gunstige ligging in het midden van het land. Van de sectoren waarin Utrecht sterk gespecialiseerd is laten de financiële diensten en overige diensten een bovengemiddelde groei zien.

Highlights uit de monitor Economische Verkenningen 2015. Een Groene, Gezonde en Slimme Regio

Highlights uit de monitor Economische Verkenningen 2015. Een Groene, Gezonde en Slimme Regio Highlights uit de monitor Economische Verkenningen 215. Een Groene, Gezonde en Slimme Regio 1 Economische ontwikkeling PAGINA 4 In dit overzicht vindt u de highlights uit de monitor Economische Verkenningen

Nadere informatie

Een uitdagende arbeidsmarkt. Erik Oosterveld 24 juni 2014

Een uitdagende arbeidsmarkt. Erik Oosterveld 24 juni 2014 Een uitdagende arbeidsmarkt Erik Oosterveld 24 juni 2014 Wat waren de gevolgen van de recessie? Hoeveel banen zijn er verloren gegaan? In welke sectoren heeft de recessie het hardst toegeslagen? Werkgelegenheid

Nadere informatie

Persbericht. Economie verder gekrompen. Centraal Bureau voor de Statistiek. Uitvoer blijft groeien. Minder investeringen

Persbericht. Economie verder gekrompen. Centraal Bureau voor de Statistiek. Uitvoer blijft groeien. Minder investeringen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB13-011 14 februari 2013 9.30 uur Economie verder gekrompen Economie krimpt in vierde kwartaal 0,2 procent t.o.v. kwartaal eerder Ten opzichte van een jaar

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei valt terug

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei valt terug Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB11-069 15 november 2011 9.30 uur Economische groei valt terug Economie 1,1 procent gegroeid op jaarbasis in derde kwartaal Kwartaal op kwartaal 0,3 procent

Nadere informatie

Persconferentie: De Nederlandse conjunctuur in 2008, d.d. 13 februari 2009.

Persconferentie: De Nederlandse conjunctuur in 2008, d.d. 13 februari 2009. Persconferentie: De Nederlandse conjunctuur in 2008, d.d. 13 februari 2009. Sheet 1: Opening Het CBS publiceert vandaag het eerste cijfer van de economische groei over het vierde kwartaal en de voorlopige

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 0,7 procent gekrompen

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 0,7 procent gekrompen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB12-009 15 februari 2012 9.30 uur Economie 0,7 procent gekrompen In vierde kwartaal 0,7 procent krimp t.o.v. een jaar eerder Consumptie 1,8 procent lager

Nadere informatie

Economie groeit met 0,1 procent, 46 duizend banen minder

Economie groeit met 0,1 procent, 46 duizend banen minder Persbericht PB13-070 14 november 2013 09.30 uur Economie groeit met 0,1 procent, 46 duizend banen minder - Economie groeit in derde kwartaal met 0,1 procent ten opzichte van tweede kwartaal - 46 duizend

Nadere informatie

Regionaal-Economische Barometer

Regionaal-Economische Barometer Regionaal-Economische Barometer Verwachtingen voor Assen-Beilen in 2011 Januari 2011 CONCLUSIES Groeiverwachting Nederlandse economie in 2011 1½ procent Overheid en zorg goed voor 40 procent van de werkgelegenheid

Nadere informatie

Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar 2018

Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar 2018 Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Met een doorkijk naar 2018 Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Een belangrijke taak van UWV is het bij elkaar brengen van vraag en aanbod op

Nadere informatie

Regionale arbeidsmarktprognose

Regionale arbeidsmarktprognose Provincie Zeeland Afdeling Economie Regionale arbeidsmarktprognose 2012-2013 Inleiding Begin juni 2012 verscheen de rapportage UWV Arbeidsmarktprognose 2012-2013 Met een doorkijk naar 2017". Hierin worden

Nadere informatie

De arbeidsmarkt klimt uit het dal

De arbeidsmarkt klimt uit het dal Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt en onderwijs De arbeidsmarkt klimt uit het dal Het gaat weer beter met de arbeidsmarkt in, ofschoon de werkgelegenheid wederom flink daalde. De werkloosheid ligt nog

Nadere informatie

Juni Economische Barometer Bollenstreek. Verwachting voor 2011 en 2012

Juni Economische Barometer Bollenstreek. Verwachting voor 2011 en 2012 Verwachting voor 2011 en 2012 Juni 2011 CONCLUSIES Geleidelijk herstel van Nederlandse economie in 2011 en 2012. Regionale groei van werkgelegenheid in zakelijke dienstverlening was in 2010 sterker dan

Nadere informatie

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 4 e editie. Opzet en inhoud

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 4 e editie. Opzet en inhoud 4 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud In 2010 verscheen de eerste editie van de Economische Monitor Voorne-Putten, een gezamenlijk initiatief van de vijf gemeenten Bernisse, Brielle,

Nadere informatie

Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei

Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei Persbericht PB14-050 14 augustus 2014 09.30 uur Flashraming CBS: export zorgt voor economische groei - Economie groeit volgens de flashraming met 0,5 procent ten opzichte van eerste kwartaal 2014 - Volgens

Nadere informatie

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 7 e editie. Opzet en inhoud

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 7 e editie. Opzet en inhoud 7 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud Deze factsheet is de zevende editie van de Economische Monitor en presenteert recente economische ontwikkelingen van als regio en de vier gemeenten.

Nadere informatie

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 6 e editie. Opzet en inhoud

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 6 e editie. Opzet en inhoud 6 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud Deze factsheet is de zesde editie van de Economische Monitor Voorne-Putten en presenteert recente economische ontwikkelingen van Voorne-Putten

Nadere informatie

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 5 e editie. Opzet en inhoud. Deze factsheet is de vijfde editie van de

Economische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 5 e editie. Opzet en inhoud. Deze factsheet is de vijfde editie van de 5 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud Deze factsheet is de vijfde editie van de Economische Monitor Voorne-Putten en presenteert recente economische ontwikkelingen van Voorne-Putten

Nadere informatie

Economie groeit met 0,7 procent

Economie groeit met 0,7 procent Persbericht PB14 010 14 februari 08.30 uur Economie groeit met 0,7 procent Economie groeit in vierde kwartaal met 0,7 procent ten opzichte van het derde kwartaal 8 duizend banen minder dan in het derde

Nadere informatie

Regionale economische prognoses 2016

Regionale economische prognoses 2016 Regionale economische prognoses 2016 Themabericht Rogier Aalders De breed gedragen economische groei in 2016 leidt tot productiegroei in alle sectoren en in alle regio s De Randstad, en daarbinnen vooral

Nadere informatie

Kwartaaloverzicht arbeidsmarkt 2005/2

Kwartaaloverzicht arbeidsmarkt 2005/2 Hans Langenberg In het tweede kwartaal van 2005 vond voor het eerst in twee jaar geen verdere daling plaats van het aantal banen. Ook is de werkloosheid gestabiliseerd. Wel was er een stagnatie in de toename

Nadere informatie

CBS: economie krimpt door lager gasverbruik

CBS: economie krimpt door lager gasverbruik Persbericht PB14-032 15 mei 2014 9.30 uur CBS: economie krimpt door lager gasverbruik - Sterke afname binnenlands verbruik en export van aardgas door milde winter - Mede hierdoor economische krimp van

Nadere informatie

Arbeidsmarktprognoses Noord-Holland 2012

Arbeidsmarktprognoses Noord-Holland 2012 Arbeidsmarktprognoses Noord-Holland 2012 t.b.v. Monitor Arbeidsmarkt en Onderwijs Provincie Noord-Holland IJmuiden, 23 november 2012 Arjan Heyma www.seo.nl - secretariaat@seo.nl - +31 20 525 1630 Belangrijkste

Nadere informatie

Economische Verkenningen Regio Utrecht

Economische Verkenningen Regio Utrecht TNO-rapport TNO 2012 R10397 Behavioural and Societal Sciences Van Mourik Broekmanweg 6 2628 XE Delft Postbus 49 2600 AA Delft www.tno.nl T +31 88 866 30 00 F +31 88 866 30 10 infodesk@tno.nl Datum 20 augustus

Nadere informatie

Mei Economische Barometer Weerterland en Cranendonck. Verwachting voor 2010 en 2011

Mei Economische Barometer Weerterland en Cranendonck. Verwachting voor 2010 en 2011 Verwachting voor 2010 en 2011 Mei 2010 CONCLUSIES Productiesectoren landbouw, industrie en bouw goed voor een derde van de werkgelegenheid in. Afname van de werkgelegenheid doet zich in 2010 vooral voor

Nadere informatie

Allochtonen op de arbeidsmarkt 2009-2010

Allochtonen op de arbeidsmarkt 2009-2010 FORUM Maart Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt 9-8e monitor: effecten van de economische crisis In steeg de totale werkloosheid in Nederland met % naar 26 duizend personen. Het werkloosheidspercentage

Nadere informatie

TNO Bouwprognoses SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011

TNO Bouwprognoses SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011 TNO Bouwprognoses 2011-2016 SAMENVATTING op basis van de CPB decemberraming 2011 In opdracht van: Ministerie van BZK 15 december 2011 Delft, TNO 1 Miljoen Euro 1 Samenvatting De TNO Bouwprognoses zijn

Nadere informatie

INZETTEN OP VERBREDING ECONOMISCHE STRUCTUUR

INZETTEN OP VERBREDING ECONOMISCHE STRUCTUUR Essay, Walter J.J. Manshanden en Olaf Koops INZETTEN OP VERBREDING ECONOMISCHE STRUCTUUR De economie van zit weer in de lift, maar de werkloosheid blijft te hoog. Om de groei te versnellen en meer banen

Nadere informatie

VERDIENVERMOGEN EN AANPASSINGSVERMOGEN IN DE NOORDVLEUGEL

VERDIENVERMOGEN EN AANPASSINGSVERMOGEN IN DE NOORDVLEUGEL VERDIENVERMOGEN EN AANPASSINGSVERMOGEN IN DE NOORDVLEUGEL 10 november 2015 Prof. Dr. Oedzge Atzema Olaf Koops Msc Dr. Walter Manshanden Dr. Han Olden Daniel Speldekamp MSc AANLEIDING Regionale koplopers

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 1,1 procent gekrompen

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie 1,1 procent gekrompen Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB12-032 15 mei 2012 9.30 uur Economie 1,1 procent gekrompen In eerste kwartaal 1,1 procent krimp t.o.v. een jaar eerder Investeringen 4,2 procent lager Consumptie

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-144 21 december 2005 9.30 uur Groei economie derde kwartaal 2005 hoger dan eerder geraamd De Nederlandse economie is in het derde kwartaal van 2005 met

Nadere informatie

Werkgelegenheidsonderzoek

Werkgelegenheidsonderzoek Monitor Ruimtelijke Economie Uitkomsten Werkgelegenheidsonderzoek Provincie Utrecht 2011 (Voorlopig) Januari 2012 Afdeling Mobiliteit, Economie en Cultuur Inleiding In de periode april t/m september 2011

Nadere informatie

Persbericht. Economie groeit 0,9 procent in eerste kwartaal Centraal Bureau voor de Statistiek. Kwartaal-op-kwartaalgroei aangetrokken

Persbericht. Economie groeit 0,9 procent in eerste kwartaal Centraal Bureau voor de Statistiek. Kwartaal-op-kwartaalgroei aangetrokken Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB04-103 1 juli 2004 9.30 uur Economie groeit 0,9 procent in eerste kwartaal 2004 De Nederlandse economie is in het eerste kwartaal van 2004 met 0,9 procent

Nadere informatie

Regiobericht 1.0 Noord

Regiobericht 1.0 Noord Economie, innovatie, werk en inkomen 1 Kenmerken van het landsdeel Het landsdeel Noord bestaat uit de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. De provincies werken samen in het Samenwerkingsverband

Nadere informatie

Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juni 2013

Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juni 2013 Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juni 2013 1. Inleiding In 2012 hebben Etil en Research voor Beleid in opdracht van de Provincie Limburg de ontwikkeling van de Limburgse arbeidsmarkt onderzocht

Nadere informatie

CBS: Voorzichtig herstel arbeidsmarkt in het tweede kwartaal

CBS: Voorzichtig herstel arbeidsmarkt in het tweede kwartaal Persbericht PB14 56 11 9 214 15.3 uur CBS: Voorzichtig herstel arbeidsmarkt in het tweede kwartaal Meer werklozen aan de slag Geen verdere daling aantal banen, lichte groei aantal vacatures Aantal banen

Nadere informatie

De Brabantse woningmarkt

De Brabantse woningmarkt De Brabantse woningmarkt Futura 31 oktober 2011 Frits Oevering De Brabantse woningmarkt Agenda Vraag naar woningen Regionale variatie in Nederland Omvang vraag Koopkracht Macro Verstrekkingsvoorwaarden

Nadere informatie

Welkom bij Visie op Rabobank Noord- en Oost-Achterhoek

Welkom bij Visie op Rabobank Noord- en Oost-Achterhoek Welkom bij Visie op 216 Rabobank Noord- en Oost-Achterhoek Visie op 216 Stabiele groeivooruitzichten omgeven door onzekere wereldeconomie Tim Legierse 28 januari 216 Agenda Wereldeconomie Nederland Achterhoek

Nadere informatie

Resultaten werkgelegenheidsonderzoek. Provinciaal Arbeidsplaatsen Register (PAR)

Resultaten werkgelegenheidsonderzoek. Provinciaal Arbeidsplaatsen Register (PAR) Resultaten werkgelegenheidsonderzoek Provinciaal Arbeidsplaatsen Register (PAR) 2013 Maarten Bergmeijer Provincie Utrecht afdeling MEC, team Economie par@provincie-utrecht.nl www.provincie-utrecht.nl/par

Nadere informatie

Conjunctuurenquête Nederland

Conjunctuurenquête Nederland Nieuw: metingen op provinciaal niveau Conjunctuurenquête Nederland Rapport eerste kwartaal 212 Conjunctuurenquête Nederland I rapport eerste kwartaal 212 Inhoud rapportage COEN in het kort Economisch klimaat

Nadere informatie

Bijna 30% van de starters stopt na het eerste jaar Met name cafetaria s en restaurants worden na één jaar weer opgeheven

Bijna 30% van de starters stopt na het eerste jaar Met name cafetaria s en restaurants worden na één jaar weer opgeheven Kwartaalbericht Starters ING Economisch Bureau Bijna 30% van de starters stopt na het eerste jaar Met name cafetaria s en restaurants worden na één jaar weer opgeheven In het eerste kwartaal 2014 waren

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB09-038 15 mei 2009 9.30 uur Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Grootste krimp na de Tweede Wereldoorlog Export en investeringen vallen

Nadere informatie

Economische Barometer 2017 Bergen op Zoom en Roosendaal. Kernuitkomsten vergeleken, februari >

Economische Barometer 2017 Bergen op Zoom en Roosendaal. Kernuitkomsten vergeleken, februari > Economische Barometer 2017 Bergen op Zoom en Roosendaal Kernuitkomsten vergeleken, februari 2018 > www.ioresearch.nl Een barometer is gericht op het volgen en (door middel van cijfers) in beeld brengen

Nadere informatie

Mei Economische Barometer Valkenswaard en Waalre. Verwachting voor 2010 en 2011

Mei Economische Barometer Valkenswaard en Waalre. Verwachting voor 2010 en 2011 Verwachting voor 2010 en 2011 Mei 2010 CONCLUSIES Zakelijke dienstverlening domineert de economie van Waalre. Valkenswaard kent relatief veel industrie en groothandel. Afname van de werkgelegenheid doet

Nadere informatie

Nieuwsbrief Drenthe, oktober 2012

Nieuwsbrief Drenthe, oktober 2012 Nieuwsbrief, oktober 2012 In opdracht van de Provincie heeft Etil in de tweede helft van 2010 het onderzoek Ontwikkelingen en prognoses op de Drentse Arbeidsmarkt 2011 2014 uitgevoerd. In dit onderzoek

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB07-010 13 februari 2007 9.30 uur Economie groeit 2,9 procent in 2006 De Nederlandse economie is in 2006 met 2,9 procent gegroeid. Dit is bijna twee keer

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 3,5 procent in Economische groei vierde kwartaal liefst 4,4 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 3,5 procent in Economische groei vierde kwartaal liefst 4,4 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-008 14 februari 2008 9.30 uur Economie groeit 3,5 procent in 2007 De Nederlandse economie is in 2007 met 3,5 procent gegroeid. Dit is de hoogste groei

Nadere informatie

Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juli 2011

Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juli 2011 Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juli 2011 1 Inleiding In 2011 hebben Etil en Research voor Beleid in opdracht van de Provincie Limburg de ontwikkeling van de Limburgse arbeidsmarkt onderzocht

Nadere informatie

Huidig economisch klimaat

Huidig economisch klimaat Huidig economisch klimaat 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers, 49). Het aandeel

Nadere informatie

Bouwprognoses Bouwkennis Businessclub 2 november 2017 Dr Walter J.J. Manshanden Olaf Koops

Bouwprognoses Bouwkennis Businessclub 2 november 2017 Dr Walter J.J. Manshanden Olaf Koops Bouwprognoses 2017-2022 Bouwkennis Businessclub 2 november 2017 Dr Walter J.J. Manshanden Olaf Koops Bouwprognoses 2017-2022 Internationale conjunctuur; positief sentiment Het sentiment is gedraaid Wereldeconomie

Nadere informatie

1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie

1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie Productiviteit, concurrentiekracht en economische ontwikkeling Concurrentiekracht wordt vaak beschouwd als een indicatie voor succes of mislukking van economisch beleid. Letterlijk verwijst het begrip

Nadere informatie

Macro economische context. Regionale prognoses Special Rogier Aalders

Macro economische context. Regionale prognoses Special Rogier Aalders Regionale prognoses 2015 Special Rogier Aalders De Nederlandse economie is sinds eind 2008 op z n zachtst gezegd tumultueus. Na de recessie van 2009 herstelde zij ten dele in 2010 en 2011, gevolgd door

Nadere informatie

Graydon Kwartaalmonitor Q1 2018

Graydon Kwartaalmonitor Q1 2018 Graydon Kwartaal monitor 1 Voorwoord Inhoud Als u ooit een bedrijf heeft gestart, dan is de kans het grootst dat u dat in het eerste kwartaal van het jaar heeft gedaan. Veel ondernemers starten traditiegetrouw

Nadere informatie

Oktober Regionale Recessie Barometer Rotterdam. Economische verwachting tot 2011

Oktober Regionale Recessie Barometer Rotterdam. Economische verwachting tot 2011 Economische verwachting tot 2011 Oktober 2009 CONCLUSIES Zakelijke diensten, zorg en logistiek hebben een belangrijk aandeel in de Rotterdamse werkgelegenheid. Verwachte daling van werkgelegenheid in Rotterdam

Nadere informatie

Meting economisch klimaat, november 2013

Meting economisch klimaat, november 2013 Meting economisch klimaat, november 2013 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers,

Nadere informatie

Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar

Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar Bouwproductie 15 procent lager in komende twee jaar Het CPB heeft haar vooruitzichten voor de Nederlandse economie sterk neerwaarts aangepast. Het bbp daalt volgens het CPB dit jaar met 3,5 procent en

Nadere informatie

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's IP/11/565 Brussel, 13 mei 2011 Voorjaarsprognoses 2011-2012: Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's Het geleidelijke herstel van de EU-economie zet door, zo blijkt uit de vooruitzichten voor

Nadere informatie

Persbericht. Herzien BBP 2001 ruim 18 miljard euro hoger. Centraal Bureau voor de Statistiek. Consumptie huishoudens ruim 11 miljard hoger

Persbericht. Herzien BBP 2001 ruim 18 miljard euro hoger. Centraal Bureau voor de Statistiek. Consumptie huishoudens ruim 11 miljard hoger Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-047 20 april 2005 9.30 uur Herzien BBP 2001 ruim 18 miljard euro hoger Het bruto binnenlands product (BBP) van 2001 is door herziening van definities

Nadere informatie

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal 2015. Bedrijfsleven onveranderd positief

Conjunctuurenquête Nederland. Tweede kwartaal 2015. Bedrijfsleven onveranderd positief Conjunctuurenquête Nederland Tweede kwartaal 215 Bedrijfsleven onveranderd positief Voorwoord Dit rapport geeft de belangrijkste uitkomsten van de Conjunctuurenquête Nederland van het tweede kwartaal 215.

Nadere informatie

Research NL. Economic outlook 3e kwartaal 2010 Nederland

Research NL. Economic outlook 3e kwartaal 2010 Nederland Research NL Economic outlook 3e kwartaal 2010 Nederland Herstel economie zet aarzelend door Economische situatie Huishoudens zijn nog steeds terughoudend met hun consumptie en bedrijven zijn terughoudend

Nadere informatie

Starters zien door de wolken toch de zon

Starters zien door de wolken toch de zon M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische

Nadere informatie

Duiding Arbeidsmarktontwikkelingen juni 2017

Duiding Arbeidsmarktontwikkelingen juni 2017 Duiding Arbeidsmarktontwikkelingen juni 2017 Inhoudsopgave Samenvatting: in één oogopslag 2 1. Economie 3 1.1. Nederlandse economie groeit nog steeds verder 3 1.2. Minder verleende ontslagvergunningen

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persconferentie De Nederlandse economie vierde kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persconferentie De Nederlandse economie vierde kwartaal 2009 Persconferentie De Nederlandse economie vierde kwartaal 2009 Sheet 1: Opening Goedemorgen dames en heren. Welkom op het Centraal Bureau voor de Statistiek bij de presentatie van de cijfers over het vierde

Nadere informatie

de wereld van werk trends en ontwikkelingen Ton Hopmans Managing Director Yacht

de wereld van werk trends en ontwikkelingen Ton Hopmans Managing Director Yacht de wereld van werk trends en ontwikkelingen Ton Hopmans Managing Director Yacht vier grote thema s technologie demografie globalisering duurzaamheid Randstad 2 technologie robotisering zorgt voor hogere

Nadere informatie

Fluchskrift Wurkgelegenheid

Fluchskrift Wurkgelegenheid Fluchskrift Wurkgelegenheid Werkgelegenheidsregister Provincie Fryslân Het betreft voorlopige uitkomsten van het werkgelegenheidsonderzoek 2013. In afwachting op de landelijke cijfers zijn eventuele correcties

Nadere informatie

Regionale arbeidsmarktprognose

Regionale arbeidsmarktprognose Provincie Zeeland Afdeling Economie Regionale arbeidsmarktprognose 2011-2012 Inleiding Begin juni 2011 verscheen de rapportage UWV WERKbedrijf Arbeidsmarktprognose 2011-2012 Met een doorkijk naar 2016".

Nadere informatie

Samenvatting Twente Index 2016

Samenvatting Twente Index 2016 Samenvatting Twente Index 2016 Kijk voor regionale en lokale data op www.twenteindex.nl INLEIDING De Twente Index wordt door Kennispunt Twente samengesteld in opdracht van de Twente Board. De Board wil

Nadere informatie

Monitor Economie 2018

Monitor Economie 2018 Monitor Economie 2018 Economische kerncijfers van de MVSgemeenten Augustus 2018 Inhoudsopgave Economische ontwikkeling 3 Werkgelegenheid 5 Arbeidsparticipatie 10 Inkomen en uitkeringen 13 Armoede en schuldhulpverlening

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-077 14 november 2008 9.30 uur Economische groei derde kwartaal 2008 vertraagt tot 1,8 procent Bijna een halvering in vergelijking met eerste halfjaar

Nadere informatie

Graydon Kwartaalmonitor. incl Kwartaal 4

Graydon Kwartaalmonitor. incl Kwartaal 4 Graydon kwartaal monitor incl Kwartaal 4 1 Inhoud Inleiding 3 Persbericht 4 Per branche Overzicht Q2, Q3 en Q4 8 Starters per branche 9 Opheffingen per branche 1 Faillissementen per branche 11 Netto-Groei

Nadere informatie

Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam

Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam Factsheet bedrijventerrein Spaanse Polder, Gemeente Rotterdam/Schiedam A. Inleiding Deze factsheet geeft een bondig overzicht van

Nadere informatie

De arbeidsmarkt in 2019 Een korte terugblik op 2018 en verwachtingen van UWV en werkgevers voor januari 2019

De arbeidsmarkt in 2019 Een korte terugblik op 2018 en verwachtingen van UWV en werkgevers voor januari 2019 De arbeidsmarkt in 2019 Een korte terugblik op 2018 en verwachtingen van UWV en werkgevers voor 2019 29 januari 2019 In 2018 nam het aantal banen flink toe en ontstonden meer dan 1 miljoen vacatures. De

Nadere informatie

Hoge groei ten noordoosten van de Randstad in 2017

Hoge groei ten noordoosten van de Randstad in 2017 januari Hoge groei ten noordoosten van de Randstad in Themabericht RaboResearch Nederland economie.rabobank.com Rogier Aalders Senior onderzoeker -9 Samenvatting Amsterdam en Utrecht en hun omgeving hebben

Nadere informatie

HALFJAARLIJKS ONDERZOEK. Conjunctuurenquête voorjaar 2015

HALFJAARLIJKS ONDERZOEK. Conjunctuurenquête voorjaar 2015 HALFJAARLIJKS ONDERZOEK Conjunctuurenquête voorjaar 2015 Samenvatting Uit de FME Conjunctuurenquête voorjaar 2015 wordt duidelijk dat veel bedrijven een gezonde uitgangspositie hebben om de uitdagingen

Nadere informatie

De Top 20 van Europese grootstedelijke regio s 1995-2012; Randstad Holland in internationaal perspectief

De Top 20 van Europese grootstedelijke regio s 1995-2012; Randstad Holland in internationaal perspectief De Top 20 van Europese grootstedelijke regio s 1995-2012; Randstad Holland in internationaal Mei 2014 TNO Walter Manshanden Anita Bouman-Eijs Olaf Koops Noëlle Fischer Mohammed Chahim Elmer Rietveld 1

Nadere informatie

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding

Werkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2014 vrijwel gelijk gebleven. Het aantal werkzame personen nam af met 238; een daling van 0,2%. Het totaal komt hiermee op 117.550 full-time arbeidsplaatsen.

Nadere informatie

Economie Utrecht komt verder op stoom

Economie Utrecht komt verder op stoom Economie Utrecht komt verder op stoom De Utrechtse economie heeft de opgaande lijn duidelijk te pakken. Onder impuls van sectoren als de zakelijke dienstverlening en de ICT groeit de economie naar verwachting

Nadere informatie

2009 uitzonderlijk slecht economisch jaar voor Nederland

2009 uitzonderlijk slecht economisch jaar voor Nederland 2009 uitzonderlijk slecht economisch jaar voor Nederland 02 Krimp mondiale economie in 2009 Aziatische landen als eerste uit het dal Economie eurozone krimpt nog sterker dan wereldeconomie Krimp in 2009

Nadere informatie

Snapshots van de regionale economie

Snapshots van de regionale economie Snapshots van de regionale economie Een Groene, Gezonde en Slimme Regio Provincie Utrecht Economische groei (%) bbp/brp, Provincie Utrecht en, 1996- Beroepsniveau banen (%), Provincie Utrecht en, 4 4 7%

Nadere informatie

Werkgelegenheid in de Drechtsteden

Werkgelegenheid in de Drechtsteden Werkgelegenheid in de Bedrijvenregister 2010 Inhoud: 1. Conclusies 2. Ontwikkeling 3. Ontwikkeling t.o.v. Nederland 4. Bedrijventerreinen In deze factsheet leest u de meest recente informatie over de werkgelegenheid

Nadere informatie

economische metropoolregio amsterdam 2014 metropoolregio economische verkenningen amsterdam 2014

economische metropoolregio amsterdam 2014 metropoolregio economische verkenningen amsterdam 2014 economische verkenningen metropoolregio amsterdam 2014 economische verkenningen metropoolregio amsterdam 2014 Inhoudsopgave Voorwoord 1 Samenvatting 3 1. Economische ontwikkelingen en verwachtingen 9 1.1

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Werkgelegenheid commerciële sector daalt. Minder banen in industrie en zakelijke dienstverlening

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Werkgelegenheid commerciële sector daalt. Minder banen in industrie en zakelijke dienstverlening Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB02-196 26 september 2002 9.30 uur Werkgelegenheid commerciële sector daalt Voor het eerst sinds 1994 is het aantal banen van werknemers in commerciële bedrijven

Nadere informatie

Eindexamen vwo economie 2014-I

Eindexamen vwo economie 2014-I Opgave 1 1 maximumscore 2 De kredietcrisis in de VS leidt ertoe dat Nederlandse banken verlies lijden op hun beleggingen in de VS en daardoor minder makkelijk krediet verstrekken aan bedrijven. Hierdoor

Nadere informatie

Regionale arbeidsmarktprognoses 2016-2017. 31 mei 2016, UWV, Afdeling Arbeidsmarktinformatie en advies, Bert van de Geijn

Regionale arbeidsmarktprognoses 2016-2017. 31 mei 2016, UWV, Afdeling Arbeidsmarktinformatie en advies, Bert van de Geijn Regionale arbeidsmarktprognoses 2016-2017 31 mei 2016, UWV, Afdeling Arbeidsmarktinformatie en advies, Bert van de Geijn Inhoud Huidige regionale arbeidsmarkt: WW-uitkeringen en vacatures Landelijke prognose

Nadere informatie

ONDERZOEKSMEMORANDUM. De sectorale bijdrage aan de Gelderse economie. 1. Huidige productie- intermediair verbruik en BBP

ONDERZOEKSMEMORANDUM. De sectorale bijdrage aan de Gelderse economie. 1. Huidige productie- intermediair verbruik en BBP ONDERZOEKSMEMORANDUM De sectorale bijdrage aan de Gelderse economie 1. Huidige productie- intermediair verbruik en BBP De productie van bedrijven en instellingen is gelijk aan de verkoopwaarde van alle

Nadere informatie

OTTO Work Force. Kwartaalrapportage 1 6 januari 2016. Dit is een uitgave van OTTO Work Force. Aan dit exemplaar kunnen geen rechten worden ontleend.

OTTO Work Force. Kwartaalrapportage 1 6 januari 2016. Dit is een uitgave van OTTO Work Force. Aan dit exemplaar kunnen geen rechten worden ontleend. OTTO Work Force Kwartaalrapportage 1 6 januari 2016 Dit is een uitgave van OTTO Work Force. Aan dit exemplaar kunnen geen rechten worden ontleend. OTTO Work Force Keizersveld 51 5803 AP Venray +31 478

Nadere informatie

Minder starters in 2016

Minder starters in 2016 Vooruitzicht Starters Minder starters in 2016 Aantal starters stabiel in 2015, daling verwacht in 2016 130.000 Meer starters in de bouw, minder starters in de transport percentage, jan t/m sep 2015 t.o.v.

Nadere informatie

Actualisering Gelderse vooruitzichten

Actualisering Gelderse vooruitzichten Actualisering Gelderse vooruitzichten gevolgen van de Schuldencrisis voor de Gelderse economie 1 Provinciale Economische Verkenning 212-215 16 februari 212 Menno Walsweer: Bureau Economisch Onderzoek 3

Nadere informatie

Dienstensector houdt vertrouwen

Dienstensector houdt vertrouwen Stand van de Zakelijke Dienstverlening Dienstensector houdt vertrouwen Kasper Buiting Senior Sectoreconoom December 18 Inhoudsopgave pagina 1 Macro-economie: Eurozone en NL Voorlopende economische indicatoren

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Onderdeel Economische groei Inflatie Producentenvertrouwen Consumptie Omzet detailhandel Consumentenvertrouwen Hypotheken Hypotheek- en kapitaalmarktrente

Nadere informatie

1.1 Bevolkingsontwikkeling 9. 1.2 Bevolkingsopbouw 10. 1.2.1 Vergrijzing 11. 1.3 Migratie 11. 1.4 Samenvatting 12

1.1 Bevolkingsontwikkeling 9. 1.2 Bevolkingsopbouw 10. 1.2.1 Vergrijzing 11. 1.3 Migratie 11. 1.4 Samenvatting 12 inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Bevolking 9 1.1 Bevolkingsontwikkeling 9 1.2 Bevolkingsopbouw 10 1.2.1 Vergrijzing 11 1.3 Migratie 11 1.4 Samenvatting 12 2. Ontwikkelingen van de werkloosheid 13 2.1 Ontwikkeling

Nadere informatie

Economische najaarsprognoses 2013: geleidelijk herstel, externe risico's

Economische najaarsprognoses 2013: geleidelijk herstel, externe risico's EUROPESE COMMISSIE PERSBERICHT Brussel, 5 november 2013 Economische najaarsprognoses 2013: geleidelijk herstel, externe risico's In de afgelopen maanden zijn er een aantal bemoedigende signalen geweest

Nadere informatie

Een halve eeuw arbeidsmarkt. 14 december 2018 Paul de Beer, Wieteke Conen

Een halve eeuw arbeidsmarkt. 14 december 2018 Paul de Beer, Wieteke Conen Een halve eeuw arbeidsmarkt 14 december 2018 Paul de Beer, Wieteke Conen Een veranderende arbeidsmarkt sluiten instituties nog wel aan? 2 Mogelijke hervorming: basisinkomen Gegarandeerd onvoorwaardelijk

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 8 Overall conclusie De kredietcrisis zorgt voor een terugval van de economische bedrijvigheid in Nederland die sinds het begin van de jaren tachtig niet is voorgekomen.

Nadere informatie

ECONOMISCHE MONITOR EDE 2015 I

ECONOMISCHE MONITOR EDE 2015 I ECONOMISCHE MONITOR EDE 2015 I In deze economische monitor vindt u cijfers over de werkgelegenheid en de arbeidsmarkt van de gemeente Ede. Van de arbeidsmarkt zijn gegevens opgenomen van de tweede helft

Nadere informatie

Zzp ers in de provincie Utrecht 2013. Onderzoek naar een groeiende beroepsgroep

Zzp ers in de provincie Utrecht 2013. Onderzoek naar een groeiende beroepsgroep Zzp ers in de provincie Utrecht 2013 Onderzoek naar een groeiende beroepsgroep Ester Hilhorst Economic Board Utrecht Februari 2014 Inhoud Samenvatting Samenvatting Crisis kost meer banen in 2013 Banenverlies

Nadere informatie

UIT groei en conjunctuur

UIT groei en conjunctuur Economische groei. Economische groei drukken we uit in de procentuele groei van het BBP op jaarbasis. De groei van het BBP heeft twee oorzaken. Het BBP kan groeien omdat de prijzen van producten stijgen

Nadere informatie

Bijlage 4 Aan: portefeuillehoudersoverleg REO d.d Betreft: Aanalyse economische ontwikkelingen Voorne-Putten

Bijlage 4 Aan: portefeuillehoudersoverleg REO d.d Betreft: Aanalyse economische ontwikkelingen Voorne-Putten Bijlage 4 Aan: portefeuillehoudersoverleg REO d.d. 230114 Betreft: Aanalyse economische ontwikkelingen Voorne-Putten Sinds 2010 is de Economische Monitor Voorne-Putten een signalerend document inzake de

Nadere informatie

Actualisering Provinciale Economische Verkenning

Actualisering Provinciale Economische Verkenning Actualisering Provinciale Economische Verkenning 9-13 Aanleiding In de Provinciale Economische Verkenning 8-1 van de Provincie Gelderland (oktober 8) werd nog uitgegaan van de verwachting dat de gevolgen

Nadere informatie

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid M201207 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1987-2010 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid In de periode 1987-2010 is het aantal bedrijven per saldo

Nadere informatie

Macro-economische Ontwikkelingen

Macro-economische Ontwikkelingen Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Bijlage II Overall conclusie De Nederlandse economie groeit naar verwachting met 1¾% in 1 en met 1½% in 11. De toename van het bbp komt bijna volledig voor

Nadere informatie