INVENTARISATIE VAN (MILIEU)ONDERZOEK NA DE BRAND BIJ A.T.F. IN juni GGD Fryslân. in opdracht van Provincie Fryslân

Transcriptie

1 INVENTARISATIE VAN (MILIEU)ONDERZOEK NA DE BRAND BIJ A.T.F. IN juni 2004 GGD Fryslân in opdracht van Provincie Fryslân

2 SAMENVATTING Op 12 mei 2000 is de opslag van gevaarlijk afval bij ATF te Drachten verbrand. Daarbij zijn giftige stoffen verspreid. Een deel van de betrokkenen maakt zich nog zorgen over de mogelijke blootstelling en gevolgen voor de gezondheid. De Provincie Fryslân heeft daarom een inventarisatie laten uitvoeren van het onderzoek van de toen verspreide verontreiniging, voorzover indertijd na de brand gerapporteerd. Het doel is om na te gaan in hoeverre die verontreiniging een bedreiging vormde voor de gezondheid en om na te gaan of er belangrijke gegevens ontbreken voor het beoordelen van blootstelling. Bij de inventarisatie is gebleken dat de volgende informatie beschikbaar is. 1. WAARNEMINGEN EN METINGEN BRANDWEER De brandweer heeft woongebieden gecontroleerd aan de rand van het gebied met de rookpluim en bij woningen van mensen in De Wilgen en Nijega die belden met een klacht. De controles zijn uitgevoerd met het oog en met metingen. De metingen waren gericht op een klein aantal kenmerkende stoffen in rook die de luchtwegen sterk kunnen aantasten. Uit de waarnemingen en de metingen is niet gebleken dat de woongebieden of woningen ontruimd moesten worden wegens acuut gevaar. 2. ROOK I Het RIVM heeft in de rook op 20 meter van de brand een groot scala van stoffen onderzocht. Geen van deze stoffen had een concentratie hoger dan wat in werksituaties dagelijks toegelaten is. De hoeveelheid roet met teerachtige stoffen en andere zwevende deeltjes was sterk verhoogd. Deze stoffen kunnen schadelijke effecten hebben, met name acute aandoeningen van luchtwegen, hart en bloedvaten. Het is ook goed voorstelbaar dat omwonenden last kunnen hebben gehad van prikkeling van ogen en keel met hoesten door de rook. Dit zijn verschijnselen die in het algemeen verdwijnen, korte tijd na beëindiging van de blootstelling. Dat geldt overigens voor elke rookwolk. Bij de gemeten concentraties is het onwaarschijnlijk dat tijdelijke blootstelling aan de rook blijvende effecten op de gezondheid heeft gehad, ook al was het dioxine-gehalte vlakbij de brand sterk verhoogd. Op een kilometer van de brand zijn de concentraties veel lager geweest, evenals aan de rand van de rookwolk. 3. ROOK II In opdracht van de Gemeente Smallingerland is dicht bij de brand gemeten hoeveel dioxinen de rook bevatte. Het gehalte was sterk verhoogd. Verder van de brand is het dioxine-gehalte van de rook veel lager geweest. Wie de rook heeft ingeademd, heeft dioxinen binnen gekregen. Iedereen krijgt ook met het dagelijkse voedsel dioxinen binnen. Schade aan de gezondheid kan optreden als de totale hoeveelheid dioxinen gemiddeld over lange tijd te hoog is. De gemiddelde hoeveelheid is echter weinig toegenomen door het tijdelijk inademen van rook, zelfs met het gemeten dioxine-gehalte. Op lange termijn is een dergelijk gehalte alleen schadelijk bij telkens herhaalde blootstelling. De brandweerpakken bleken niet besmet met dioxinen. Er is geen reden om aan te nemen dat de brandweer een gezondheidsrisico heeft gelopen, mede gezien de geringe blootstelling aan rook en bluswater. De werknemers van de omliggende bedrijven zijn nog minder blootgesteld. 2

3 4. WEGDEK, SCHEPEN EN LADING, BEDRIJFSGEBOUWEN EN TERREINEN, EN ZANDDEPOT In opdracht van de gemeente is ook onderzocht of de omgeving van ATF besmet was. De weg langs de insteekhaven, twee van de schepen in de haven en het bedrijf Noord-Beton bleken licht verontreinigd met dioxinen en zijn gereinigd door een gespecialiseerd bedrijf. De rest van het industrieterrein en de andere schepen in de insteekhaven en de jachthaven waren niet meetbaar verontreinigd. Het veevoer aan boord van een vrachtschip in de insteekhaven bevatte niet teveel dioxinen of metalen. 5. GRAS EN MELK Uit het onderzoek van het RIKILT is gebleken dat het gras verontreinigd was met metalen en dioxinen tot op een afstand van 1,5 kilometer van de brand. Deze stoffen kunnen de consument vooral bereiken door besmetting van melk van koeien die van het verontreinigde gras hebben gegeten. Er zijn maatregelen genomen om dat te voorkomen. Uit onderzoek van de melk is gebleken dat dit gelukt is. De brand heeft dus geen gezondheidsrisico s veroorzaakt voor degenen die zuivel of vlees uit het betreffende gebied consumeren. 6. KUILGRAS I Een aanvullend onderzoek van het RIKILT in juni laat zien dat de brand ook later niet geleid heeft tot ophoping van giftige stoffen in het gras. 7. KUILGRAS II Voor een particulier is in 2003 door een ander lab nog een monster kuilvoer onderzocht op metalen en PCB s. De gehalten waren lager dan de norm voor veevoer. 8. GRAS, HAAS EN KONIJN De Gezondheidsdienst voor Dieren heeft voor dierenarts een aantal monsters onderzocht. Het gras bevatte minder cadmium en lood dan de norm. De haas was geschikt voor consumptie: zelfs het orgaanvlees bevatte niet teveel cadmium of lood. De nieren van het konijn bevatten misschien iets meer cadmium dan de consumptienorm voor rundernier, maar niet meer dan de concentratie die gebruikelijk is bij grazers van meer dan 4 jaar oud. Consumptie van dergelijke konijnennieren leidt niet tot een hoge belasting, behalve bij iemand die dagelijks veel konijnennier eet. De gegevens wijzen niet op een bijzondere mate van verontreiniging. 9. OPPERVLAKTEWATER Met het oog op de gezondheid van waterrecreanten heeft het Wetterskip Fryslân meteen laten onderzoeken of het oppervlaktewater op een aantal plaatsen verontreinigd was met dioxinen. Dit bleek niet het geval. Wel is op de insteekhaven een kleine hoeveelheid verontreinigde olie aangetroffen die meegekomen was met het bluswater. 10. WATERBODEM I Stoffen zoals dioxinen zijn niet oplosbaar in water en hechten zich meteen aan slibdeeltjes. Een eerste onderzoek van het Wetterskip liet zien dat de brand geen duidelijke verontreiniging in de waterbodem heeft veroorzaakt. 11. WATERBODEM II Uit een uitgebreid onderzoek in opdracht van het Wetterskip is gebleken dat de brand geen belangrijke invloed heeft gehad op de verontreiniging van de waterbodem. De bodem van de haven was tevoren al verontreinigd. Na de brand was er een toename van gechloreerde stoffen die afkomstig zouden kunnen zijn van bestrijdingsmiddelen in bluswater. Maar de metaalgehalten zijn niet tegelijkertijd toegenomen. Na een half jaar zijn de concentraties van 3

4 sommige gechloreerde stoffen gedaald en die van andere niet. Dat wijst erop dat andere bronnen een belangrijkere rol spelen dan de ATF-brand. De invloed van de brand op de waterbodem elders was nog kleiner. 12. VIS Voor de zekerheid heeft het Wetterskip ook vissen onderzocht. De brand heeft geen duidelijke invloed gehad op de verontreiniging in vissen. Die verontreiniging was vooral afhankelijk van verontreiniging van de waterbodem door andere oorzaken. De vis was geschikt voor consumptie. 13. BODEM GROENTETUINEN Op verzoek van drie bewoners aan de Skieppekampen en Eastersanning zijn hun groentetuinen onderzocht op rekening van de Gemeente Smallingerland. Er zijn geen verontreinigingen met dioxinen, PCB s of cadmium aangetroffen. Er was een lichte verontreiniging met DDT-achtige stoffen. Het gemeten gehalte vormt geen risico voor de gezondheid. De gemeten verontreiniging is op zich niet aan de brand toe te schrijven, maar eerder aan vroeger gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen. 14. TUINBODEM Ook een tuin aan de Eibertsgeasten is onderzocht op rekening van de gemeente. De bodem had een dioxine-gehalte onder de norm. 15. BODEM IN AGRARISCH GEBIED De Provincie Fryslân heeft de bodem van het agrarische gebied waar de rook gepasseerd is, laten onderzoeken om na te gaan of er zware metalen zijn achtergebleven. Op enkele percelen is een lichte verhoging aangetroffen; op de ene plaats is het gehalte van het ene metaal verhoogd en op een andere plaats een ander metaal. De brand biedt geen verklaring hoe enkele percelen wel beïnvloed kunnen zijn en de andere niet. Bovendien is het gemiddelde gehalte van o.a. cadmium in de onderzochte percelen zelfs iets lager dan in de omgeving. De gegevens wijzen ook niet op een afnemend gehalte van oost naar west. Er is daarom geen reden om aan te nemen dat de brand een blijvende invloed heeft gehad op de bodem. Er geen verontreiniging aangetroffen die een risico vormt voor de gezondheid. 16. RIOOLWATER De instroom van de RWZI bevatte uiteraard verontreinigingen. Omdat er geen contact mee is geweest, heeft het geen invloed gehad op de gezondheid. 17. RIOOLWATERZUIVERINGSSLIB Het zuiveringsslib bevatte geen verhoogde hoeveelheid verontreinigingen. Omdat er geen contact mee is geweest, heeft het geen invloed gehad op de gezondheid. 18. LUCHT BIJ RIOOLWERKZAAMHEDEN Er bestond stankoverlast, maar geen te hoge blootstelling aan de onderzochte stoffen zoals dioxinen. Er is geen reden om aan te nemen dat kortdurende blootstelling aan stank vanuit het riool door de ATF-brand zou kunnen leiden tot gezondheidsschade op termijn. Het ontlopen van de stank betekende ook het ontlopen van eventuele risico s. 19. BLUSWATER IN BASSIN Het bluswater bevatte uiteraard verontreinigingen. Omdat het als gevaarlijk afval behandeld is, heeft het geen invloed gehad op de gezondheid. 4

5 20. BLUSWATER EN VERBRANDINGSRESTEN ATF Een deel van het bluswater was sterk verontreinigd. Er is niet vermeld in hoeverre er blootstelling aan het bluswater is opgetreden, met name bij het opvangen ervan en tijdens het afsluiten van het riool. Daarna bij het afvoeren en verwerken zijn arbeidshygiëne en milieuhygiëne waarschijnlijk in acht genomen. 21. BLOOTSTELLING OPRUIMPLOEG Tijdens het opruimwerk is de blootstelling van de betreffende werknemers gering geweest. 22. GEBOUWEN VAN ATF De ontvangsthal van ATF is onderzocht voordat het werk hervat werd. Die bevatte niet teveel verontreinigingen. 23. BEDRIJFSTERREIN ATF De vloer van de afgebrande hal bleek verontreinigd met dioxinen. 24. BLUSWATER EN BODEM BEDRIJFSTERREIN ATF Een restant bluswater was sterk verontreinigd met allerlei stoffen. De bodem van het ATF-terrein was ook sterk verontreinigd. De meest verontreinigde grond is afgevoerd. 25. GEZONDHEID WERKNEMERS ATF Bij 36 werknemers van ATF met enige blootstelling aan de rook, bestonden na drie maanden geen duidelijke effecten op de gezondheid. Sommigen hadden kortdurend last gehad van luchtwegen en andere slijmvliezen. Andere klachten zijn toegeschreven aan het vele extra werk. 26. JAARVERSLAG ATF Het jaarverslag van Essent Milieu voegt weinig toe aan de informatie over de milieukwaliteit. Het vermeldt dat het grondwater onder het bedrijfsterrein slechts een licht verhoogd gehalte nikkel en arseen te bevat. Dit vormt geen bedreiging voor de gezondheid. 27. HERBEOORDELING RAPPORTEN DOOR WETENSCHAPSWINKEL De Chemiewinkel van de Groninger Universiteit heeft op verzoek van bewoners een second opinion gegeven over de gegevens in een aantal rapporten. Deze onafhankelijke beoordeling bevestigt in hoofdzaak de conclusies van de betreffende rapporten. BLOOTSTELLING Bij de brand zijn veel verschillende giftige stoffen verspreid. De aanwezigheid van die stoffen zegt niets over het risico voor de gezondheid. Het gaat om de mate van blootstelling: de hoeveelheid die iemand binnen krijgt via de luchtwegen, via de huid of via maag en darmen. Blootstelling kan plaats vinden via verschillende routes in diverse milieucompartimenten en in de voedselketen. Om de blootstelling door de ATF-brand te beoordelen, is voor de relevante routes overwogen of er voldoende informatie beschikbaar is. Er ontbreken veel gegevens voor een volledige beoordeling, maar de meeste daarvan betreffen routes met een blootstelling die waarschijnlijk toch niet relevant is voor de gezondheid. Over de volgende routes is onvoldoende informatie beschikbaar gekomen. a. blootstelling van agenten bij afzetting aan dampen van verbrandingsresten tijdens transport; b. blootstelling van werknemers bij werkzaamheden met riool- en bluswater buiten de RWZI; c. blootstelling van de bevolking aan de rookpluim. 5

6 Uit de eerste fase van de brand zijn er gegevens over een beperkt aantal stoffen die mogelijk een indicatie geven van de concentratie luchtweg-prikkelende verbrandingsproducten. Er is geen rapportage van andere stoffen met onmiddellijke effecten en evenmin van stoffen met effecten op termijn. Bovendien is er geen rapportage van zintuiglijke waarneming van slijmvliesprikkeling en geen inschatting van de mate waarin mensen zich in de rook hebben bevonden. Uit de tweede fase van de brand zijn meer gegevens over mogelijke blootstelling, maar ook hier waren de metingen niet dekkend voor alle mogelijk relevante componenten van de rook, met name niet voor de beoordeling van effecten op korte termijn (bijvoorbeeld aldehyden). Dit is overigens niet een specifieke tekortkoming bij deze brand maar een probleem bij het beoordelen van elke blootstelling aan een zo complex mengsel als rook. Er zijn door de brand mensen blootgesteld zodanig blootgesteld dat er ongewenste effecten op de gezondheid zijn opgetreden, maar dit betreft acute effecten door een kortdurende blootstelling. Het is te verwachten dat dergelijke effecten na korte tijd verdwenen zijn door het beëindigen van de blootstelling. De beschikbare informatie geeft geen aanwijzingen dat mensen zodanig zijn blootgesteld dat er effecten op lange termijn te verwachten zijn. Over de effecten bestaat geen volledige zekerheid door het ontbreken van een directe terugkoppeling. CONCLUSIES Er zijn bij de brand veel giftige stoffen verspreid. Het risico hangt af van de hoeveelheid die iemand binnenkrijgt. Die hoeveelheid kan tijdelijk te groot geweest zijn bij degenen die rook hebben ingeademd. Zij kunnen daarvan schadelijke effecten hebben ondervonden, maar dit zullen tijdelijke effecten zijn geweest omdat de blootstelling aan rook kortdurend was. Er zijn geen aanwijzingen dat via andere routes de blootstelling langdurig zo hoog is geweest dat daarvan schadelijke effecten op de gezondheid te verwachten zijn. Er ontbreken echter gegevens voor een volledige beoordeling. De gerapporteerde gegevens zijn niet geheel toereikend voor het beoordelen van de beroepsmatige blootstelling aan bluswater en verbrandingsresten en datgene wat daaruit verdampt of verwaaid is. Wat de bevolking betreft bestaat er onvoldoende inzicht in de blootstelling aan de rook. AANBEVELINGEN Het is raadzaam om aanvullende informatie te verzamelen over de beroepsmatige blootstelling en om te inventariseren welke gezondheidsproblemen opgetreden zijn bij de bevolking. AFKORTINGEN: RIVM RIKILT RWZI PCB DDT = Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne = Instituut voor Voedselveiligheid = rioolwaterzuiveringsinstallatie = hittebestendige olievormige chloorverbindingen die zich ophopen in vet en melk, en die in zeer kleine hoeveelheden schadelijk zijn voor de gezondheid = slecht afbreekbaar insectenbestrijdingsmiddel 6

7 INHOUD SAMENVATTING pagina : INLEIDING 8 OVERZICHT VAN ONDERZOEKSGEGEVENS EN RAPPORTEN 9 1. waarnemingen en metingen Brandweer rook I rook II wegdek, schepen en lading, bedrijfsgebouwen en -terreinen, en zanddepot gras en melk kuilgras I kuilgras II gras, haas en konijn oppervlaktewater waterbodem I waterbodem II vis bodem groentetuinen tuinbodem bodem in agrarisch gebied bluswater in bassin rioolwater rioolwaterzuiveringsslib lucht bij rioleringswerkzaamheden bluswater en verbrandingsresten blootstelling opruimploeg gebouwen ATF bedrijfsterrein ATF bluswater en bodem bedrijfsterrein ATF gezondheid werknemers ATF jaarverslag ATF herbeoordeling rapporten door Wetenschapswinkel RUG 40 BLOOTSTELLING 41 HIATEN IN DE INFORMATIE 46 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 47 BIJLAGE : EENHEDEN 48 7

8 INLEIDING Op 12 mei 2000 is de opslag met een aanzienlijke hoeveelheid gevaarlijk afval van ATF te Drachten verbrand. Daarbij is een deel van de aanwezige giftige stoffen verbrand en omgezet in minder giftige verbindingen. En ander deel is omgezet in giftiger verbindingen. De giftige stoffen zijn ten dele verspreid met de rook en ten dele met het bluswater. Na het blussen zijn de verbrandingsresten en een deel van het bluswater afgevoerd. Ook daarbij is enige verspreiding van giftige stoffen opgetreden. Tijdens en na de brand zijn een aantal voorzorgsmaatregelen geadviseerd of opgelegd om blootstelling aan de giftige stoffen te beperken. Door onderzoek in diverse arbeidssituaties, milieucompartimenten en onderdelen van de humane voedselketen is nagegaan welke nazorgsmaatregelen nodig waren. Naar aanleiding van onderzoek is geoogst gras vernietigd, een deel van de bodem van het ATF-terrein ontgraven en een deel van het industrieterrein gereinigd tezamen met schepen en een bedrijf westelijk van ATF. Ondanks de maatregelen is bij burgers in het gebied ten westen van Drachten onvrede over de werkwijze en ongerustheid over gezondheidsrisico s blijven bestaan. Om zicht te krijgen op de gegevens over gezondheidsrisico s heeft de Provincie Fryslân besloten om onderzoek te doen. Dit onderzoek begint met het inventariseren van de gegevens uit het onderzoek dat na de brand is verricht naar de mogelijke blootstelling aan potentieel giftige stoffen. Op verzoek van de Provincie heeft de GGD Fryslân deze inventarisatie uitgevoerd. Tevoren zijn een aantal criteria voor inclusie vastgelegd: in de inventarisatie worden de onderzoekingen betrokken die betrekking hebben op verontreiniging van milieu en/of de humane voedselketen en die verricht zijn door een wetenschappelijk of erkend laboratorium. Exclusie geldt voor anekdotische waarnemingen en alternatieve s. De inventarisatie behelst een systematische beschrijving van de onderzoekingen die beschikbaar zijn nadat de Provincie de rapporten heeft opgevraagd. Er zijn 23 rapporten, verslagen en lab-uitslagen ontvangen van tezamen ca. 650 bladzijden. De volgende paragraaf geeft daarvan een lijst. Het overzicht is ingedeeld naar onderwerp. Sommigen onderwerpen komen in het overzicht twee maal terug omdat ze in verschillende stukken stonden. Aan sommige rapporten zijn verscheidene onderwerpen ontleend en apart beschreven ter wille van de overzichtelijkheid. Eén onderzoeksgegeven voldeed niet aan de inclusie-criteria; dit betrof een labuitslag van lood en cadmium in verdroogde orgaanresten van een zwaluw. In de beschrijving van de andere verkregen gegevens is waar mogelijk de oorspronkelijke tekst geciteerd. Veelal was het terwille van de beknoptheid nodig te parafrasen. Wat aldus aan de rapporten is ontleend, is weergegeven in lettertype Arial. Aan elke beschrijving is een beschouwing toegevoegd over de van de onderzoeksgegevens en een die in algemene bewoordingen de strekking van de informatie vermeldt. Zo is precies te zien waar de gevolgtrekkingen op berusten. De inventarisatie wordt gevolgd door een toets of er gegevens beschikbaar zijn voor alle relevante routes van blootstelling van mensen aan de verontreinigingen afkomstig van de ATF-brand. Daarop volgen de conclusies en aanbevelingen. In de bijlage staat een toelichting op de vermelde eenheden. LEESWIJZER Dit rapport bevat veel technische gegevens om inzichtelijk te maken hoe de informatie ontleend is aan de geïnventariseerde stukken. Wie dat niet allemaal wil lezen, kan zich per onderdeel van het overzicht beperken tot de, die beschrijft wat de betekenis is van het betreffende stuk. De s zijn tezamen opgenomen in de samenvatting. Wie de technische details wil overslaan, kan zich dus alleen de samenvatting lezen. Voor sommigen bevat ook de samenvatting teveel details. Daarom is er bij het rapport een verkorte samenvatting gevoegd. 8

9 OVERZICHT VAN ONDERZOEKSRAPPORTEN EN GEGEVENS De onderstaande rapporten en analysegegevens zijn ontvangen en beschreven. Verslag op hoofdlijnen betr. maatregelen die op 12/5 genomen zijn door personeel van de Alarmcentrale Fryslân en de Leider Meetplanorganisatie. Regionale Brandweer Fryslân Rapport onderzoek enkele percelen, schepen en objecten te Drachten Search i.o.v. Gemeente Smallingerland Onderzoek naar de emissies van de brand bij ATF in Drachten RIVM, RIKILT Aanvullend onderzoek kuilgras RIKILT laboratoriumonderzoek van kuilvoer BLGG Oosterbeek i.o.v. OvanderGalien laboratoriumonderzoek van gras, haas en konijn Gezondheidsdienst voor Dieren i.o.v DAPvdPauw dioxinen in oppervlaktewater Tauw i.o.v. Wetterskip Fryslân dioxinen in waterbodem Tauw i.o.v. Wetterskip Fryslân (Water)bodemonderzoek rond het ATF-terrein in Drachten Tauw i.o.v Provincie Fryslân Aanvullend visonderzoek rond het ATF-terrein te Drachten Wetterskip Fryslân Bemonstering en analyse van de bovengrond ter plaatse van drie percelen aan de Skieppekampen te Nijega en de Eastersanning te Oudega. Oranjewoud i.o.v. Gemeente Smallingerland bluswaterbassin Wetterskip Fryslân RWZI-influent Wetterskip Fryslân RWZI-slib Wetterskip Fryslân Luchtmetingen riolering De Hemmen te Drachten Grontmij i.o.v. Gemeente Smallingerland bluswater AVR i.o.v. Van Gansewinkel uitslagen onderzoek bloed en urine van medewerkers Wenau i.o.v. Wenau Beoordeling arbeidsomstandigheden ATF AMG i.o.v. ATF Rapport onderzoek locatie De Lier 2 te Drachten Search i.o.v. ATF Evaluatierapport bodemsanering t.p.v. een deel van de bedrijfslocatie van ATF de Pijp aan de Lier 2 te Drachten. Oranjewoud i.o.v. ATF Gezondheidsonderzoek medewerkers ATF de Pijp AMG i.o.v. ATF Jaarrapportage 2000 Essent Milieu Verspreiding van gevaarlijke stoffen ten gevolge van de brand in de opslag van gevaarlijk afval bij ATF Drachten, 12 mei Rijksuniversiteit Groningen, Chemiewinkel 9

10 1. waarnemingen en metingen brandweer titel: Verslag op hoofdlijnen betr. maatregelen die op 12/5 genomen zijn door personeel van de Alarmcentrale Fryslân en de Leider Meetplanorganisatie n.a.v. brand bij ATF opsteller: MWM.vandeVen instelling: Regionale Brandweer Fryslân datum: blz. tekst + 12 blz. bijlagen (werkwijze RHRR, kaarten, foto s) vraagstelling: Is er een acute bedreiging van de volksgezondheid? methoden/technieken: 1. zintuiglijke waarneming (politie en brandweer); 2. colorimetrische gasdetectie (Draeger) : 1. breedte van de rookwolk maximaal 500 m. geen rookverspreiding in bewoond gebied: Smalle Ee, De Veenhoop, De Wilgen en de Sanding. pluimdaling tussen Dearsum en Wommels. 2. geen verkleuring meetbuizen 16, 53, 58 en 78 in De Sanding, Oudega, Grou en richting Smalle Ee en ook niet in de driehoek Scharnegoutum, Wommels, Mantgum. Evenmin in De Wilgen (Nachtlân 54) en Nijega (Skieppekampen 24). Herhaling tussen en 14 uur 72 metingen op 18 punten: negatief behalve 3 uiterst geringe verkleuringen van buis 53 (mierenzuur). conclusies: geen acuut gevaar voor de volksgezondheid : De bemonstering is uitgevoerd bij bewoningskernen en is niet representatief voor blootstelling in het tussengelegen landelijk gebied. De bemonstering is uitgevoerd in de ochtend en in het begin van de middag; de rookontwikkeling was toen ongeveer maximaal. De gebruikte meetbuizen zijn niet alleen gevoelig voor chloor, mierenzuur, nitreuze dampen en zoutzuur, maar ook voor een scala van andere acuut giftige (slijmvlies-aantastende) stoffen. De gebruikte meetbuizen zijn niet gevoelig voor alle acuut giftige stoffen die in rook aanwezig kunnen zijn. Ze geven wel een indruk of kenmerkende stoffen van rook wel of niet in grote hoeveelheden aanwezig zijn. De gebruikte meetbuizen zijn niet gevoelig voor stoffen met effecten op termijn. De brandweer heeft woongebieden gecontroleerd aan de rand van het gebied met de rookpluim en bij woningen van mensen in De Wilgen en Nijega die belden met een klacht. De controles zijn uitgevoerd met het oog en met metingen. De metingen waren gericht op een klein aantal kenmerkende stoffen in rook die de luchtwegen sterk kunnen aantasten. Uit de waarnemingen en de metingen is niet gebleken dat de woongebieden of woningen ontruimd moesten worden wegens acuut gevaar. De gegevens zijn niet geheel dekkend voor een sluitende beoordeling van de blootstelling van de bevolking aan rook en de bestanddelen daarvan. 10

11 2. rook I titel: Onderzoek naar de emissies van de brand bij ATF te Drachten auteurs: M.vanBruggen, AJ.Baars, WA.Traag instelling: RIVM, RIKILT datum: februari 2001 code: blz. tekst + 20 blz. bijlagen (tabellen, kaarten en briefrapport Dioxinen in eieren ) titel: Gevolgen van de brand bij ATF te Drachten auteurs: WA.Traag, LAP.Hoogenboom, CD.deGooijer, ADK.Liem, JG.Post, AJ.Baars, R.Ritsema, PAM.UijtdeHaag, P.vanZoonen instelling: RIKILT, RIVM datum: code: 197/00LOC li/sb 9 blz. tekst + 10 blz. bijlagen (tabellen met onderzoeksgegevens, locatiekaarten) doelstelling In kaart brengen van risico s voor de mens door inademing. methoden/technieken van uur op 20 meter van de brand monsters op filter van totaalstof-meter en in canisters. rond 17 uur op 20 m en op 300m monsters in Tedlar bags. met ICP-MS analyse 22 metalen en andere elementen. met GC-MS analyse organische componenten inclusief PCB s en dioxinen. Het totaalstof-gehalte van de lucht was 5500 mug/m 3 met een verhoogd gehalte teerachtige stoffen (PAK s) zoals gebruikelijk in roet. Alleen de gehalten van lood, koper, zink, cadmium, barium en tin waren hoger dan de detectielimiet. Het totaalstof bevatte ook een verhoogd gehalte PCB s. Het dioxine-gehalte was met 1500 pg/m 3 zeer veel hoger dan in schone lucht en 10 maal hoger dan in de schoorsteen van een moderne afvalverbrandingsinstallatie. De lucht bevatte tevens een sterk verhoogd gehalte aromaten: benzeen (1500 mug/m 3 ), styreen (600 mug/m 3 ) en tolueen (800 mug/m 3 ). beoordeling Omdat de dichtstbijzijnde woonbebouwing op meer dan 1 km afstand ligt, zijn de concentraties daar zo n 500 maal lager dan bij de brandhaard. Het totaalstof-gehalte zal daar ten tijde van de meting minder geweest zijn dan 100 mug/m 3. Als het gemeten totaalstof wordt ingeademd, blijft het voor het grootste deel achter in de bovenste luchtwegen en is minder schadelijk dan fijn stof, dat diep in de longen komt. Er is geen gezondheidsnorm voor totaalstof. De grenswaarde voor fijn stof is 140 mug/m 3 gemiddeld per etmaal. De gemeten concentraties metalen en aromaten overschrijden de MAC-waarden niet. Dit betekent dat werknemers deze concentraties langdurig kunnen verdragen zonder gezondheidsschade voor henzelf of hun nageslacht. In de rook was het PCB-gehalte lager dan de norm voor langdurige blootstelling. De concentratie van de 6 gemeten metalen en van benzeen en tolueen waren hoger dan de normen voor langdurige blootstelling. Een kortdurende overschrijding van die normen veroorzaakt echter geen effecten op termijn. De blootstelling is waarschijnlijk kort geweest voor werknemers en omwonenden, mede door de beperkte duur van de brand. Voor de omwonenden komt daar de verdunningsfactor nog bij. Daarom wordt de kans gering geacht dat blijvende effecten optreden door inademing van de rook. Dit geldt ook voor de dioxinen, waarvoor in lucht geen gezondheidsnorm geldt. De toelaatbare extra inname is 140 pg/d. Deze hoeveelheid was aanwezig in 100 liter van de onderzochte rook bij de brandhaard en in ongeveer liter rook op 1 km afstand. Mensen ademen meestal minder dan 1000 liter lucht per uur. De metingen zijn pas uren na het begin van de brand gedaan. Het valt niet uit te sluiten dat de concentraties voorafgaand aan de metinmgen hoger zijn geweest. Dat geldt niet voor dioxinen en roet; de concentraties daarvan worden juist hoger wanneer de brand ten einde loopt. 11

12 conclusies Het is goed voorstelbaar dat omwonenden last kunnen hebben gehad van prikkeling van ogen en keel met hoesten door de rook. Dat zijn verschijnselen die in het algemeen verdwijnen, korte tijd na beëindiging van de blootstelling. Bij de gemeten concentraties is het onwaarschijnlijk dat blootstelling aan de rook blijvende effecten op de gezondheid heeft gehad. De metingen zijn verricht op de plaats waar de meeste verontreiniging verwacht kon worden. Aan de gemeten hoeveelheid totaalstof is te zien dat de meting in dichte rook is uitgevoerd. Maar het is mogelijk dat de concentraties van sommige stoffen in de lucht al waren verminderd. Er is geen reden om aan te nemen dat de concentratie dioxinen voorafgaand aan de metingen ook hoger was, omdat het vuur toen heter was. De metingen waren niet geschikt voor alle stoffen met mogelijk acute gezondheidseffecten, bijvoorbeeld aldehyden en zwevende deeltjes microstof en nanostof. Ook is niet vermeld hoeveel PAK (teerachtige stoffen) en andere kankerverwekkende stoffen de rook bevatte. Maar door de tamelijk kortdurende blootstelling en de verdunning met de afstand is te verwachten dat de toegevoegde kans op kanker klein is. Het RIVM heeft in de rook op 20 meter van de brand een groot scala van stoffen onderzocht. Geen van deze stoffen had een concentratie hoger dan wat in werksituaties dagelijks toegelaten is. De hoeveelheid roet met teerachtige stoffen en andere zwevende deeltjes was sterk verhoogd. Deze stoffen kunnen schadelijke effecten hebben, met name acute aandoeningen van luchtwegen, hart en bloedvaten. Het is ook goed voorstelbaar dat omwonenden last kunnen hebben gehad van prikkeling van ogen en keel met hoesten door de rook. Dit zijn verschijnselen die in het algemeen verdwijnen, korte tijd na beëindiging van de blootstelling. Dat geldt overigens voor elke rookwolk. Bij de gemeten concentraties is het onwaarschijnlijk dat tijdelijke blootstelling aan de rook blijvende effecten op de gezondheid heeft gehad, ook al was het dioxine-gehalte vlakbij de brand sterk verhoogd. Op een kilometer van de brand zijn de concentraties veel lager geweest, evenals aan de rand van de rookwolk. De gegevens zijn niet geheel dekkend voor een sluitende beoordeling van de blootstelling van de bevolking aan rook en de bestanddelen daarvan. 12

13 3. rook II titel: Rapport onderzoek enkele percelen, schepen en objecten te Drachten opsteller: Search Milieu B.V. opdrachtgever: Gemeente Smallingerland datum: code: blz. tekst blz. bijlagen (locatiekaarten, analyseresultaten Search en Alcontrol, concept plan van aanpak ) doelstelling Nagaan of de directe omgeving van ATF besmet was gevaarlijke stoffen. methoden/technieken Het rookmonster is genomen in de middag. De luchtmonsters en kleefmonsters zijn onderzocht met optische en scanning electronenmicroscopie met daaraan gekoppeld een EDX-microanalysesysteem. Het dioxinegehalte van de rook was 1,5 ng/m 3. De gehalten op de brandweerpakken waren zeer gering of zelfs lager dan de detectielimiet. conclusie Tijdens de brand zal niemand een relevante hoeveelheid dioxinen hebben ingeademd. Er is niet vermeld waar de rook is bemonsterd voor het onderzoek van dioxinen; aannemelijk is dat dit bij de insteekhaven is gedaan evenals het merendeel van de rest van het onderzoek. De afstand speelt een belangrijke rol. De kans op acute effecten neemt snel af met de afstand van de bron en de afstand tot de as van de rookpluim. Het kan zijn dat de concentraties op een ander deel van de dag wat hoger waren. Dit verandert het risico echter niet wezenlijk omdat de kans op gezondheidsschade vooral toeneemt bij langdurig herhaalde hoge blootstelling. Eenmalige blootstelling moet veel hoger zijn om schadelijke effecten te hebben. In opdracht van de gemeente is dicht bij de brand gemeten hoeveel dioxinen de rook bevatte. Het gehalte was sterk verhoogd. Verder van de brand is het dioxine-gehalte van de rook veel lager geweest. Wie de rook heeft ingeademd, heeft dioxinen binnen gekregen. Iedereen krijgt ook met het dagelijkse voedsel dioxinen binnen. Schade aan de gezondheid kan optreden als de totale hoeveelheid dioxinen gemiddeld over lange tijd te hoog is. De gemiddelde hoeveelheid is echter weinig toegenomen door het tijdelijk inademen van rook, zelfs met het gemeten dioxine-gehalte. Op lange termijn is een dergelijk gehalte alleen schadelijk bij telkens herhaalde blootstelling. De brandweerpakken bleken niet besmet met dioxinen. Er is geen reden om aan te nemen dat de brandweer een gezondheidsrisico heeft gelopen, mede gezien de geringe blootstelling aan rook en bluswater. De werknemers van de omliggende bedrijven zijn nog minder blootgesteld. De gegevens zijn niet geheel dekkend voor een sluitende beoordeling van de blootstelling van de bevolking aan rook en de bestanddelen daarvan. 13

14 4. wegdek, schepen en lading, bedrijfsgebouwen en terreinen, braakperceel en zanddepot titel: Rapport onderzoek enkele percelen, schepen en objecten te Drachten opsteller: Search Milieu B.V. opdrachtgever: Gemeente Smallingerland datum: code: blz. tekst blz. bijlagen (locatiekaarten, analyseresultaten Search en Alcontrol, concept plan van aanpak ) doelstelling Nagaan of de directe omgeving van ATF besmet was gevaarlijke stoffen. methoden/technieken 45 luchtmonsters met Dräger-buisjes of PID ten tijde van de nabluswerkzaamheden en daarna 61 veegmonsters met tissue s met petroleumether op diverse oppervlakken van de schepen Archus, Calypso en IJsselmeer, een scheepscasco, een ponton, een kraan op de kade, de jachten Hilda Nita en Laucum in jachthaven De Steven, de rijweg De Steven, bij de bedrijven Noord-Beton, CMF Drachten B.V., Friesland Staal en Sterk Holding B.V., de pakken van de brandweer en de rijweg van de Lier na reiniging. 42 kleefmonsters met koolstofkleefband op diverse oppervlakken, waarvan 8 monsters bij elk van de 4 genoemde bedrijven en 10 monsters op de sleepboot Calypso. 6 veevoedermonsters van de lading van een schip in de insteekhaven (onderzocht op dioxines, PCB s en zware metalen) 16 zandmonsters van een zanddepot ten westen van de bedrijven (onderzocht op dioxines, PCB s en zware metalen) 5 bodemmonsters van naast de bedrijven gelegen braakliggende terreinen (onderzocht op dioxines) De kleefmonsters zijn onderzocht met optische en scanning electronenmicroscopie met daaraan gekoppeld een EDX-microanalysesysteem. Met een PID-meting op 13 mei 2000 om 4 uur werd 1-3 ppm luchtvreemde stoffen aangetroffen, waarvan 0,5 ppm nitreuze dampen. In het veevoer was het gehalte dioxine-teq 0,58-0,68 ng/kg en het gehalte PCB s tot 21 mug/kg vet. Dit was lager dan de normen van het Productschap voor Veevoeder van 1 ng/kg resp mug/kg vet. De gehalten arseen, cadmium, kwik en lood waren lager dan de diervoedernormen van het Productschap voor Vlees en Vee. Het dioxine-gehalte van het zand en de braakliggende terreinen was 0,09-0,52 resp. 2,5-15,5 ng/kgds. Dit is veel lager dan de indicatieve toetsingswaarden van 1000 ng/kgds = 0,001 mg/kgds van VROM. De van de andere analyses zijn niet berekend per gewichtseenheid van het monster of per bemonsterd oppervlak en geven dus alleen kwalitatieve informatie. Op de oppervlakken ter plaatse van het industrieterrein die het meest in de rook hebben gelegen, bleken de dioxine-gehalten licht verhoogd ten opzichte van de directe omgeving. Vergeleken met de dioxine-gehalten van roet en zelfs van bodem op allerlei plaatsen in Nederland zijn de op het industrieterrein gevonden gehalten zelfs laag te noemen. Er is een door de brand licht verontreinigde zone aangegeven, waarin het risico niet kwantitatief is bepaald, maar waarvoor reiniging is aangeraden als voorzorgsmaatregel voorafgaand aan het weer opstarten van de bedrijven, te weten Noord-Beton, Archus en Calypso, en voorafgaand aan het betreden van het scheepscasco. De gehalten op de overige locaties waren zeer gering of zelfs lager dan de detectielimiet. conclusies Het huidcontact met brand- en blusproducten is van beperkte duur geweest en bij de meeste mensen van beperkte intensiteit doordat er gebruik is gemaakt van beschermende kleding en handschoenen. De hoogste blootstelling is te verwachten bij de opruimers. Bij hen wordt routinematig medisch onderzoek gedaan, omdat ze regelmatig werken met giftige stoffen. Bij anderen is de extra blootstelling te gering om medisch onderzoek zinvol te maken. 14

15 De bemonstering van oppervlakken is uitgevoerd waar de hoogste concentratie verwacht konden worden. Er is niet vermeld op welke bloorstellingsschatting van welke andere werknemers dan de brandweer en de opruimers de conclusie berust. Kennelijk betreft dit de werknemers van de bedrijven aan de haven en elders op het industrieterrein omdat zij niet toegelaten zijn totdat het zeker was dat hun werkterrein schoon was. In opdracht van de gemeente is onderzocht of de omgeving van ATF besmet was. De weg langs de insteekhaven, twee van de schepen in de haven en het bedrijf Noord-Beton bleken licht verontreinigd met dioxinen en zijn gereinigd. De rest van het industrieterrein en de andere schepen in de insteekhaven en de jachthaven waren niet meetbaar verontreinigd. Het veevoer aan boord van een vrachtschip in de insteekhaven bevatte niet teveel dioxinen of metalen. Er zijn voldoende gegevens voor een sluitende beoordeling van de mogelijke blootstelling van de werknemers aan rookaanslag en dioxinen daarin. 15

16 5. gras en melk titel: Onderzoek naar de emissies van de brand bij ATF te Drachten auteurs: M.vanBruggen, AJ.Baars, WA.Traag instelling: RIVM, RIKILT datum: februari 2001 code: blz. tekst + 20 blz. bijlagen (tabellen, kaarten en briefrapport Dioxinen in eieren ) titel: Gevolgen van de brand bij ATF te Drachten auteurs: WA.Traag, LAP.Hoogenboom, CD.deGooijer, ADK.Liem, JG.Post, AJ.Baars, R.Ritsema, PAM.UijtdeHaag, P.vanZoonen instelling: RIKILT, RIVM datum: code: 197/00LOC li/sb 9 blz. tekst + 10 blz. bijlagen (tabellen met onderzoeksgegevens, locatiekaarten) doelstelling Vaststellen van aard, concentratie en eventuele risico s van stoffen die tijdens de brand verspreid zijn. vraagstelling Zijn er risico s geweest voor de consument door het gebruik van verontreinigde melk en/of andere dierlijke producten uit het door depositie verontreinigde gebied? methoden/technieken 12, 13 en 15 mei: 4, 9 en 49 grasmonsters in het gebied met de speciale LNV-maatregel. 13 en 14 mei: melkmonsters uit de opslagtanks van 12 melkveebedrijven. 15 mei: melkmonsters van bedrijven waarvan het vee op 12 mei gegraasd had. 18 mei: grasmonsters op het land van de genoemde 14 bedrijven De grasmonsters zijn genomen volgens de NVN 5624: vlak boven de zode afgeknipt om een beeld te krijgen van hert gehele gewas. Bepaling zware metalen met ICP-MS, en dioxinen met GC/MS na screening met Calux. Gras van 300 m en 3 km afstand had op 12 mei een gehalte dioxine-teq van 1,0 resp. 0,04-0,18 ng/ kg gras. Het normale gehalte is lager dan 0,3 ng/kg gras. Op 15 mei leken de dioxinen-gehalten nog kwalitatief verhoogd in een gebied tot 1,5 km van ATF. De PCB-gehalten waren in alle monsters lager dan 0,01 mg/kg gras. In melk verzameld op 13, 14 en 15 mei waren de PCB-gehalten lager dan 0,01 mg/kg vet. Ze waren niet verhoogd ten opzichte van het landelijke achtgrondniveau. Dit geldt ook voor de dioxine-gehalten. De gehalten lood en cadmium in de melkmonsters waren lager dan Warenwetnorm van 50 resp. 5 mug/l en niet verhoogd ten opzichte van het landelijk gemiddelde. De 49 grasmonsters van 15 mei bevatten niet meer metalen dan de landelijke achtergrondgehalten, behalve 1 monster op 1 km afstand van de brandhaard. Dit monster bevatte een verhoogd gehalte vanadium, chroom, arseen, cadmium, kwik en lood. De gehalten van lood en kwik waren hoger dan de norm voor veevoeder en er zat meer koper in dan goed is voor schapen. In de beide monsters die op 18 mei op dezelfde locatie genomen zijn, waren van alle 6 genoemde metalen de gehalten sterk verminderd; er was geen overschrijding meer van de veevoedernorm. Dit is waarschijnlijk het gevolg van afspoeling door de intussen gevallen regen, van verwaaiing en van groei en sterfte van het gras. Op 12 mei was ook het cadmium-gehalte verhoogd op 300 m van de brand. Op deze locatie was het gehalte al op 15 mei lager dan dan de veevoedernorm, waarna het nog verder daalde. beoordeling De concentraties van lood, cadmium en kwik in/op gras zijn gedurende enige dagen hoger geweest dan normen voor veevoeder. Per soort metaal verschillen de gehalten per monster nogal, vermoedelijk door niet gelijkmatige verdeling van met de rook meegevoerde verbrandingsresten. Door het weideverbod en het maaien en ter vernietiging afvoeren van het gras tot op 1,5 km van de brand, is de blootstelling van vee door de brand sterk beperkt, zoals blijkt het niet verontreinigd raken 16

17 van de melk. De normen zijn afgestemd op risico s voor de consument. De dieren zelf ondervinden pas problemen bij veel hogere concentraties. In de opslag was ook asbest-houdend materiaal aanwezig. Dit materiaal kan in de vuurhaard geschadigd zijn, zodat er asbestvezels vrijgekomen zijn. De hoeveelheid vezels is in de rook zodanig verdund dat dit nauwelijk iets verandert aan de blootstelling. Volgens het KNMI varieerde op 12 mei tussen 6 en 18 uur de windrichting van graden en de windsnelheid 5-8 m/s bij een stabiliteitsklasse C van Pasquill. Uit waarnemingen bleek dat de rookpluim tot ongeveer 50 meter hoogte is gestegen. Met het verspreidingsmodel PHAST is berekend dat dan de meeste depositie op oppervlakken te verwachten is binnen een afstand van 1 km. Pas wanneer de pluim zich zou verplaatsen tot enkele honderden meters hoogte zou de hoogste concentratie gevonden worden op enkele kilometers afstand van de bron, waarbij onderweg in de lucht een sterke verdunning optreedt van de gevaarlijke stoffen. De berekeningen met het verspreidingsmodel leveren die niet in tegenspraak zijn met de meetresultaten. conclusies Tot op een afstand van 1 km was hier en daar in gras het gehalte zware metalen hoger dan de norm voor veevoeder. Tot 1,5 km was het dioxine-gehalte van gras verhoogd. Op grotere afstanden zijn in gras geen verhoogde gehalten aangetroffen. In de melk van de betrokken veehouderijen zijn geen verhoogde gehalten metalen, PCB s of dioxinen aangetroffen. De maatregelen waren blijkbaar voldoende om de melk van besmetting te vrijwaren. De metingen zijn verricht op plaatsen waar de meeste verontreiniging verwacht kon worden. Onderzocht zijn stapelende stoffen zoals metalen, PCB s en dioxinen. De metingen zijn verricht in het meest gevoelige deel van de voedselketen voor menselijke consumptie. Aangezien gras en koemelk in orde waren, bestond er geen noodzaak om ander vee te onderzoeken ter bescherming van de volksgezondheid. Uit het onderzoek van het RIKILT is gebleken dat het gras verontreinigd was met metalen en dioxinen tot op een afstand van 1,5 kilometer van de brand. Deze stoffen kunnen de consument vooral bereiken door besmetting van melk van koeien die van het verontreinigde gras hebben gegeten. Er zijn maatregelen genomen om dat te voorkomen. Uit onderzoek van de melk is gebleken dat dit gelukt is. De brand heeft dus geen gezondheidsrisico s veroorzaakt voor degenen die zuivel of vlees uit het betreffende gebied consumeren. Er zijn voldoende gegevens voor een sluitende beoordeling van de mogelijke blootstelling van de bevolking via de voedselketen. 17

18 6. kuilgras I onderwerp: aanvullend onderzoek i.v.m. brand te Drachten opsteller: WA.Traag instelling: RIKILT datum: code: 00/ blz. tekst + 1 blz. bijlage (tabel) + begeleidende brief probleemstelling De AID heeft van een aantal graskuilen aangegeven dat mogelijk materiaal bevatten dat verontreinigd is als gevolg van de ATF-brand. methoden/technieken De AID heeft op 5 juni 12 monsters genomen waarvan 10 uit mogelijk verdachte grassilages. In alle monsters zijn door het RIKILT cadmium, lood, 7 PCB s en dioxines gemeten. Voor dioxinen is de indicatieve CALUX-methode gehanteerd: de uitslag is negatief als het signaal duidelijk minder is dan bij een vergelijkingsmonster van gras met een gehalte dioxine-teq van 1,35 ng/kg. De cadmium-gehalten lagen tussen 0,015 en 0,031 mg/kg. De loodgehalten lagen tussen 0,21 en 1,6 mg/kg. De PCB-gehalten waren lager dan de detectielimiet van 0,05 mg/kg. De dioxine-bepaling was in alle monsters negatief. In de niet verdachte graskuilen waren de gehalten zeker niet lager dan in die met mogelijk verontreinigd gras. conclusies Geen van de gemeten stoffen overschrijdt een veevoedernorm of advieswaarde. Het kuilgras kan worden gebruikt als veevoer. Er is niet vermeld waar de monsters genomen zijn en in hoeverre ze representatief zijn voor andere kuilgras. Omdat het verdachte kuilen betreft, gaat het waarschijnlijk om de meest ongunstige situatie. Het aanvullende onderzoek van het RIKILT in juni laat zien dat de brand ook later niet geleid heeft tot ophoping van giftige stoffen in het gras. Er zijn voldoende gegevens voor een sluitende beoordeling van de mogelijke blootstelling van de bevolking via de voedselketen. 18

19 7. kuilgras II onderwerp: kuilvoer laboratorium: Blgg Oosterbeek opdrachtgever: O.vanderGalien datum: code: blz analyseverslagen methoden/technieken Er is een monster kuilvoer onderzocht op 8 metalen en op PCB s. Het kuilvoer had een cadmium-gehalte van 0,28 mg/kgds en een lood-gehalte van 10 mg/kgds. Daarnaast was het gehalte arseen 2,3, chroom 4, koper 29, kwik 0,05, nikkel 3,1 en zink 179 mg/kgds. De hoeveelheid PCB s was lager dan de detectiemiet van 0,005 mg/kgds. Het percentage droge stof was 34,4. Dit betekent dat in het volledige product de concentraties ongeveer 3 maal zo laag zijn als de genoemde waarden. beoordeling De toetsingswaarde voor veevoer bedraagt: cadmium 1 en lood 5 mg/kg voer. Verder geldt voor arseen 2, chroomchloride 1000, koper voor schapen 15, koper voor varkens 175, kwik 0,1 mg/kg voer. Voor nikkel en zink gelden geen veevoernormen. De toetswaarden worden niet overschreden door de gemeten concentraties gedeeld door 3. Het monster is 3 jaar na de brand genomen om onbekende redenen. Het monster is dus vermoedelijk selectief en daarom niet representatief voor kuilvoer op andere locaties. Voor een particulier is in 2003 nog een monster kuilvoer onderzocht op metalen en PCB s. De gehalten waren lager dan de norm voor veevoer. Gezien het onderzoek van het RIKILT zijn er voldoende gegevens voor een sluitende beoordeling van de mogelijke blootstelling van de bevolking via de voedselketen. 19

20 8. gras, haas en konijn laboratoriumonderzoek van gras, haas en konijn opsteller: Gezondheidsdienst voor Dieren opdrachtgever: DAP.vanderPauw, dierenarts data: code: OV OV SZ x 1 blz. probleemstelling Bij gras/voer en haas staat vermeld: klachten. Bij het konijn staat vermeld: kadaver. Van de ganzen staat vermeld dat hun levers ook aanwezig waren. methoden/technieken 1 monster gras/voer is onderzocht op cadmium, lood, PCB s en organochloor-bestrijdingsmiddelen. Van de haas zijn nier en lever onderzocht op cadmium resp. lood. Van het konijn is nier-materiaal onderzocht op cadmium. De gebruikte analysetechniek is AAS(HGA). Het gras/voer had een cadmium-gehalte van 0,24 mg/kgds en een loodgehalte van 0,90 mg/kgds. Het percentage droge stof is niet vermeld. Het gehalte PCB s en organochloor-bestrijdingsmiddelen was lager dan de detectielimiet, die niet vermeld is. Het nierweefsel van de haas had een cadmium-gehalte van 2,7 mg/kgds. De lever had een loodgehalte van 0,2 mg/kgds. De percentages droge stof van de organen zijn niet vermeld. Het nierweefsel van het konijn had een cadmium-gehalte van 6,0 mg/kgds. beoordeling Waarschijnlijk bevatte het gras ongeveer 30% droge stof. De concentraties cadmium en lood waren dan in het voer ongeveer 3 maal lager dan de vermelde waarden. Navraag bij van de Gezondheidsdienst voor Dieren leverde de volgende toetsingswaarden op. De norm voor gras en hooi voor productiedieren is cadmium < 1 en lood < 5 mg/kg voer. De consumptienorm voor cadmium is 1 mg/kg in varkensnier en 2,5 mg/kg in rundernier (dit komt overeen met 2 resp. 5 mg/kgds bij een droge stof percentage van 50). De consumptienorm voor lood is 0,5 mg/kg in kippen/varkenslever en 1 mg/kg in runderlever. Het normale cadmium-gehalte van nier van grazers zoals runderen is 1 mg/kg na 1 jaar en 5-12 mg/kg na 4 of 5 jaar. Het normale loodgehalte van lever van vee is 0,1 0,2 mg/kgds en bij geringe verontreiniging 0,3 tot 0,5 mg.kgds. De monsters zijn vermoedelijk selectief genomen en daarom niet representatief voor gras van andere locaties en niet-verdachte dieren. Het onderzochte gras bevatte minder cadmium en lood dan de norm. De haas was geschikt voor consumptie: zelfs het orgaanvlees bevatte niet teveel cadmium of lood. De nieren van het konijn bevatten misschien iets meer cadmium dan de consumptienorm voor rundernier, maar niet meer dan de concentratie die gebruikelijk is bij grazers van meer dan 4 jaar oud. Consumptie van dergelijke konijnennieren leidt niet tot een hoge belasting, behalve bij iemand die dagelijks veel konijnennier eet. De gegevens wijzen niet op een bijzondere mate van verontreiniging. Er zijn voldoende gegevens voor een sluitende beoordeling van de mogelijke blootstelling van de bevolking via de voedselketen. 20

21 9. oppervlaktewater onderwerp: dioxinen in oppervlaktewater laboratorium: Tauw opdrachtgever: Wetterskip Fryslân datum: blz. analyseresultaten methoden/technieken Er zijn 4 watermonsters genomen op 13 en 14 mei 2000 op verschillende locaties: Wammerterpolder, t Skrok, ringsloot Wolwarren en de Gealanden. In de insteekhaven bij ATF is de oliedrijflaag bemonsterd. In het oppervlaktewater zijn de gehalten lager dan de detectielimiet, ongeveer 0,01 nanogram per liter. De drijflaag bevatte per liter 0,024 ng dioxine-teq conclusies Het dioxine-gehalte van het water is zeer laag doordat dioxine meteen bindt aan zwevende deeltjes. De oliedrijflaag bevat weliswaar een meetbaar gehalte dioxines, maar de totale hoeveelheid dioxines is gering omdat het om een zeer dunne laag gaat. Uit de gegevens is niet af te leiden hoe de monsters genomen zijn en of ze representatief zijn. Met het oog op de gezondheid van waterrecreanten heeft het Wetterskip Fryslân meteen laten onderzoeken of het oppervlaktewater op een aantal plaatsen besmet was met dioxinen. Dit bleek niet het geval. Wel werd op de insteekhaven een kleine hoeveelheid verontreinigde olie aangetroffen die meegekomen was met het bluswater. Er zijn voldoende gegevens voor een sluitende beoordeling van de mogelijke blootstelling van de bevolking tijdens recreatie. 21