Rook bij branden. Aanpassing berichtgeving op grond van perceptieonderzoek. Frans Greven. Liesbeth Claassen. Daniëlle Timmermans.

Transcriptie

1 Rook bij branden Aanpassing berichtgeving op grond van perceptieonderzoek Groningen, Augustus 2013 Frans Greven Liesbeth Claassen Daniëlle Timmermans Fred Woudenberg Frans Duijm

2 Inhoud Voorwoord Samenvatting Inleiding Risicoperceptie Probleemstelling Doelstelling en stappen De media over de brand bij Chemiepack in Moerdijk Achtergrond en vraagstelling Onderzoeksaanpak Dataverzameling Methoden en analyses Berichtgeving over de brand bij Chemie-Pack in Moerdijk De brand Na de brand De nasleep Samenvatting en conclusies Het expertmodel Methode Resultaten Oorzaken en risicofactoren Gevolgen Maatregelen Verschillen tussen experts Lekenperspectief Methode Resultaten Eerste beeld Oorzaken en risicofactoren Gevolgen Maatregelen Vergelijking expertmodel en lekenperspectief Kwantificerende vragenlijst... 70

3 6.1 Methode Resultaten Discussie Onderzoek met standaard- en experimentele berichten Methode Resultaten Discussie Conclusies Bijlagen Bijlage 1 Geïnterviewde deskundigen Bijlage 2 Vragenlijst Bijlage 3 Berichten I-VI LITERATUUR

4 Voorwoord Volgens de door ZonMw gebruikte definitie is crisisbeheersing in de publieke gezondheidszorg het geheel van (zorg)maatregelen en voorzieningen die organisaties treffen ter voorbereiding op, ten tijde van, en na afloop van een crisis ter waarborging van de publieke gezondheid. De inhoudelijke focus van de academisering van de crisisbeheersing voor de publieke gezondheid ligt bij de geneeskundige hulpverlening. Het doel van de academisering is het praktijkveld te stimuleren meer academisch te denken en evidence-based te werken. ZonMw heeft een voorstel van de GGD Groningen gehonoreerd voor een onderzoek naar de berichtgeving over rook van branden en de relatie daarvan met de door het publiek gepercipieerde risico s voor de gezondheid. In de uitvoering werkten Frans Greven en Frans Duijm van GGD Groningen samen met Liesbeth Claassen en Daniëlle Timmermans van het instituut EMGO + van de VUmc (Vrije Universiteit Medisch Centrum). De GGD Amsterdam (Fred Woudenberg) nam deel aan de projectgroep. In een klankbordgroep participeerden Siske Klaassen (Brandweer Groningen), Hans Coenraads (Voorlichting en Communicatie Groningen), Peter Jorna (GGD Groningen), Sipke Benus (GHOR Groningen), Ben Diesveld (GHOR Fryslân) en Albert Tjarks (GHOR Drenthe). Het project is een onderdeel van de Academische Werkplaats Milieu & Gezondheid. Deze Academische Werkplaats is één van de Academische Werkplaatsen Publieke Gezondheid. Dit zijn samenwerkingsverbanden tussen universiteiten en GGD s, met financiële steun van ZonMw. De Academische Werkplaats vormt een infrastructuur voor het bundelen en ontwikkelen van kennis uit praktijk, wetenschap en beleid. Het doel van de Academische Werkplaats is verbetering van het 'evidence-based' handelen. 4

5 1. Samenvatting Branden met grote hoeveelheden chemische stoffen kunnen gemakkelijk leiden tot grote onrust bij burgers, zoals het geval was in 2011 rond de brand bij Chemie-Pack te Moerdijk. Aan de basis van die onrust ligt de angst dat mensen worden blootgesteld aan stoffen die gezondheidseffecten kunnen veroorzaken. Deze zorg treft niet alleen de burgers, maar ook overheidsinstanties zoals gemeenten en de veiligheidsregio s. Volgens deskundigen was het gevaar van rook en roet van de brand bij Chemie-Pack niet groter dan van een grote brand waarbij geen chemische stoffen betrokken zijn. Dat het incident tot een crisis escaleerde heeft te maken met meerdere factoren, zoals de wijze waarop het risico op schade aan de gezondheid wordt beleefd, maar ook door de informatie in de officiële berichtgeving, berichten in de media, visies van deskundigen en de wijze waarop de overheid communiceerde. Hierdoor werden de angsten en zorgen onder het publiek versterkt. Goede crisiscommunicatie heeft onder andere ten doel mensen tijdig en zo goed mogelijk over de crisis te informeren en te motiveren tot het opvolgen van adviezen. De communicatie is het meest effectief wanneer de informatie goed wordt begrepen, de informatie aansluit bij bestaande ideeën en kennis over de crisis, en de boodschapper wordt vertrouwd. Dan zal de informatie eerder geaccepteerd en begrepen worden en zullen aanbevelingen beter worden opgevolgd. Bij een brand met veel chemische stoffen bestaat aanvankelijk veel onzekerheid en is het lastig om het publiek hierover tijdig en accuraat te informeren. Omdat in de eerste fase van een incident vaak dezelfde aspecten belangrijk zijn kan voor urgente berichten een vooraf ontwikkelde standaard basistekst worden gebruikt die goed aansluit bij de bestaande ideeën en kennis van burgers. Het ligt voor de hand dat de risico s van rook van branden in chemisch materiaal anders ervaren worden dan die van gewone branden. Over de aspecten die de risicobeleving van burgers over acute incidenten zoals branden met chemische stoffen bepalen is echter weinig bekend. Het doel van dit onderzoeksproject is het (her)formuleren van in de praktijk toepasbare en op onderzoek gebaseerde standaardberichten, zo opgesteld dat ze door de ontvangers worden vertrouwd en begrepen. In het onderzoek zijn twee parallelle, elkaar aanvullende trajecten gevolgd. Het eerste traject bestond uit een analyse van massamedia en sociale media om inzicht te krijgen in knelpunten in de risicocommunicatie rond de brand van Chemie-Pack bij Moerdijk. In het tweede traject zijn de ideeën van leken over rook van branden vergeleken met het oordeel van deskundigen over deze risico s. 5

6 In hoofdstuk 3 is de berichtgeving over de brand bij Chemie-Pack in Moerdijk in de verschillende (sociale) media beschreven. Uit de analyse bleek dat de berichtgeving in de eerst fase massaal was. Daarbij ging de aandacht vooral uit naar de bluswerkzaamheden, de opvallende visuele aspecten van de brand, de chemische stoffen die erbij betrokken waren en daarmee geassocieerde gevaren voor de gezondheid. Verder werd de verwarrende manier waarop vertegenwoordigers van overheidsinstanties, met name burgemeester Denie, over de brand communiceerden besproken. In de daarop volgende weken speelde het bezoek van Ministers Opstelten en Schippers aan het gebied, dat zwaar bekritiseerd werd, en verschillende experts een belangrijke rol in het nieuws, vooral in het NOS journaal. Hierbij werd veel nadruk gelegd op de onduidelijkheden en tegenstrijdigheid in de communicatie over mogelijk giftige stoffen en over het verstrekte advies. Er was in de berichtgeving ook veel ruimte voor het verhaal van direct betrokkenen, zoals omwonenden, ouders met jonge kinderen, en boeren. In de nasleep van de brand ging het in de media over wie er verantwoordelijk was voor de schade en de fouten die er gemaakt waren bij de communicatie rond de brand. De manier waarop er door de verschillende media over de brand is gecommuniceerd, is typerend voor een mediahype die vaak ontstaan bij grote incidenten waarbij sprake is van slachtoffers en aanzienlijke materiële schade. Belangrijke kenmerken zijn het stellen van de schuldvraag en het bekritiseren van het overheidsoptreden. Vooral burgemeesters lijken opvallend vaak negatieve publiciteit te krijgen. Reacties van de overheid op de publiciteit, zoals het stellen van Kamervragen, het verrichten van onderzoek en het uitbrengen van onderzoeksrapporten, vormen dan ook weer nieuws. Mediahypes gaan vaak gepaard met sociale processen waarin de publieke beleving van een gebeurtenis en de daarmee geassocieerde risico s worden uitvergroot. De rol van de mediahype rond de brand bij Moerdijk in de risicobeleving kan echter niet goed worden vastgesteld. Wel blijkt uit nationale peildata dat een paar maanden na de brand de angstgevoelens voor een grote brand en voor een ramp met gevaarlijke stoffen groter waren dan normaal. Het lijkt aannemelijk dat de omvang en de inhoud van de berichtgeving in de media over de brand bij Chemie-Pack, een plaatselijke brand zonder doden of gewonden, hier invloed op heeft gehad. In berichtgeving over de gezondheidsrisico s van de rook en van de neergedaalde roetdeeltjes lijkt een belangrijke rol te zijn weggelegd voor de verschillende deskundigen. Ofschoon hun uitspraken inhoudelijk correct waren, werden ze niet in een duidelijk voor de leek te begrijpen context geplaatst. Zo vertelden de deskundigen in de media dat er giftige stoffen in de rook zaten. In de media werden de uitspraken geïnterpreteerd vanuit een lekenperspectief. Vanuit dat perspectief 6

7 is de aanwezigheid van giftige stoffen heel verontrustend. Dat de concentratie van giftige stoffen in de rook snel afneemt met de afstand tot de brand en alleen mensen die zeer dicht bij de brand staan en veel rook inademen gevaar lopen, werd in de berichtgeving niet uitgelegd. Het tweede traject bestond uit de volgende stappen: Inventarisatie van de relevante wetenschappelijke literatuur over rook bij branden, Ontwikkeling van een expertmodel over de oorzaken, de gevolgen en de te nemen maatregelen bij een grote brand op basis van interviews met deskundigen uit verschillende disciplines, In kaart brengen van ideeën van leken over de oorzaken, de gevolgen en de te nemen maatregelen bij een grote brand op basis van interviews en een digitale vragenlijst onder burgers, Identificatie van relevante kennisleemtes, misconcepties en typische ideeën onder leken, Opstellen en experimenteel testen van aangepaste standaardberichten in een digitaal consumentenpanel en, Formuleren van aanbevelingen voor in de praktijk toepasbare berichten. In hoofdstuk 4 is het expertmodel beschreven. Dit model is ontwikkeld op basis van literatuuronderzoek en interviews met verschillende actoren uit het werkveld. Voor een correct overzicht van kennis over rook bij branden was het essentieel dat voor elk aspect informatie van de juiste deskundige werd ingewonnen. De deskundigen zijn daarom elk bevraagd op hun specifieke expertise. Het uiteindelijk expertmodel is een samenvatting van de wetenschappelijke literatuur en de kennis en ideeën van deskundigen op het gebied van oorzaken van, gevolgen van en te nemen maatregelen bij rook bij branden. In het model is ook aangegeven hoe verschillende aspecten zich volgens de deskundigen tot elkaar verhoudeden. Zo werd irritatie van de bovenste luchtwegen als het meest waarschijnlijke gezondheidseffect van blootstelling aan rook beschreven en een verhoogde kans op het ontstaan van kanker als nihil of verwaarloosbaar klein. In hoofdstuk 5 en 6 zijn de kennis en ideeën van leken (niet-deskundigen) op het gebied van rook bij branden beschreven. Dit zogenaamde lekenperspectief is gebaseerd op de uitkomsten van interviews, onder inwoners van Amsterdam, Groningen en de regio Moerdijk, en een bevestigende vragenlijst, afgenomen in een digitaal consumentenpanel. Het lekenmodel wijkt op een aantal punten sterk af van het expertmodel. Het meest opvallende verschil is dat leken een sterk verhoogde 7

8 kans op het ontstaan van kanker verwachten bij een brand met chemische stoffen, terwijl het risico volgens deskundigen uiterst gering is. Bovendien schatten leken de gezondheidsrisico s van chemiebranden veel hoger dan die van natuurbranden. Ofschoon zowel leken als deskundigen aangeven dat vooral de hoeveelheid ingeademde rook de gezondheidseffecten bepaalt én dat de concentratie schadelijke stoffen sterk afneemt met de afstand, lijken leken weinig besef te hebben van de relatie tussen afstand, dosis en concentratie, en gezondheidseffecten. Een basisprincipe van de toxicologie is dat vrijwel iedere stof, die in overmaat aanwezig is, schadelijk kan zijn. Verder geldt dat er voor iedere giftige stof een dosis of hoeveelheid is waarbij nog geen enkel nadelig effect voor de gezondheid aantoonbaar is. Leken lijken daarentegen de schadelijkheid van een stof zwaarder te wegen dan de ingeademde dosis en verwachten daarom zelfs op grote afstand nog gezondheidseffecten van rook van chemische branden. In dit verband werd het kernongeval bij Tsjernobyl in 1986 door een aantal geïnterviewden als bewijs genoemd voor schadelijkheid op zeer grote afstand. Een ander in het oog springend verschil is dat leken verwachten dat de mogelijkheden om chemische stoffen in de rook te meten en te analyseren zeer groot zijn. Deskundigen beschouwen deze mogelijkheden in de beginfase van een grote brand als zeer beperkt. Bovendien ontbreekt de noodzaak omdat deskundigen over gevolgen voor de gezondheid en maatregelen kunnen adviseren op basis van expert judgement zonder meetresultaten. Er zijn een paar onverwachte overeenkomsten tussen het expert- en lekenmodel. Zo vonden de meeste niet-deskundigen dat de burgemeester de aangewezen persoon is om over de brand te communiceren met het publiek. Ook wisten veel burgers dat de brandweer andere mogelijkheden heeft dan blussen om de brand te beheersen, sommigen gebruikten daarbij zelfs het jargon gecontroleerd uit laten branden. De verschillen in perspectief tussen leken en deskundigen bevatten duidelijke aanwijzingen voor het formuleren van de berichtgeving rond branden. In Hoofdstuk 7 zijn de resultaten beschreven van een experiment waarbij effecten van een geen gevaar voor de volksgezondheid - bericht, zoals dat in de huidige praktijk nog regelmatig voorkomt, werden vergeleken met die van een viertal geherformuleerde berichten. Daarnaast werd er gekeken naar de verschillen in risicobeleving tussen een brand met chemische stoffen en een vergelijkbare natuurbrand. In het experiment werd eerst een scenario geschetst waarbij in de nabije omgeving een grote brand (ofwel in een chemische fabriek ofwel in een natuurgebied) was uitgebroken waarbij zwarte rook vanuit de woning te zien was. Bij een grote brand met chemische stoffen had het blijf uit de rook -bericht dat 8

9 in de veiligheidsregio Groningen het nieuwe standaardbericht is, een beter effect op het vertrouwen in de berichtgeving dan het geen gevaar voor de volksgezondheid -bericht. De gezondheidsrisico s werden echter ook als groter, zekerder, beangstigender en zorgwekkender ervaren. Dat lijkt onwenselijk omdat de risicobeleving bij dit type branden al hoog is. De frase alle rook is schadelijk zonder verdere toelichting heeft de risicobeleving bij een brand met chemische stoffen mogelijk versterkt. In het tweede bericht was aan het blijf uit de rook -bericht informatie toegevoegd over het doen van metingen. Dit leek weinig verschil te maken voor het vertrouwen en de risicobeleving. Dit was wel het geval bij het derde bericht waarbij aan het blijf uit de rook -bericht informatie over de verwachte gezondheidseffecten en de uiterst geringe kans op kanker was toegevoegd. Bij dit bericht was het vertrouwen in de berichtgeving hoger dan het basis- blijf uit de rook -bericht. Bovendien werd het gezondheidsrisico minder vaak groot, beangstigend en zorgwekkend gevonden. De toevoeging van een kwantificering van het risico op kanker in het vierde bericht door de vergelijking met het inademen van rook van enkele sigaretten lijkt daarbij een nog gunstiger effect te hebben. Het bericht scoorde het hoogst op vertrouwen en het laagst op risicobeleving en zorgen. Uit de vergelijking tussen de scenario s (brand in een chemische fabriek vs. brand in een natuurgebied) met het blijf het de rook -bericht bleek inderdaad dat de risicobeleving bij natuurbranden aanzienlijk lager is dan bij branden bij een chemisch bedrijf. Het geanticipeerd gedrag, zoals het al dan niet opvolgen van adviezen, en de verwachtingen over het overheidshandelen verschilden zowel niet bij beide typen branden als bij de verschillende informatieberichten. Op basis van andere studies weten we echter dat zowel de risicobeleving als het vertrouwen in de overheid een invloed heeft op de mate waarin adviezen worden opgevolgd (Slovic 2000). In het experiment hebben we niet naar de effecten van (de combinatie) van risicobeleving en vertrouwen op het opvolgen van adviezen en de verwachtingen over het overheidshandelen gekeken. Bovendien heeft het gebruikte onderzoeksdesign met hypothetische scenario s een belangrijke beperking. De antwoorden die de deelnemers gaven naar aanleiding van de informatie betroffen een hypothetische setting. Het blijft de vraag in hoeverre deze antwoorden representatief zijn voor hoe mensen bij een echte grote brand in de directe omgeving op de informatie reageren. Dit geld met name voor het geanticipeerde gedrag. Mensen kunnen vaak wel goed inschatten wat ze in een bepaalde situatie zouden denken maar zijn niet goed in staat zijn om te anticiperen op hun eigen gedrag (Armitage 2001). In dit project hebben we een groot aantal aspecten van crisiscommunicatie en risicobeleving bij al dan niet als chemisch gelabelde grote branden onderzocht door middel van een media-analyse van de brand bij Chemie-Pack in Moerdijk, een vergelijking tussen het expertmodel en het 9

10 lekenperspectief over grote branden, op basis van interviews en een kwantificerende vragenlijst, en het testen van verschillende berichten op aspecten als vertrouwen en risicobeleving. In de beginfase van een grote brand is er vaak nog maar zeer weinig bekend. Daardoor wordt in de media veel gespeculeerd en is er veel misinformatie. Termen als giftige, bijtende en kankerverwekkende stoffen passeren al snel de revue en blijven prominent in de berichtgeving van de media aanwezig. Volgens de media-analyse werd de communicatie van de overheid naar het publiek tijdens de brand bij Chemie-Pack niet adequaat uitgevoerd. De communicatie kwam te traag op gang, de informatie over risico s was weinig concreet en leek soms tegenstrijdig. Bovendien werd informatie uit andere bronnen niet gecorrigeerd of in de juiste context geplaatst. Ook leek er sprake het ontbreken van regie. Uit de interviews en de vragenlijst onder leken bleek dat leken de risico s van chemiebranden voor de gezondheid inderdaad hoger inschatten dan die van natuurbranden. Leken maken zich daarbij vooral zorgen over kanker door het inademen van giftige stoffen. Verder verwachten ze veel van de mogelijkheden om giftige stoffen in de rook te meten. In de praktijk wordt er in de berichtgeving bij branden wordt nog steeds de frase er is geen gevaar voor de volksgezondheid -gebruikt. Ook is het zeker niet gebruikelijk om over kankerrisico s te spreken omdat deze volgens deskundigen uiterst gering of nihil zijn. Uit de test met de verschillende berichten bleek dat geen gevaar voor de volksgezondheid - bericht waarbij iedereen wordt geadviseerd uit de rook te blijven als weinig betrouwbaar en tegenstrijdig wordt ervaren. Het bericht waarbij de tegenstrijdigheid was verwijderd door de frase er is geen gevaar voor de volksgezondheid te vervangen door de frase dat alle rook schadelijk is werd meer vertrouwd. Verder bleek dat wanneer het risico op het ontstaan van kanker in het bericht benoemd en geconcretiseerd wordt, door een vergelijking met een bekend risico, namelijk het roken van enkele sigaretten, de risicobeleving lager is dan wanneer dit niet in het bericht wordt vermeld. Aanbevelingen Op basis van het huidige onderzoek kunnen een aantal aanbevelingen worden gedaan om de officiële berichtgeving rond grote (chemische) branden te verbeteren. 1. Houd rekening met de snelheid waarmee berichtgeving op zowel sociale- als in de massamedia op gang komt. Om op een goede manier in de informatiebehoefte van het publiek te voorzien zou de overheid meer proactief moeten zijn door het publiek snel, compleet, eenduidig, transparant en open te informeren. Burgers willen graag weten wat er gebeurd is, hoe het gebeurd is, hoe groot en waar de effecten te verwachten zijn, wat (nog) 10

11 niet bekend is, wat er gedaan wordt, en wat het advies is. Daarbij zou de overheid de speculaties en misinformatie die burgers via andere informatiekanalen te horen krijgen, serieus moeten nemen en waar nodig direct corrigeren. Van tevoren kunnen basisberichten worden opgesteld om te gebruiken in de eerste fase van incidenten. De overheid zou hierbij ook de nieuwe media, zoals NL-alert en Twitter, kunnen gebruiken. Belangrijk is ook dat degene die met de media communiceert, in veel gevallen de burgemeester, goed geïnformeerd is. 2. Geef concrete en eenduidige informatieboodschappen. In de huidige berichtgeving rondom branden komen onduidelijkheden en tegenstrijdigheden frequent voor. Een voorbeeld is de grote brand in het chemiebedrijf ELD in Oosterhout van 4 juni De politie meldde dat er geen schadelijke concentraties gevaarlijke stoffen zijn en dat de grote hoeveelheid zwarte rook door het plastic van lege containers en vaten met ongevaarlijke stoffen kwam. Dit kan worden voorkomen door gebruik te maken van de juiste adviseurs in de veiligheidsregio. De GAGS (Gezondheidskundig Adviseur Gevaarlijke Stoffen) van de GGD is expert op het gebied van gezondheidseffecten van gevaarlijke stoffen. Onduidelijkheden en schijnbare tegenstrijdigheden in de informatieboodschap kunnen ook worden voorkomen door het gegeven advies te onderbouwen met duidelijke argumentatie. Een bericht waarin het mogelijke gevaar van de rook concreet benoemd wordt sluit beter aan bij het advies om binnen te blijven. 3. Maak een duidelijk onderscheid tussen het gebied waar geen risico s te verwachten zijn en het gebied waar dit mogelijk wel het geval is. Koppel dit mogelijke risicogebied aan de voorzorgsmaatregelen. Houd er rekening mee dat mensen weinig besef te hebben van de relatie tussen dosis en gezondheidseffecten en ten onrechte denken dat op grote afstand van een brand nog gezondheidsrisico s te verwachten zijn. 4. Zeg nooit dat er geen gevaarlijke stoffen zijn gemeten of vrijgekomen, als de brandweer toch metingen in de rook heeft gedaan. Anders zou de indruk kunnen ontstaan dat de overheid de resultaten onder de pet houdt. Daarom is het beter geen metingen in de rook te doen voor acute advisering. Er kunnen eventueel wel metingen worden gedaan en monsters worden genomen voor maatregelen in een later stadium bijvoorbeeld om te onderzoeken of gewassen geschikt zijn voor consumptie. 5. Geef advies op basis van het oordeel van een deskundige. Het heeft geen zin op schadelijke stoffen in de rook te meten bij een brand om acute adviezen te geven. Een deskundige kan 11

12 zonder metingen inschatten wat de schade voor de gezondheid is bij een brand met chemische stoffen. Houd rekening met de hoge verwachtingen over de meet- en analysemogelijkheden bij een brand onder het publiek. 6. Maak het publiek meer bewust van de gezondheidsrisico s van natuurbranden. Er zijn aanwijzingen dat een deel van de burgers bij natuurbranden de rook pas vermijden op het moment dat de irritatie aan ogen en luchtwegen te groot wordt. Aangezien in dat geval al gezondheidseffecten optreden, is hier sprake van onderschatting van het risico. Het is zinvol om in de berichten de volgende ingrediënten te gebruiken de brandweer adviseert uit de rook te blijven, ramen en deuren te sluiten en mechanische ventilatie uit te zetten. In rook zitten namelijk altijd schadelijke stoffen. Dit geldt overigens ook voor alle andere branden waarbij geen chemisch stoffen betrokken zijn. 7. Maak het gezondheidsrisico concreet. Het louter kwalitatief aangeven dat alle rook schadelijk is, kan leiden tot meer ongerustheid over de gezondheidsrisico s. Bij een brand met chemische stoffen lijkt een bericht meer vertrouwd te worden en tot minder ongerustheid te leiden als het de volgende elementen bevat: in rook zitten schadelijke stoffen, u kunt last krijgen van irritatie aan uw ogen en luchtwegen en de kans dat u door inademing van de rook een ernstige ziek zoals kanker krijgt, is uiterst klein, vergelijkbaar met het inademen van de rook van enkele sigaretten. Ofschoon overheidsvoorlichters doorgaans huiverig zijn voor het noemen van de mogelijkheid van kanker ten gevolge van milieu-incidenten adviseren wij dit dan toch in de berichten te vermelden. 12

13 2. Inleiding Branden behoren tot de meest voorkomende incidenten. Nederland telt er jaarlijks meer dan (Centraal Bureau voor de Statistiek 2009). Bij branden ontstaat meer schade aan de gezondheid door het inademen van rook e.d. dan door hitte. Branden kunnen ook leiden tot grote onrust bij het publiek, zoals in 2011 bij de brand in de voorraad chemische stoffen van Chemie-Pack bij Moerdijk. De schade van de brand van Chemie-Pack bij Moerdijk is door de Veiligheidsregio Midden- en West- Brabant geschat op 100 miljoen euro. Bijna de helft van de kosten waren van diverse overheidsorganisaties. Dat de brand bij Moerdijk door velen als ramp werd ervaren, was mede het gevolg van de wijze waarop de risico s werden gepercipieerd door een aanzienlijk deel van het werkveld en door de bevolking, maar ook door de informatie in de officiële berichtgeving en berichten in de media. Hierdoor werden de angsten en zorgen onder het publiek versterkt. Een paar weken na de brand schreef het Nationaal Crisis Centrum (NCC) van het Ministerie van Veiligheid en Justitie: operationeel is de brand allang geblust, maar bestuurlijk en beleidsmatig is deze voor veel partijen pas net begonnen. Het NCC noemde het vertalen van complexe chemische en technische zaken met grote onzekerheden naar gewone taal uiterst lastig. Op de website van het NCC stond: uit reacties op geenstijl.nl en Twitter bleek dat het publiek de conclusies niet geloofde. Er brandt troep, dus dan moet de rook ook troep bevatten, toch? En waarom mag ik geen groente uit eigen tuin eten als er geen gevaar voor de volksgezondheid is? De sirenes waren afgegaan, het advies was: ramen deuren sluiten, afstemmen op de rampenzender, enz. De informatievoorziening kwam langzaam op gang, de adviezen waren niet eenduidig, het analyseren van sommige monsters duurde langer dan verwacht, enz. Het spoorde niet met de verwachtingen dat bij metingen geen gevaarlijke concentraties van schadelijke stoffen in de rook werden gevonden. Een conclusie van het NCC luidde: crisiscommunicatie is een vak apart en de Tweede Kamer beschouwde de gang van zaken bij de brand van Chemie-Pack als een communicatieramp (Algemeen Dagblad en Trouw d.d ). De sociale onrust rond de brand passen in de trend van afnemende risicoacceptatie en afnemend vertrouwen in deskundigen en overheden (Beck 1992). De problemen kunnen zich bij nieuwe incidenten met chemische stoffen dan ook gemakkelijk herhalen. Helaas communiceren overheidsinstanties nog steeds boodschappen die vooral bedoeld lijken om onrust onder het publiek te voorkomen of beperken. De boodschap dat er een bedrijf met chemische stoffen brandt, maar er geen gevaar voor de gezondheid is echter niet echt geloofwaardig. Brandrook bevat immers altijd 13

14 gevaarlijke chemische stoffen, ongeacht of het een chemische brand is of een andere brand (Wegesser 2009, Bolstadt-Johnson 2000, Brandt-Rauf 1988). 2.1 Risicoperceptie Volgens het psychometrische model (Fischhoff 1978, Alhakami 1994, Slovic 2000) bestaat de risicobeleving uit de volgende dimensies: onbekendheid, angstaanjagendheid van en verontwaardiging over de dreiging. Het ervaren risico neemt toe bij onbekende dreigingen die veel angst en verontwaardiging oproepen. Onbekende dreigingen zijn vaak niet waarneembaar, zeldzaam, nieuw, onzeker en hebben doorgaans niet natuurlijke oorzaken en onzekere lange termijn effecten. Angst en verontwaardiging worden opgeroepen door onvrijwilligheid, gebrek aan controle, nabijheid van de dreiging, de mogelijkheid van ernstige, massale en oneerlijk verdeelde gevolgen. Bij een chemische brand spelen deze factoren in potentie een grotere rol dan bij een normale brand. Hierdoor wordt het risico van een chemiebrand mogelijk hoger geschat dan van een andere brand. De risicobeleving verschilt doorgaans van de risico-inschatting door deskundigen. Zo zijn bij chemiebranden dezelfde gezondheidseffecten te verwachten als bij natuurbranden (Greven 2011, Delfino 2009). In de wetenschappelijke literatuur is een toename beschreven van ziekenhuisopnames voor astma en cardiovasculaire aandoeningen onder de algemene bevolking in samenhang met verhoogde concentraties roetdeeltjes ten gevolge van grote natuurbranden (Delfino 2009, Lee 2009, Morgan 2010). Recent onderzoek van de GGD Groningen wijst niet op grotere risico s van chemiebranden dan van gewone branden (Proefschrift Greven 2011). Het is aannemelijk dat de intensiteit van de blootstelling (concentratie maal tijdsduur) relevanter is dan de herkomst van de rook van verschillende typen materialen. Hoe risico s worden beleefd wordt daarnaast beïnvloed door persoonlijke ervaring, interpersoonlijke communicatie en informatie uit andere bronnen. Bij een grote brand kan de informatie uit berichtgeving in de media en vanuit officiële instanties de risicobeleving beïnvloeden. Een belangrijke factor daarbij is het vertrouwen in de informatiebron. Wanneer het vertrouwen in officiële instanties gering is, zal het publiek de informatie niet geloofwaardig achten waardoor de communicatie niet het gewenste effect bereikt (Slovic 2000). 2.2 Probleemstelling Voor een goede crisisbeheersing is een goede communicatie essentieel. Goede crisiscommunicatie heeft ten doel mensen tijdig en zo goed mogelijk te informeren en te motiveren tot het opvolgen van adviezen (Glik 2007). De communicatie is het meest effectief wanneer de informatie goed wordt 14

15 begrepen en aansluit bij bestaande risicobeleving. Ook bij branden bestaat een wijd verbreide behoefte aan berichtgeving die meer rekening houdt met de informatiebehoefte en risicobeleving van burgers. Een belangrijk aspect van communicatie is de officiële berichtgeving. Dit geldt ook voor de berichtgeving over rook bij branden. Bij een incident bestaat aanvankelijk veel onzekerheid en is het lastig om het publiek hierover tijdig en accuraat te informeren. Voor urgente berichten kan vooraf een standaard basistekst worden gebruikt. Na de brand bij Moerdijk zijn in ten minste twee regio s wijzigingen aangebracht in de geplande berichtgeving bij branden, namelijk door de Brandweer Noord-Limburg en door de Brandweer Groningen. De huidige praktijk in crisiscommunicatie en de uitgangspunten van Groningen lenen zich goed om na te gaan welke berichten welke invloeden hebben op de ervaren risico s en het voorgenomen gedrag van ontvangers van de berichten in de bevolking. Bij het formuleren van basisteksten is het zaak rekening te houden met de bestaande risicobeleving van burgers. Over de aspecten die in het algemeen van belang zijn voor de perceptie van milieurisico s is het nodige bekend. Maar er is nauwelijks onderzoek gedaan naar de specifieke aspecten die perceptie van acute incidenten zoals chemiebranden beïnvloeden. Het is van belang dat het publiek vertrouwen heeft in de officiële berichtgeving. Dan zal de informatie eerder geaccepteerd en begrepen worden en zullen aanbevelingen beter worden opgevolgd. Het is moeilijk in de alledaagse werkelijkheid te testen of het publiek vertrouwen heeft in de officiële berichtgeving, o.a. omdat er veel verschillen zijn per brand en tussen de bevolking van diverse gebieden. Om het effect van variaties in de boodschap te onderzoeken is in het huidige onderzoek gekozen voor een gecontroleerd experiment waarin alleen de berichtgeving verschilt en de verschillen in achtergronden zoveel mogelijk gelijk worden gehouden. 2.3 Doelstelling en stappen Het doel is het formuleren van in de praktijk toepasbare berichten die gebaseerd zijn op onderzoek en die zo opgesteld zijn dat ze bij de ontvangers het gewenste effect hebben. Dit betekent dat de informatie beter aansluit bij de risicobeleving van burgers en een groter vertrouwen van burgers in de berichtgeving. Het project is gericht op het onderzoeken en optimaliseren van in de praktijk gebruikte berichten over risico s van rook en te nemen maatregelen. In het onderzoek zijn twee 15

16 parallelle trajecten gevolgd. Het eerste traject bestond uit een analyse van massamedia en sociale media om inzicht te krijgen in knelpunten in de risicocommunicatie rond de brand van Chemie-Pack bij Moerdijk. In het tweede traject is het expertmodel vergeleken met ideeën van leken en op basis van deze vergelijking zijn in de praktijk toepasbare berichten ontwikkeld. Het tweede traject bestond uit de volgende stappen: Inventarisatie van de relevante wetenschappelijke literatuur over rook bij branden, Ontwikkeling van een expertmodel over de oorzaken, de gevolgen en de te nemen maatregelen bij een grote brand op basis van interviews met deskundigen uit verschillende disciplines, In kaart brengen van ideeën van leken over de oorzaken, de gevolgen en de te nemen maatregelen bij een grote brand op basis van interviews en een digitale vragenlijst onder burgers, Identificatie van relevante kennisleemtes, misconcepties en typische ideeën onder leken, Opstellen en experimenteel testen van aangepaste standaardberichten in een digitaal consumentenpanel en, Het testen van verschillende varianten van de berichtgeving is uitgevoerd in een consumentenpanel, waarmee het EMGO eerder ervaring heeft opgedaan in o.a. onderzoek van risicoperceptie van elektromagnetische velden (Dongen van 2012). Het onderzoek beoogt te leiden tot communicatie waarvan de effecten zijn onderzocht en die beter aansluit bij de beleving door burgers. De berichtgeving is daardoor geloofwaardiger en de communicatie effectiever. 16

17 3. De media over de brand bij Chemiepack in Moerdijk 3.1 Achtergrond en vraagstelling Op 5 januari 2011 rond half drie s middags ontstaat bij het chemische bedrijf Chemie-Pack in Moerdijk een grote brand. Er is onmiddellijk veel rookontwikkeling die zich verplaatst richting Dordrecht. Het blussen gaat moeizaam en de brand moet verschillende keren worden opgeschaald, maar uiteindelijk blijkt zij van beperkte omvang. Om 0.14 uur wordt het sein brand meester gegeven. De berichtgeving over de brand komt vrijwel direct op gang op het sociale medium Twitter. Sirenes gaan af, de regionale zender Omroep Brabant en RTV Rijnmond treden op als calamiteitenzenders en de overheid activeert crisis.nl, een overheidssite voor incidenten en noodsituaties. s Avonds, tijdens een persconferentie staat de burgemeester van Moerdijk, Denie de pers woord. De officiële berichtgeving is inhoudelijk steeds hetzelfde: er zijn sirenes afgegaan, er worden metingen verricht maar er zijn tot dan toe geen gevaarlijke stoffen in de rook gemeten in zodanige concentraties dat er gevaar is voor de volksgezondheid, en bewoners wordt geadviseerd binnen te blijven, ramen en deuren te sluiten, vee en huisdieren binnen te houden, en verder berichtgeving af te wachten. De berichten op de sociale media, TV en kranten spreken echter al snel over tegenstrijdigheid in de officiële berichtgeving. Er ontstaat twijfel en onzekerheid over mogelijke gezondheidseffecten. In de dagen die volgen worden de brand en de schadelijke effecten van rook en bluswater in de media steeds vaker als ramp omschreven. Er wordt gesuggereerd dat de overheid informatie achterhoudt en gebrekkig communiceert. De media berichten daarnaast in toenemende mate over de maatschappelijke ontrust die met deze (communicatie) ramp gepaard gaat (Vasterman 2011a en b). Nu, meer dan twee jaar later blijkt dat er afgezien van de aanzienlijke milieuschade voor de directe omgeving waarvan het schoonmaken nog jaren kan duren, er van een daadwerkelijke ramp geen sprake is geweest. Er zijn geen doden of gewonden gevallen en het aantal meldingen van gezondheidsklachten door omwonenden bleek uiteindelijk gering (GGD Zuidholland en GGD West Brabant 2011). De vraag dringt zich op hoe de dynamiek van maatschappelijke ontrust op gang is gekomen. Verschillende factoren kunnen hierin een rol hebben gespeeld. Ten eerste was het incident, ondanks dat er geen gewonden of doden zijn gevallen bij de brand uitzonderlijk. Een brand 17

18 van dergelijke omvang waarbij mogelijk schadelijke stoffen vrijkomen, komt weinig voor in Nederland (Arbeidsinspectie 2011). Verder ontwikkelde de brand zich erg snel. Door de rookwolk die over Nederland trok, raakten meerdere veiligheidsregio s en organisaties op nationaal niveau bij de crisisbeheersing betrokken. Tenslotte, liet de communicatie naar het publiek van de nationale en regionale overheidsinstanties die bij de brand betrokken waren te wensen over. Over de gebrekkige overheidscommunicatie zijn inmiddels een aantal onderzoeksrapporten verschenen (Arbeidsinspectie 2011, GGD Zuid-Holland Zuid en West Brabant 2011, Onderzoeksraad voor de veiligheid 2012). Volgens deze rapporten was er onvoldoende aandacht voor communicatie naar het publiek en waren er onduidelijke afspraken over de regie. Hierdoor leek de informatie naar het publiek soms inconsistent, al was deze inhoudelijk steeds hetzelfde. Verder bleek de informatie niet goed afgestemd op de vragen en zorgen van het publiek, en werden foutieve berichten in de media niet gecorrigeerd. Een hiermee samenhangende factor is de rol die de media in het ontstaan van de maatschappelijke onrust over de brand bij Moerdijk hebben gespeeld. De berichtgeving over een dergelijk incident via informele en reguliere nieuwskanalen heeft invloed op hoe mensen het risico beleven (Wahlberg 2000). Potentieel gevaarlijke gebeurtenissen krijgen doorgaans veel aandacht op sociale en massamedia. Deze aandacht kan onder het publiek heftige reacties uitlokken die gepaard kunnen met een roep om overheidsmaatregelen. Ook deze reacties zijn vaak nieuwswaardig. Tijdens de wisselwerking tussen media, publiek en overheid waarin informatie uitgewisseld wordt kan een proces op gang komen waarin de risico s steeds verder worden uitvergroot en de onrust onder het publiek toeneemt (Kasperson 1988, Kasperson 2003). De rol die de media hebben gespeeld in het ontstaan van maatschappelijke onrust is al eerder onderzocht. Harro Ranter, social-media analist, werkzaam op het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, verzamelende tijdens de eerste dagen alle twitterberichten over de brand en analyseerde deze op het verloop over de tijd, veel gebruikte woorden en meest actieve twitteraars (Vroegindeweij 2011). Lisanne Roossien, master student journalistiek aan de Rijks Universiteit Groningen, maakte een inhoudsanalyse van de berichtgeving in het NOS 8 uur journaal gedurende de eerste twee weken na de brand (Roossien 2011). Peter Vasterman mediasocioloog aan de Universiteit van Amsterdam analyseerde het tekortschieten van overheid en media (Vasterman 2011a en b). Tenslotte is de communicatie rond de brand door overheid en media anekdotisch beschreven in het onderzoeksrapport van de Onderzoeksraad voor de veiligheid (2012). 18

19 Uit de bovengenoemde analyses blijkt dat er in de media veel aandacht en ruimte werd gegeven aan ongeruste burgers en aan meningen van (controversiële) experts die voor gezondheidsrisico s waarschuwden en/of kritiek hadden op het functioneren van de overheid. Daarbij wordt gesuggereerd dat de maatschappelijke onrust door de berichtgeving in de media werd gevoed, een proces dat mogelijk is versterkt door in de berichtgeving gebruik te maken van specifieke frames. Een frame is een samenhangend kader dat een gebeurtenis in een voor de lezer of kijker begrijpelijke, betekenisvolle en gemakkelijk te onthouden context plaatst (Entman 1993, Scheufele 1999). Dit gebeurt door bepaalde informatie weg te laten en andere informatie juist meer te benadrukken waardoor de lezer of kijker geneigd is de gebeurtenis op een specifieke manier te interpreteren. Bij berichtgeving over milieurisico s, zoals die van rook bij branden, kenmerken frames zich vaak door specifieke probleemdefinities of perspectieven (economisch, gezondheid, enz.) en de identificatie van verantwoordelijken en mogelijke oplossingen (Dunwoody 1992). Ook in de beschrijving van de berichtgeving over de brand bij Moerdijk zijn dit soort frames gebruikt. Zo stelden Roossien (2011) en Vasterman (2011a en b) dat de media de mythe van paniek in stand hielden door veel aandacht te schenken aan de onrust onder de bevolking en hiermee strijdige informatie, het ontbreken van paniek, weg te laten. Ook het schandaal frame waarin het tekortschieten van overheidsinstanties benadrukt wordt, zou bij de berichtgeving rond de brand veel gebruikt zijn (Vasterman 2011 a en b). Ofschoon er dus al veel over de berichtgeving in de media over de brand bij Moerdijk is geschreven is de berichtgeving niet eerder op een brede, systematische onderzocht. Het is dus niet precies duidelijk hoeveel, wanneer, en wat en hoe er over de brand is gecommuniceerd. In dit rapport wordt een inhoudsanalyse van de berichtgeving in de media over de brand bij Moerdijk op basis van de digitale archieven van massa- en sociale media gepresenteerd. De analyse beoogt de volgende onderzoeksvraag te beantwoorden: Hoe is er in de verschillende media over de brand bij Chemie-Pack gecommuniceerd? a. Hoeveel aandacht werd er in de verschillende media besteed aan de brand? b. Hoe is het verloop van de berichtgeving over de tijd? c. Welke centrale thema s komen er in de berichtgeving aan de orde? d. Welke actoren staan er in de berichtgeving centraal? e. Zijn er in de berichtgeving bepaalde frames te onderscheiden? 19

20 Door de berichtgeving in de verschillende media nauwkeuriger te kwantificeren en kwalificeren kan het beeld over de rol van de media worden aangevuld en eventueel worden bijgesteld. Wanneer we beter begrijpen hoe er door de (sociale) media is gereageerd op de brand en de communicatie daarover, is het wellicht mogelijk om knelpunten in de officiële berichtgeving rond rook van branden te identificeren. 3.2 Onderzoeksaanpak Dataverzameling De analyse is verdeeld over drie perioden: de brand, de periode na de brand en de nasleep. In de perioden zijn verschillende gebeurtenissen en ontwikkelingen aan te wijzen die de inhoud van de berichtgeving mede hebben bepaald (Veiligheidsregio Zuid- Holland Zuid 2011, Onderzoeksraad voor de veiligheid 2012). De dataverzameling per periode bestaat uit een selectie uit de berichtgeving over de brand bij Chemie-Pack in verschillende media (Tabel 3.1). Tabel 3.1: Bronnen media-analyse brand bij Chemie-Pack Moerdijk (5 januari januari 2012) Bronnen De brand Na de brand De nasleep (1 e 24 uur) (t/m ) (t/m ) Twitterberichten X Website Omroep Brabant X NOS 8 uur journaal X X NB/De Stem (regionale krant) X X De telegraaf X X NRC Handelsblad X X X = geselecteerde periode De keuze van de geselecteerde media is mede gebaseerd op praktische overwegingen, zoals de toegankelijkheid en beschikbaarheid van digitale archieven: Het sociale medium Twitter wordt gebruikt om snel informatie te verspreiden en is vaak het eerste medium dat verslag doet over incidenten, rampen en andere actualiteiten. Het is daarnaast het belangrijkste sociale medium om nieuws te delen. In 2011 zijn er in Nederland ongeveer een miljoen twitteraars actief. Het andere populaire sociale medium Facebook wordt vooral gebruikt voor het onderhouden van persoonlijke relaties en minder vaak om andere op de hoogte te brengen van actueel nieuws. Van de berichtgeving op Twitter in de eerste dagen na de brand is een vrij toegankelijk digitaal bestand beschikbaar. 20

21 Omroep Brabant is de regionale radio en TV zender in Brabant en trad (naast RTV Rijnmond) op als calamiteiten zender tijdens de brand. Ook de calamiteiten-zender RTV Rijnmond was op 5 januari zeer actief. Helaas is het archief van RTV Rijnmond niet vrij digitaal toegankelijk terwijl het complete digitaal archief van Omroep West-Brabant wel vrij toegankelijk is. Het 8 uur journaal van de NOS geeft een beeld van de nationale aandacht voor een groot incident op de TV. De uitzendingen van bijvoorbeeld Nieuwsuur en RTL-nieuws werden niet betrokken in de analyse. In deze uitzendingen werden soms andere thema s belicht en andere experts geïnterviewd. De inhoud van deze uitzendingen werd echter meestal vrij snel opgepikt door de het NOS journaal of kwam weer terug in de berichtgeving in de dagbladen NB/De Stem is de grootste krant in de regio West en Noord Brabant met een oplage van in De Telegraaf is de grootste nationale krant en had in 2011 een oplage van Het minder populistische NRC Handelsblad had in 2011 een oplage van Methoden en analyses Onderzoeksopzet Voor elke periode is eerst een overzicht gemaakt van de belangrijkste gebeurtenissen en ontwikkelingen. De analyse is vervolgens aan de hand van dit overzicht uitgevoerd. Daarbij hebben we voor elk geselecteerd medium het tijdstip en de omvang van de berichtgeving, de centrale thema s, de belangrijke actoren (personen, groeperingen en organisaties) en de gebruikte frames (betekenisvolle context) vastgesteld. Twitterberichten De twitterberichten over de brand zijn verzameld door Harro Ranter, social-media analist, werkzaam op het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, en in een database geplaatst op de website crisiswerkplaats ( zie ook: Vroegindeweij 2011). Ranter selecteerde twitterberichten van 5 tot en met 8 januari waarin minimaal één van de volgende trefwoorden voorkwam: Moerdijk, Moerdijkbrand, brandmoerdijk, vuurbal, sirenes, luchtalarm, rampenzender, gifwolk, crisis.nl, chemie-pack, ramen en deuren, blusdeken. Voor onze analyse hebben we alle twitterberichten (n = ) geïncludeerd, die de eerste 24 uur (van 5 januari het eerste twitterbericht- tot en met 6 januari 14.27) werden verzonden. Hieruit zijn de volgende gegevens gehaald: het aantal tweets per uur, de meest actieve twitteraars, veel getweette thema s en hoe vaak er over bekende actoren is getweet. 21

22 Publicaties op website Omroep Brabant In het archief op de website van Omroep Brabant ( zijn nieuwsberichten, beeld en geluidsmateriaal en het interactieve live blog dat tijdens de brand is bijgehouden, opgeslagen. Het archief van 5 en 6 januari tot bevatte 9 publicaties over de brand bij Chemie-Pack; alle teksten zijn gelezen, het (nog) beschikbare beeld en audio materiaal is bekeken en afgeluisterd. We hebben de berichtgeving over de eerste 24 uur na het ontstaan van de brand samengevat in een overzicht met tijdstip, kop, belangrijke thema s en actoren. Het NOS Journaal De inhoud van de NOS 8 uur journaals in de periode tussen 5 en 19 januari is eerder geanalyseerd door Lisanne Roossien, masterstudent journalistiek, RU Groningen (zie: Roossien 2011). We hebben haar beschrijving gebruikt voor onze eigen analyses. De inhoud van het NOS 8 uur journaal van 5 januari is beschreven in een korte samenvatting en er is voor de periode 6 tot en met 19 januari een overzicht gemaakt van het aandeel van de brand in de totale uitzending en de belangrijkste thema s en actoren. Voor de periode tussen 20 januari 2011 en 4 januari 2012 in het archief (beschikbaar op is gezocht op brand Moerdijk. Hierbij werden 22 relevante fragmenten geïdentificeerd. Deze zijn alleen op belangrijke thema s geanalyseerd. Dagbladen Met behulp van zoektermen brand en Moerdijk in de mediadatabank van LexisNexis werden alle artikelen (n=251) die over de brand zijn gepubliceerd in de periode tussen 6 en 19 januari 2011 in NB/De Stem, De Telegraaf en NRC Handelsblad geïdentificeerd. Deze artikelen werden vervolgens gescand op inhoud zodat we de artikelen waarin de brand bij Chemie-Pack niet of alleen zijdelings aan de orde kwam of een zeer grote overlap hadden met andere artikelen konden excluderen. Alle geïncludeerde artikelen, NB/De Stem (n =92), De Telegraaf (n=13) en NRC Handelsblad (n= 34), werden gelezen en inhoudelijk geanalyseerd. Voor de inhoudsanalyse werd van te voren een lijst met codes opgesteld van mogelijk relevante aspecten in de berichtgeving. Deze lijst werd samengesteld op basis van en vergelijkbare mediastudies (over biotechnologie - Matthes 2008 en over elektromagnetische velden - Claassen 2012) en de belangrijkste aspecten van kennis en inzichten van verschillende deskundigen uit het veld (over mogelijke oorzaken, risicofactoren en gevolgen van een brand met chemische stoffen, en de te nemen maatregelen; zie Hoofdstuk 4). De voorlopige lijst werd getoetst in een random steekproef (n=10) uit alle artikelen. Nieuws aspecten die niet op de lijst voorkwamen maar mogelijk wel relevant waren voor het verhaal werden open gecodeerd. Op basis hiervan werd een definitief coderingschema vastgesteld waarmee alle artikelen werden gecodeerd. Dit coderingschema bevatte de volgende variabelen: aantal woorden, type bericht, het gebruik van 22

23 een superlatief om de omvang van de brand te beschrijven, centrale thema s, belangrijke actoren, verwijzing naar fouten van actoren en verwijzing naar giftige, gevaarlijke of schadelijke stoffen. Daarnaast werden de inhoud van de krantenkop, eventueel gebruikt superlatief en relevante citaten (met bron) open gecodeerd. Type bericht werd gecategoriseerd als nieuws, achtergrond, human interest of commentaar en de overige variabelen werden binair gecodeerd (1= wel besproken/genoemd, 0=niet besproken/genoemd). Om specifieke mediaframes te identificeren werd gebruikt gemaakt van een 2 stapsclusteranalyse in SPSS 20 (1989, 2011) over alle binaire coderingsvariabelen (centrale thema s, actoren en verwijzing naar fouten van actoren) die in meer 5% van de artikelen aan de orde waren gekomen. Met deze explorerende techniek is het mogelijk om de artikelen te groeperen in een beperkt aantal categorieën met gedeelde kenmerken. Aan elke categorie werd een label gegeven waarmee de gedeelde kenmerken zo goed mogelijk werd beschreven. Dezelfde zoekstrategie ( brand en Moerdijk ) werd gebruikt om het aantal artikelen dat in de periode tussen 20 januari 2011 en 4 januari 2012 per week over de brand is gepubliceerd (in alle drie de dagbladen), te identificeren. De artikelen die in de weken met een groot aantal publicaties (> 15 in NB/De Stem en > 5 in NRC Handelsblad en/of De Telegraaf) verschenen, werden vervolgens gescand op belangrijke thema s. 23