Operationeel Programma Noord-Nederland

Transcriptie

1 Operationeel Programma Noord-Nederland Doelstelling 2 Regionale concurrentiekracht Europees Fonds Regionale Ontwikkeling (EFRO)

2

3 Operationeel Programma Noord-Nederland Doelstelling 2 Regionale concurrentiekracht Europees Fonds Regionale Ontwikkeling (EFRO) Operationeel Programma Noord-Nederland

4 2 Operationeel Programma Noord-Nederland

5 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Gebiedsanalyse Noord-Nederland Leeswijzer Noord-Nederland op hoofdlijnen Demografie Arbeidsmarkt Economische structuur Regionaal-economische ontwikkeling Kenniseconomie Innovatievermogen en ondernemerschap Vestigingsklimaat Sterke steden Vitaal platteland SWOT analyse Visie en strategie Visie op Noord-Nederland: ontwikkeling Doelstelling Strategie: de prioriteiten Horizontale prioriteiten Uitvoering en organisatie Verantwoordelijkheden en taken Monitoring en evaluatie Uitvoeringsprocedures Promotie en publiciteit Partnerschap Overige bepalingen Financiële tabel Financiële tabel Jaartabellen 60 Bijlagen 61 A. Ervaringen programmaperiode B. Indicatoren en streefwaarden 65 C. Relatie met beleidskaders 67 D. Relatie met andere Europese programma s 71 E. Betrokken partnerorganisaties 74 F Indicatieve verdeling Communautaire bijdrage 76 G. Implementatie ex ante evaluatie 79 K. Experimentele activiteiten 79 I. Verklaring ministerie van VROM inzake Strategische Milieubeoordeling 80 Operationeel Programma Noord-Nederland

6 Operationeel Programma Noord-Nederland

7 Voorwoord Afgelopen jaren heeft Noord-Nederland hard gewerkt aan de versterking van haar sociaal economische structuur. Met financiële steun van de Europese Unie, het Rijk en publieke en private partners uit de regio is invulling gegeven aan het Kompas programma dat door de betrokken partners als leidraad was vastgesteld. Projecten binnen dit programma moesten bijdragen aan het verkleinen van de achterstand van het Noorden op andere delen van Nederland, een doelstelling die ook daadwerkelijk is gerealiseerd. Het proces van versterking van de economische structuur in het Noorden is echter niet afgerond. Hoewel de achterstand van het Noorden is verkleind, bestaat deze op veel onderdelen nog steeds. Bovendien zijn er andere ontwikkelingen waar Noord-Nederland op moet inspelen om in de toekomst een aantrekkelijke regio met een eigentijdse sociaal economische structuur te zijn. Opererend op een speelveld dat zich uitstrekt tot nationaal, Europees en zelfs mondiaal niveau vormt kennis een steeds belangrijker ingrediënt voor de concurrentiepositie van de noordelijke economie. Op basis van de economische structuur die de afgelopen jaren is versterkt zal Noord-Nederland de komende jaren investeren in de zogenaamde transitie naar een kenniseconomie. Een economie waarin ontwikkeling en benutting van kennis centraal staat. Deze strategie kan alleen slagen wanneer ook het vestigingsklimaat in breed perspectief onder de loep wordt genomen. Noord- Nederland investeert om die reden niet alleen investeren in haar kennispositie en innovatiekracht, maar ook in haar aantrekkingskracht als werk-, leef- en woongebied. Daarin spelen de steden een cruciale rol, onder meer met hun voorzieningen op het gebied van cultuur, recreatie en zorg. Maar ook de rust en ruimte die het noordelijke landschap kenmerken moet benut worden. Bovenstaande visie en doelstellingen heeft Noord- Nederland eerder onderbouwd en vastgelegd in haar Strategische Agenda. Dit is de noordelijke ontwikkelingsvisie die tot stand is gekomen met steun van alle relevante partners in de regio. De Strategische Agenda geeft richting aan de investeringen die de komende jaren in het Noorden plaats zullen vinden. Noord-Nederland is verheugd dat ook de Europese Commissie het belang van deze investeringen onderkent en dit onderschrijft met financiële steun. Voorliggend Operationeel Programma vormt het kader voor de inzet van de Europese bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) in de uitvoeringsperiode die formeel op 1 januari 2007 is gestart en eindigt op 31 december Het programma is een uitwerking van de Strategische Agenda, maar maakt daarbinnen duidelijke keuzes. Die keuzes worden met name zichtbaar in de uitwerking van de visie en strategie binnen dit programma. Keuzes zijn voortgekomen uit de wens om het beschikbare investeringsbudget binnen dit Operationeel Programma effectief in te zetten in Noord-Nederland en zijn gedurende het programmeringproces rechtstreeks getoetst bij de regionale partners. Daarnaast is ook nadrukkelijk aansluiting gezocht bij de Europese doelstellingen, zoals de Europese Commissie deze bijvoorbeeld heeft verwoord in haar Integrated Guidelines for Growth en Jobs. Voorts past het programma binnen het Nationaal Strategisch Referentiekader (NSR), het nationale kader waarbinnen de programma s in Nederland moeten worden opgesteld. Over de afstemming met dit NSR heeft gedurende het programmeringproces met regelmaat overleg plaatsgevonden met vertegenwoordigers van het Rijk. Bovendien is het Operationeel Programma onderworpen aan een objectieve blik in het kader van de ex ante evaluatie en de strategische milieubeoordeling. Een groot aantal suggesties van de ex ante evaluator konden reeds gedurende het programmeringproces in het programma verwerkt worden. De ex ante evaluatie bevat hiervan een overzicht. Het Operationeel Programma vormt dan ook de basis voor de gezamenlijke inspanningen die moeten leiden tot een kenniseconomie, waarin aandacht voor innovatie en technologie samen gaan met versterking van de kwaliteiten van de steden en het landelijk gebied. De provincies en de grote steden nemen in dit proces het voortouw. Samenwerking met hun partners binnen en buiten de regio is echter onontbeerlijk om de noordelijke ontwikkelingsvisie tot realiteit te maken. Operationeel Programma Noord-Nederland

8 De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het programma is in handen van het SNN, het Samenwerkingsverband Noord-Nederland. Samen met het Rijk is een verdeling van taken en verantwoordelijkheden overeengekomen, waarmee zowel het Rijk als het SNN een adequate en verantwoorde uitvoering van het OP willen garanderen. De lessen die in de periode en in eerdere programmaperiodes zijn getrokken worden ter harte genomen om te borgen dat wordt voldaan aan de Europese en nationale wet- en regelgeving. Dit betekent dat de zienswijze op de uitvoering van EFRO-programma s in Nederland, zoals recent nog besproken en vastgelegd in het kader van het Nationaal Actieplan, wordt doorgezet in de programmaperiode Noord-Nederland maakt zich met dit Operationeel Programma op voor een periode waarin de noordelijke partners wederom resultaten willen boeken als het gaat om een duurzame versterking van de sociaal-economische situatie. Resultaten die ook aansprekend en zichtbaar zijn en daarmee draagvlak genereren onder burgers, bedrijven en overheden binnen en buiten Noord-Nederland. Mei 2007 Ook de ervaringen die Noord-Nederland de komende periode opdoet in het kader van de pilot om te komen tot vereenvoudiging van de controleprocedures worden tijdens de uitvoeringsperiode meegenomen om te komen tot een verantwoorde en efficiënte uitvoering van het OP. Noord-Nederland heeft de uitgesproken ambitie om tijdens deze unieke pilot voor vermindering van de controledruk samen met de Europese Commissie en het Rijk tot een werkbare handelswijze te komen. Aanbevelingen die voortvloeien uit deze pilot zullen mede bepalend zijn voor het besluit van Noord-Nederland om eventueel gebruik te maken van de mogelijkheid die op grond van artikel 74 van de Kaderverordening 1083/2006 bestaat om te komen tot vermindering van de controledruk. Dit besluit zal tijdens de uitvoeringsperiode van het OP worden genomen en kan leiden tot het hieraan gerelateerde besluit om de investeringsopgave binnen het OP verder te verhogen en het beoogde aandeel van de financiering van de Europese Commissie terug te brengen tot maximaal 40%. Operationeel Programma Noord-Nederland

9 Gebiedsanalyse Noord-Nederland 1.1 Leeswijzer In dit hoofdstuk wordt de sociaal-economische situatie beschreven in Noord-Nederland, het gebied dat als programmagebied is aangewezen voor het Operationeel Programma en bestaat uit de provincies Drenthe, Groningen en Friesland. Hiertoe wordt allereerst Noord- Nederland op hoofdlijnen bekeken. De ontwikkeling van het aantal inwoners, de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en de economische structuur worden geanalyseerd (paragraaf 1.2). De analyse van deze kerncijfers geeft een algemeen beeld van Noord-Nederland. zowel de noordelijke overheden als hun regionale partners. De gebiedsanalyse in dit programma beoogt een overzichtelijk beeld van Noord-Nederland te geven en vormt de basis voor de ontwikkelingsvisie en strategie. Voor een meer gedetailleerde onderbouwing kan een beroep worden gedaan op de Strategische Agenda en het onderliggende studiemateriaal. Figuur 1.1 Programmagebied Operationeel Programma Noord- Nederland, inclusief steden en grove indicatie economische kernzones Vervolgens wordt op regionaal niveau de sociaal-economische situatie in kaart gebracht (paragraaf 1.3). In de Strategische Agenda voor Noord-Nederland wordt aangegeven dat verhoging van de productiviteit en het innovatievermogen de komende jaren centraal staan in de ontwikkelingsvisie van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN). Aangezien innovatie een speerpunt is in het Europees regionaal beleid, zijn de kerncijfers op regionaal niveau onder meer gericht op het in kaart brengen van het innovatievermogen van Noord-Nederland. Het investerings- en vestigingsklimaat in Noord-Nederland zal tevens in beeld worden gebracht, alsmede de ontwikkelingen in de landbouw en het toerisme. De Strategische Agenda van SNN bevat beleidskeuzes van de drie noordelijke provincies op het gebied van de ruimtelijke economie, het woon- en werkklimaat en de ontwikkeling van het landelijk gebied. Deze keuzes worden samengevat onder het motto: Noord-Nederland zet in op een dynamische kenniseconomie, sterke steden en een vitaal platteland. Hierbij wordt dus onderscheid gemaakt tussen de steden en het platteland. Dit onderscheid wordt in deze gebiedsanalyse ook zoveel mogelijk gehanteerd. In paragraaf 1.4 en 1.5 wordt afzonderlijk ingegaan op de sociaal-economische ontwikkelingen in de steden en op het platteland. Zoals hierboven al is aangegeven grijpt de gebiedsanalyse in dit Operationeel Programma sterk terug op de analyse en keuzes die eerder reeds zijn gemaakt in de Strategische Agenda. Deze Strategische Agenda is gebaseerd op uitgebreide regionale studies en wordt gedragen door 1.2 Noord-Nederland op hoofdlijnen Demografie Noord-Nederland beslaat wat betreft oppervlakte ongeveer 25% van Nederland. Er woont echter 10% van de Nederlandse bevolking. Noord-Nederland is dan ook relatief dunbevolkt, het onderscheidt zich van de gemiddelde Nederlandse regio als een relatief open gebied met ruim de helft minder inwoners per vierkante kilometer (circa 200). De regio telt vier grote steden Assen, Emmen, Groningen en Leeuwarden waar 26% van de totale noordelijke bevolking van 1,7 miljoen inwoners woonachtig is. De bevolkingsdichtheid is van invloed op het economisch presteren van een regio. Verstedelijkte regio s, met veel inwoners per vierkante kilometer, laten vaak een sterkere economische dynamiek zien dan dunbevolkte regio s. Daar staat tegenover dat dunbevolkte regio s meer mogelijkheden bieden voor bijvoorbeeld ruim wonen en recreëren. Operationeel Programma Noord-Nederland

10 De afgelopen jaren is de bevolking in Noord-Nederland langzamer gegroeid dan het nationale gemiddelde (zie figuur 1.2), hetgeen leidt tot een vergrijzing in de leeftijdsopbouw. Dit blijkt ook uit de grijze druk (zie figuur 1.3). De grijze druk geeft de verhouding aan tussen het aantal personen van 65 jaar of ouder en het aantal personen in de potentiële beroepsbevolking van jaar. De vergrijzing in Noord-Nederland ligt hoger dan gemiddeld in Nederland. Binnen Noord-Nederland is met name in Drenthe de grijze druk hoog. De participatiegraad is mede hierdoor laag (zie ook figuur 1.6). Dit betekent enerzijds minder aanbod op de arbeidsmarkt, anderzijds veel vraag naar voorzieningen. Figuur 1.3 Ontwikkeling grijze druk (verhouding personen v 65 jaar / personen jaar) 0,28 0,27 0,26 0,25 0,24 0,23 0,22 0,21 0, Drenthe Friesland Groningen Noord-Nederland Nederland De groene druk geeft de verhouding aan tussen het aantal personen van 0-19 jaar en het aantal personen in de potentiële beroepsbevolking van jaar. Noord- Nederland als geheel zat tot voor kort iets boven het nationale gemiddelde (zie figuur 1.4). In Groningen zijn opvallend weinig jongeren onder de twintig. De groep direct boven de twintig is wel sterk vertegenwoordigd, vanwege de universiteit en de hogescholen. Dit is positief voor het arbeidsaanbod. Echter, uit diverse rapporten blijkt dat veel studenten na hun studie wegtrekken, hetgeen negatieve impact heeft op het arbeidsaanbod en met name de kwaliteit daarvan. Figuur 1.4 Ontwikkeling groene druk (verhouding personen 0-19 jaar / personen jaar) 0,44 0,43 0,42 0,41 0,40 0,39 0,38 0,37 Bron: CBS Figuur 1.2 Ontwikkeling aantal inwoners in Noord-Nederland (jaar 2000 = 100) 0, Drenthe Friesland Groningen Noord-Nederland Nederland Ontwikkeling inwonersaantal (jaar 2000 = 100) Bron: CBS Bron: Eurostat Arbeidsmarkt Een groeiende economie vraagt meer arbeidsinzet. In deze paragraaf wordt de ontwikkeling van de werkloosheid, de participatiegraad en de werkgelegenheid gepresenteerd. De werkloosheid in Noord-Nederland ligt op een structureel hoger niveau dan het Nederlandse gemiddelde. Figuur 1.5 laat zien dat in alle referentiejaren de werkloosheid in Noord-Nederland hoger is dan het Nederlandse gemiddelde. In 2004 was de werkloosheid in het Noorden 7,9% ten opzichte van 6,3% landelijk. Tussen 1996 en 2001 hebben de provincies in Noord-Nederland hun werkloosheid evenwel sterk zien dalen, waarbij ook het relatieve 8 Operationeel Programma Noord-Nederland

11 verschil met het Nederlandse gemiddelde is afgenomen. Na de omslag van de conjunctuur in 2001 is de werkloosheid in het Noorden echter weer toegenomen. Het verschil met het landelijke werkloosheidspercentage is in de laatste jaren wel ongeveer gelijk gebleven, waaruit kan worden opgemaakt dat de stijgende werkloosheid dus niet heeft geresulteerd in een verslechtering van de noordelijke arbeidsmarkt ten opzichte van de rest van Nederland. achterstand van Noord-Nederland op de rest van Nederland. Het Noorden heeft in de afgelopen jaren een inhaalslag gemaakt en heeft zelfs tijdens de periode van economische neergang in de jaren het verschil met het landelijke gemiddelde verder ingelopen (zie figuur 1.6). Toch blijft de in verhouding lage arbeidsparticipatie (61,6% in Noord-Nederland tegenover 64,1% landelijk) een zwak punt van het noordelijke arbeidsaanbod. Figuur 1.5 Ontwikkeling werkloosheid (%) Drenthe Friesland Groningen Noord-Nederland Nederland Bron: CBS In de afgelopen vijf jaar is de participatie in Noord- Nederland dus sterker toegenomen dan landelijk. Dit geldt met name voor de vrouwen. Het negatieve effect van de vergrijzing op het noordelijke arbeidsaanbod wordt deels gecompenseerd door een toename van de participatiegraad van vrouwen. De netto participatiegraad van vrouwen in Noord-Nederland loopt de laatste jaren langzaam in op het landelijke gemiddelde. De verschillen in de ontwikkeling van het aantal banen naar geslacht zijn opvallend. De werkgelegenheid onder mannen daalde in 2004 zowel in het Noorden als in heel Nederland met ruim 1 procent, terwijl de werkgelegenheid onder vrouwen in Noord-Nederland met 1 procent toenam (tegen 0,2 procent landelijk). De ontwikkeling van de werkgelegenheid volgt doorgaans met enige vertraging de conjunctuur. Het herstel van de economische groei in 2004 was wat betreft de werkgelegenheid nog niet zichtbaar, aangezien ook in 2004 het aantal arbeidsplaatsen nog is afgenomen. Wel was de daling in Noord-Nederland procentueel gezien lager dan in Nederland als geheel. Bovendien heeft het Noorden gedurende de periode van werkgelegenheidsgroei tot 2002 een hoger groeicijfer laten zien dan het landelijke cijfer. Wanneer wordt gekeken naar de werkgelegenheidsontwikkeling binnen het Noorden kan worden geconstateerd dat de werkgelegenheid in de zogeheten economische kernzones in de periode is toegenomen, terwijl die in het daarbuiten gelegen landelijke gebied gelijk is gebleven. In Noord-Nederland overheerst bedrijvigheid die zich kenmerkt door een lage groeipotentie in termen van werkgelegenheid. De netto participatiegraad is het aandeel van de werkzame beroepsbevolking in de bevolking van 15 tot 64 jaar en geldt als een belangrijke maatstaf voor de economische Figuur 1.6 Ontwikkeling netto participatiegraad (%) Drenthe Friesland Groningen Noord-Nederland Nederland Bron: CBS De werkloosheid in Noord-Nederland is nog steeds hoger dan in de rest van Nederland en ook is er een achterstand in inkomen en gemiddeld opleidingsniveau. Het grote belang van langzaam groeiende sectoren in de economie van Noord-Nederland zijn hier mede debet aan. De belangrijkste takken van industrie zijn bijvoorbeeld de Operationeel Programma Noord-Nederland

12 winning en distributie van aardgas (provincie Groningen), maar ook de zetmeel-, suiker-, papier- en kartonindustrie, basischemie en basismetaal. Ook voor Friesland geldt dat relatief veel mensen werkzaam zijn in de sectoren met weinig groeipotentieel, zoals de landbouw, de visserij en de industrie. De industrie heeft hier te maken met achterblijvende modernisering. Van het totale aantal banen behoorde in 2000 slechts 47% tot de moderne industrie, tegenover landelijk 59%. De moderne industrie bestaat uit (delen van) de grafische, aardolie-, chemische, farmaceutische, metaal-, machine, chemische en transportindustrie. Ook de productiestructuur in Drenthe heeft nog steeds een sterk traditioneel karakter. In de provincie zijn relatief weinig mensen werkzaam in de snelst groeiende sectoren van Nederland, zoals de zakelijke dienstverlening, de handel en de horeca. het BRP was in Noord-Nederland in 2004 ongeveer gelijk aan die in Nederland. De noordelijke economie groeide dat jaar met 1,4% tegenover 1,5% landelijk. (De noordelijke gaswinning is hier buiten de cijfers gelaten, deze heeft weinig betekenis voor de werkgelegenheid.) Gelet op de gehele periode deed Noord-Nederland het met een gemiddeld groeicijfer van 0,9% zelfs beter dan het landelijk gemiddelde van 0,8%. Dit verschil komt overigens volledig voor rekening van de provincie Groningen. Figuur 1.7 Groei BRP (in %, reële groei exclusief delfstoffenwinning, 2005 betreft raming) 3 2,5 2 1, Economische structuur Economische groei De ontwikkeling van de werkgelegenheid en werkloosheid laat zien dat de economische groei in Nederland zich in 2004 weer heeft hersteld na een laagconjunctuur in de jaren 2002 en Een vergelijkbare ontwikkeling is waar te nemen in Noord-Nederland. Het Bruto Regionaal Product (BRP) per inwoner ligt in Noord-Nederland al jaren bijna 20% lager dan in Nederland als geheel (zie figuur 1.7). Het BRP per inwoner is een belangrijke graadmeter voor de welvaart, want het geeft weer hoeveel in een regio wordt verdiend door het regionale bedrijfsleven. Het besteedbaar inkomen geeft aan wat de inwoners van de regio daaraan overhouden. Het besteedbaar inkomen per inwoner ligt in Noord-Nederland bijna 10% lager dan het Nederlands gemiddelde. De noordelijke provincies leveren derhalve een relatief beperkte bijdrage aan het Nederlandse BNP en behoren tot de minst productieve regio s. Oorzaken zijn met name de relatief geringe omvang en activiteit van het bedrijfsleven alsmede de vergrijsde bevolking. De provincie Groningen is in 2002 met een BRP van 18 miljard euro goed voor 4,1% van het BNP, in Friesland is dit 3,2% (14 miljard euro) en in Drenthe 2,3% (10 miljard euro). De groei van 1 0, ,5-1 Drenthe Friesland Groningen Noord Nederland Nederland Bron: CBS Binnen de provincies zijn vooral de economische kernzones bepalend voor de economische ontwikkeling. Met name in de Westergo-zone (lijn Harlingen-Franeker- Leeuwarden), de A7-zone (Sneek-Heerenveen-Drachten) en de as Groningen-Assen groeide de werkgelegenheid in de periode harder dan in geheel Noord- Nederland. Binnen de kernzones hebben de grote steden de functie van economische motor. Zo zijn de vier grote steden Assen, Emmen, Groningen en Leeuwarden (de zogenaamde NG4) samen goed voor 38% van de arbeidsplaatsen in Noord-Nederland (tegenover 27% van de beroepsbevolking). Deze vier steden bieden in toenemende mate werkgelegenheid aan mensen van buiten de steden. Met name de stad Groningen steekt er met haar arbeidsplaatsen op een beroepsbevolking van ongeveer inwoners ver boven uit. Evenals in Leeuwarden is het aantal arbeidsplaatsen hier dus groter dan de beroepsbevolking. Ook illustratief voor 10 Operationeel Programma Noord-Nederland

13 de belangrijke centrumfunctie van de vier grote steden voor de noordelijke werkgelegenheid zijn de hoge pendelpercentages als gevolg van de grote aantallen forensen richting de steden. Zo wordt in zowel Groningen als Leeuwarden ongeveer de helft van alle arbeidsplaatsen ingenomen door mensen die niet in deze steden woonachtig zijn. Sectorstructuur De sectorstructuur in Noord-Nederland wijkt af van die van Nederland als geheel door een oververtegenwoordiging in de sectoren landbouw, industrie en nietcommerciële diensten en een ondervertegenwoordiging van de commerciële dienstensector (zie figuur 1.8). Wel is in de afgelopen 15 jaar het verschil tussen de noordelijke en de landelijke sectorstructuur geleidelijk afgenomen. Met name sinds 2000 neemt het aandeel van de landbouw en industrie in het Noorden in versneld tempo af. Het werkgelegenheidsaandeel van de sectoren openbaar bestuur en gezondheidszorg is echter sterk toegenomen en daarmee nog verder boven het landelijke niveau komen te liggen. Dit sluit aan bij de conclusie dat de grijze druk in Noord-Nederland hoog is. Daarnaast is de werkgelegenheid in de horeca toegenomen, hetgeen duidt op een groei in de sector toerisme. Het midden- en kleinbedrijf is in Noord-Nederland sterk vertegenwoordigd. Ongeveer 75% van de werkgelegenheid concentreert zich bij bedrijven van minder dan 200 werknemers, tegenover 71% landelijk (LISA). Binnen Noord-Nederland bestaan grote verschillen in de sectorstructuur tussen enerzijds het landelijk gebied en anderzijds de kernzones, waar de economische activiteiten zijn geconcentreerd. Van alle banen in Noord-Nederland is ongeveer driekwart geconcentreerd in de gemeenten die tezamen de kernzones vormen. In deze gebieden is verhoudingsgewijs veel werkgelegenheid bij overheidsinstellingen, in de handel en horeca en de zakelijke dienstverlening. De economie van het landelijk gebied leunt relatief zwaar op de landbouw, de bouwnijverheid en de handel en horeca. Figuur 1.8 Werkgelegenheidsstructuur in 2004 in % Landbouw & visserij Industrie Bouwnijverheid Handel Horeca Vervoer en communicatie Financiële instellingen Noord-Nederland 1.3 Regionaal-economische ontwikkeling Kenniseconomie Noord-Nederland beschikt over een redelijk aanbod van universitair en hoger beroepsonderwijs. Naast de Bron: PWR Rijksuniversiteit Groningen bevinden zich in het Noorden verschillende grootschalige HBO-instellingen en enkele specialistische hogescholen. Aan de Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool Groningen studeren in totaal ongeveer studenten. Vanuit deze instellingen, die bovendien tot de grootste werkgevers in Noord-Nederland behoren, zijn de afgelopen jaren tientallen bedrijven opgericht. In Leeuwarden studeren in totaal ongeveer studenten aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, de Christelijke Hogeschool Nederland en het Van Hall Instituut. Samen met de onderwijsinstellingen in Emmen en Assen gaat het om bijna studenten die in Noord-Nederland een opleiding op HBO- of WO-niveau volgen. Zakelijke dienstverlening Nederland Openbaar bestuur Onderwijs Zorg Overige dienstverlening Een belangrijke voorwaarde voor de transitie naar een kenniseconomie is de aanwezigheid van voldoende gekwalificeerd personeel. In vergelijking tot de Nederlandse beroepsbevolking als geheel heeft de noordelijke beroepsbevolking gemiddeld een lager opleidingsniveau (zie figuur 1.9). In Noord-Nederland heeft 25% van de beroeps- Operationeel Programma Noord-Nederland

14 bevolking een HBO- of universitaire opleiding afgerond tegen een landelijk cijfer van 29%. Dit heeft een negatieve invloed op de regionale arbeidsproductiviteit. Met name in aan de rand van Noord-Nederland gelegen regio s als Oost-Groningen, Zuidoost-Drenthe en Zuidwest-Friesland is het verschil met het landelijk gemiddelde in negatief opzicht groot. Figuur 1.9 Opleidingsniveau (% hoger opgeleiden per regio) Binnen deze technologieterreinen kan het Noorden in potentie meedraaien in de internationale top. Er zijn diverse grote kennisinstellingen aanwezig en er ligt een nauwe relatie met kennisgeoriënteerde bedrijven, die evenals de kennisinstellingen in toenemende mate opereren op mondiaal niveau. Daarnaast hebben ook andere kansrijke (speerpunt)sectoren in het Noorden een meerwaarde voor de nationale economie, zoals lifesciences, ICT, chemie, agribusiness, metaal/scheepsbouw, zorgeconomie en toerisme. De grote steden vormen het brandpunt van kennisinstellingen en kennisintensieve bedrijvigheid in veel van deze sectoren in het Noorden Drenthe Friesland Groningen Noord Nederland Nederland Friesland SA Groningen SA De verschillende sleutelgebieden en speerpuntsectoren worden hieronder meer gedetailleerd toegelicht. Daarbij wordt met name aandacht besteed aan de aanwezigheid van kennisinstellingen en grote bedrijven, alsmede de publieke of private initiatieven waaraan is of wordt gewerkt om de sectoren in Noord-Nederland tot verdere ontplooiing te brengen. Bron: CBS Wel is het aandeel vrouwen in de groep hoger opgeleiden in het Noorden relatief hoog. Binnen het vrouwelijke deel van de noordelijke beroepsbevolking is sprake van een groter aandeel hoger opgeleiden dan bij de mannen (27% tegenover 24%). Van de beroepsbevolking is ongeveer 40% vrouw en 60% man. Van de totale hoog opgeleide beroepsbevolking is ongeveer 57% man en 43% vrouw. De stad Groningen onderscheidt zich in positieve zin met een bovengemiddeld opleidingsniveau, meer dan 45% van de beroepsbevolking heeft een HBO- of WO-opleiding. De drie noordelijke provincies hebben alle drie last van braindrain. Hoger opgeleiden trekken na hun studie weg naar bijvoorbeeld de Randstedelijke provincies, omdat daar de arbeidsvraag meer aansluit bij hun opleidingsniveau. Noord-Nederland beschikt over een aantal specifieke sectoren met aanzienlijke groeipotenties in termen van kennis en innovatie, die ook als zodanig door het Rijk zijn erkend. Hierbij gaat het in de eerste plaats om de drie sleutelgebieden energie (Energy Valley), water (Friese Water Alliantie) en sensortechnologie (ASTRON/LOFAR). 12 Operationeel Programma Noord-Nederland

15 Groeisectoren Noord-Nederland Energy Valley Het overgrote deel van de Nederlandse activiteiten op het gebied van winning, transport, behandeling, handel en research van aardgas is geconcentreerd in Noord-Nederland. Daarnaast zijn er belangrijke activiteiten op het gebied van de elektriciteitsproductie en distributie en duurzame energie en zijn het infrastructuurnet en de daaraan gekoppelde faciliteiten sterk ontwikkeld. De noordelijke energiesector bestaat uit meer dan 270 bedrijven, waar in totaal ruim werknemers werkzaam zijn. Stuwend zijn de Nederlandse Aardolie Maatschappij BV, Gasunie, Essent, Nuon en Electrabel. Rondom deze bedrijven heeft zich een groot netwerk van toeleveranciers, uitbestedingsrelaties en spin-offs ontwikkeld. Energy Valley biedt een strategie om de bestaande activiteiten op energiegebied uit te bouwen tot een breed cluster van energiegerelateerde bedrijvigheid dat in Nederland en daarbuiten onderscheidend is. Energy Valley werkt langs drie actielijnen, te weten uitbouw bedrijfsactiviteiten, duurzame en schone energie en kennis en innovatie. Verduurzaming van de glastuinbouw, de productie van duurzame brandstoffen en de ondergrondse opslag van CO2 staan bijvoorbeeld centraal in de toekomstplannen. Andere initiatieven die de potentie van de sector onderstrepen zijn de uitbouw van het Energy Delta Research Center, Ecopark Harlingen met de import, productie en verwerking van alternatieve brandstoffen en de Eemsvlakte 1 (energiehaven t.b.v. LNG terminals, energiecentrales, energie-intensieve industrie, restwarmteactiviteiten en strategische oliereserves). Watertechnologie In Noord-Nederland is de waterzuiveringssector en de toeleverende apparatenbouw (metaalsector) sterk ontwikkeld. Excellente kennis is aanwezig in topinstituut Wetsus, de noordelijke waterleidingbedrijven en waterschappen, kenniscentra en hogescholen. Door de mondiale problematiek op het gebied van drinkwater en sanitatie en de invoering van de Europese Kaderrichtlijn Water zal de toch al grote wereldmarkt (270 miljard euro) sterk groeien. Dit biedt uitstekende groeikansen voor de noordelijke watersector. Hiervoor zijn uitbouw en bundeling van kennis en ervaring noodzakelijk alsmede sterke referentieprojecten en uitbreiding van het internationale netwerk. De noodzakelijke organisatorische samenwerking kan worden bereikt door verdere uitbouw van de Friese Water Alliantie (samenwerkings verband van bedrijven, overheden en kennisinstellingen) naar noordelijke schaal. Drie sporen staan centraal om de groei van de watersector te faciliteren: Marktontwikkeling in het buitenland, zowel gericht op de industriewatermarkt als de publieke drink- en afvalwatermarkt. Dit geschiedt door het creëren van marktentrees en het ontsluiten van publieke (water)kennis. Technologieontwikkeling, door ruimte en faciliteiten te bieden voor aansprekende demonstratieprojecten. Met name de markt voor technologie van Wetsus (dat wil doorgroeien tot Europees Centre of Excellence op watergebied) kan daarvan profiteren, alsmede bedrijven en instellingen die zich in de nabijheid van Wetsus vestigen. Productontwikkeling, als gevolg van samenwerking tussen bedrijven onderling en samenwerking met kennisinstellingen. Verdere versterking van productmarktcombinaties kan worden bereikt door het aantrekken van bedrijven en instellingen met aanvullende competenties. Diverse initiatieven worden voorzien, die invulling geven aan deze sporen. Naast de uitbouw van Wetsus tot Europees Centre of Excellence bestaan bijvoorbeeld plannen voor grootschalige energiewinning uit water op de afsluitdijk (Blue Energy), demonstratieprojecten in binnen- en buitenland en versterking van de onderwijsstructuur op het gebied van watertechnologie. (Multi)sensortechnologie Noord-Nederland beschikt over een aantal internationaal leidende instituten en projecten op het gebied van (multi)sensortechnologie. Het belangrijkste initiatief is het SENSOR UNIVERSE programma, met als belangrijkste project het LOFAR project waar een groot aantal partijen aan deelneemt met onder andere het kennisinstituut ASTRON. LOFAR streeft naar de ontwikkeling van een grootschalig intelligent sensornetwerk. Het project is gericht op samenwerking en clustervorming, wat essentieel is in Noord-Nederland gelet op de schaalgrootte van kennis-, ontwikkel-, product-, en marktpartijen. Deze is dusdanig dat kritische massa alleen bereikt kan worden door samen te werken in clusters en allianties. De doelstelling van het SENSOR UNIVERSE programma is het positioneren van Nederland als een internationaal innovatie- en bedrijvigheidscluster rondom de ontwikkeling en toepassing van multisensortechnologie. De toepassingen van deze sensornetwerken zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en hebben de potentie om nieuwe bedrijvigheid tot stand te brengen met een wereldwijde markt. Operationeel Programma Noord-Nederland

16 Bestaande initiatieven richten zich op innovatie en vernieuwing op het gebied van toepassingen van sensornetwerken. Op dit moment zijn veel van deze initiatieven op zichzelf staand of missen follow-up als het gaat om duurzame verankering in de regio en een link met de kern van het noordelijke bedrijfsleven, het MKB. Om de economische potentie van deze sector ten volle te benutten en het geheel een (inter)nationale uitstraling te geven moeten kennis, activiteiten en bedrijvigheid in Noord-Nederland worden gebundeld. Mogelijke overkoepelende projecten betreffen een Kennis- en bedrijvigheidsknooppunt Assen met onder meer een kenniscentrum sensortechnologie en daaraan gerelateerde bedrijvigheid, en de realisatie van een wetenschapsattractie in Drenthe waarbij gebruik wordt gemaakt van de nieuwste inzichten en technieken op het gebied van duurzaamheid en technologie. Door een uitgebalanceerde samenhang tussen innovatie en bedrijvigheid kunnen nieuwe toepassingen van multisensortechnologie vanuit Noord-Nederland worden bedacht, ontwikkeld en internationaal vermarkt. Life sciences Life sciences zijn technologische kennisgebieden gericht op het bereiken van een hogere levensstandaard door onder andere het ontwikkelen van nieuwe medicijnen, nieuwe behandelingsmethoden van ziektes, schonere industriële processen en milieu, verbeterde enzymen en nieuwe voedingsmiddelen. In Groningen is binnen de life sciences ook de nanoscience van grote betekenis. Nanoscience wordt internationaal beschouwd als de meest innovatieve ontwikkeling in de wetenschap op dit moment. De kennisbasis wordt gevormd door de Rijksuniversiteit Groningen (RuG), het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) en het Van Hall Instituut in Leeuwarden. Het life sciences cluster in het Noorden kan verder uitgroeien tot een vooraanstaand cluster in Nederland. Hiertoe zal het organiserend vermogen en de kennistoepassing bijvoorbeeld bij technostarters moeten worden bevorderd. Zo kent de stad Groningen, na Leiden en samen met Amsterdam met 30 bedrijven reeds de grootste concentratie aan life sciences bedrijvigheid in Nederland. Relevante ontwikkelingen zijn onder andere zichtbaar in Lifelines (kennisopbouw via de Biomedische Databank Noord-Nederland uitmondend in het ontstaan van nieuwe bedrijven), de samenwerking tussen bedrijfsleven en de universiteiten van Twente, Wageningen en Groningen in het kader van Nano 4 vitality, waarbij de universiteiten in opdracht van bedrijven onderzoek uitvoeren, en het Bioreactor Development Center, als brug tussen het fundamentele onderzoek op het gebied van life sciences en praktijktoepassingen in de agrofood sector. Chemie Het chemisch cluster in Noord-Nederland telt ruim 300 bedrijven en werknemers. Alleen het chemiepark in Delfzijl en het Emmtec Industry & Businesspark in Emmen bieden in totaal reeds aan zo n personen werk. Het gaat om grote productieplants van grote internationals zoals Akzo-Nobel, DSM, Novéon en Teijin. De afzetmarkt is voornamelijk internationaal (ruim 65% wordt geëxporteerd). Naast chemische complexen zijn er energie en serviceunits. De aanwezigheid van grondstoffen (pekel en aardgas), ligging aan zee (Delfzijl), personeel, (milieu)ruimte en schaalvoordelen zijn belangrijke vestigingsvoorwaarden. Noord-Nederland streeft naar een verdere uitbouw van het chemiecluster in Delfzijl door onder meer de aanleg van een ethyleenleiding via Gelsenkirchen en Bremerhaven naar Delfzijl via PPS-constructie. Andere private initiatieven die deze groeisector een impuls kunnen geven zijn bijvoorbeeld de beoogde bouw van een ethyleenfabriek en een PVC-fabriek. Agribusiness De agribusiness zal in de traditionele keten inzetten op nieuwe producten met hoge toegevoegde waarde en op nieuwe duurzame processen die kosteneffectiever zijn. Ingezet zal worden op systeeminnovaties (agro-innovaties). Belangrijke industriële sectoren zijn de zuivelindustrie (Royal Friesland Foods), suikerproducerende industrie (CSM en COSUN) en aardappelzetmeelindustrie (AVEBE). Bij systeeminnovaties is overlap met de andere kansrijke sectoren zoals Energy Valley, (multi)sensortechnologie en Life Sciences. Zo kan de agribusiness een bijdrage leveren aan het verminderen van onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, bijvoorbeeld door middel van bio-vergassing en bioraffinage. In de Strategische Agenda van Noord-Nederland is aangegeven dat men de concurrentiekracht van de agribusiness wil versterken door het ondersteunen van innovaties, onder meer door het faciliteren van nieuwe samenwerkingsvormen tussen ketens onderling en kennisinstellingen en door het uitwerken van kansrijke clusters. Ook interdisciplinaire samenwerking (bijv. agroketens met chemie en farma) is mogelijk. Mogelijke initiatieven gericht op de stimulering van de agribusiness zijn de ontwikkeling van een energieleverende, lichtdichte kas alsmede de oprichting van een virtueel Koolhydraten Kenniscentrum en een Multipurpose biorefinery complex (energie efficiënte droogprocesssen van natte biomassastromen). 14 Operationeel Programma Noord-Nederland

17 Toerisme Mede dankzij de grote landschappelijke en cultuurhistorische waarden is Noord-Nederland een aantrekkelijk gebied voor toeristen. De toeristische sector telt momenteel zo n banen, maar de potenties om uit te groeien naar een van de toptoeristische gebieden in Noordwest-Europa zijn nog niet benut. Met nieuwe innovatieve toeristische producten kan de regio opgewaardeerd worden ten behoeve van de groeiende groep toeristen die een goede bestemming zoeken op korte afstand van Noordwest-Europese metropolen. Voor de toeristische sector liggen er kansen in innovatieve (cross-sectorale) conceptontwikkeling en het benutten van moderne media, waarbij met name het aanbieden van nieuwe diensten een belangrijk verschil kan maken in de vakantiekeuze. Mogelijke ontwikkelingen die de toeristische sector in Noord-Nederland een verdere impuls kunnen geven zijn de beoogde realisatie van een circuit gerelateerd attractiepark (TT-circuit), de ontwikkeling van gezondheids- en zorgtoerisme, en het Friese Meren project. Metaal/scheepsbouw In Noord Nederland zijn bedrijven gevestigd die zich bezig houden met metaal/scheepsbouw. Tezamen zijn ze goed voor ongeveer arbeidsplaatsen. De innovatieve drive binnen deze sector uit zich onder meer in de kenniscentra gericht op jachtbouw en lichte constructies, hydrauliek en roestvaststaal. Daarnaast zijn er op korte termijn plannen voor onder andere het opzetten van een kenniscentrum scheepsbouw en een kenniscentrum mechatronica. Door het bedrijfsleven is de bereidheid tot investeren in deze innovatieve ontwikkelingen aangegeven. In de periode tot 2013 zullen nog meer plannen worden ontwikkeld om de bedrijfstak op een nog hoger niveau te brengen. Commerciële zorg Zorg wordt steeds vaker gezien als een factor van economische betekenis. In aanvulling op de reguliere verzorgingstaak bestaan in het Noorden aanknopingspunten om economisch stuwende activiteiten te ontwikkelen op het gebied van zorg. Met name de gevolgen van de vergrijzing zullen leiden tot een sterke toename van de vraag naar zorg en aanverwante diensten. De combinatie met de rust en ruimte die Noord-Nederland kenmerken als ook de toeristische, recreatieve en culturele mogelijkheden bieden juist het Noorden grote kansen om op deze vraag in te spelen. De ontwikkeling van de commerciële zorg staat overigens nog in de beginfase. Als het gaat om marktontwikkeling wordt gedacht aan de hoofdgroepen gezondheid & preventie, medische behandeling en verzorging & verblijf. Operationeel Programma Noord-Nederland

18 1.3.2 Innovatievermogen en ondernemerschap Starters en ondernemerschap Het aantal starters is een belangrijke indicator voor de economische ontwikkeling in een regio. Het geeft aan hoe het is gesteld met het vertrouwen in de economie en de aanwezige ondernemingszin en biedt een mogelijkheid om de regionale werkgelegenheid te vergroten. Naast startende ondernemingen kan de werkgelegenheid ook toenemen door banengroei bij bestaande bedrijven, als gevolg van nieuwe activiteiten zoals de oprichting van nevenvestigingen en dochterondernemingen. De groei van het aantal bedrijfsvestigingen lag in 2005 in het Noorden met een groeicijfer van 3% relatief gezien op hetzelfde niveau als de landelijke groei. Over een langere termijn lag het gemiddelde groeipercentage tussen 2002 en 2005 in Noord-Nederland ongeveer 1 procentpunt hoger dan landelijk. Starters hadden hier een belangrijk aandeel in, alhoewel in de jaren van economische teruggang wel een duidelijke daling kon worden waargenomen in het percentage starters (zie ook figuur 1.10). In Nederland zijn in bedrijven opgericht, waarvan zo n bedrijven in Noord-Nederland. De meeste bedrijven werden opgericht in de sectoren bouw, handel en dienstverlening. Vooral de vier grote noordelijke steden onderscheiden zich in positieve zin met een bovengemiddeld aandeel starters in de totale bedrijvenpopulatie. Verder zijn met name in Drenthe de afgelopen jaren veel bedrijven toegetreden, waardoor de productiestructuur in de toekomst wellicht positief zal veranderen. Figuur 1.10 Aandeel starters (in % van het aantal bedrijfsvestigingen) 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0, Bron: Kamers van Koophandel/Handelsregister R&D Innovatie is een belangrijke voorwaarde voor economische groei. Aangezien Noord-Nederland de internationale concurrentiestrijd niet kan winnen op basis van kosten, is het van levensbelang om te investeren in technologische vernieuwing. Noord-Nederland heeft op dit gebied echter nog een inhaalslag te maken ten opzichte van de rest van Nederland. De uitgaven aan Research & Development (R&D) zijn in het Noorden veel lager dan in Nederland als geheel (met de vier grote steden en vooral de stad Groningen als positieve uitzondering). In 2003 bedroegen de uitgaven 536 miljoen euro in Noord-Nederland, terwijl de R&D-uitgaven in Nederland 8 miljard bedroegen. Noord-Nederland heeft daarmee een relatief klein aandeel (ruim 6%) in de totale R&D-uitgaven in Nederland (zie figuur 1.11). Wanneer deze uitgaven worden uitgedrukt als percentage van het Bruto Regionaal Product is de achterstand duidelijk: waar in Nederland gemiddeld 1,9% van Bruto Nationaal Product aan R&D wordt uitgegeven, is dit in het Noorden slechts 1,3%. Drenthe Friesland Groningen Nederland 16 Operationeel Programma Noord-Nederland

19 Figuur 1.11 R&D-uitgaven ten opzichte van totale uitgaven in Nederland in % 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Drenthe Friesland Groningen Noord Nederland Bron: CBS Met name op het eerste criterium blijft Noord-Nederland relatief achter. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een indicator als het aantal patenten. Zo had Noord-Nederland in 2003 slechts een aandeel van 3,7% in het aantal door Nederland aangevraagde patenten (Eurostat). Ook als het gaat om het aantal high tech banen binnen industrie en dienstverlening is sprake van een achterstand. Binnen Noord-Nederland bestaat 6,7% van de werkgelegenheid uit dit soort arbeidsplaatsen, tegenover ruim 7,3 % landelijk (Eurostat, 2006). Er zijn niet veel bedrijven die een belangrijke speler zijn op de wereldmarkt. Uitzonderingen kunnen de groeisectoren Energy Valley, watertechnologie en (multi)sensortechnologie zijn die in het Noorden sterk vertegenwoordigd zijn en in het kader van Pieken in de Delta zijn aangewezen als sleutelgebieden (zie 1.3.1). Met name het bedrijfsleven in Noord-Nederland blijft relatief achter. Waar het bedrijfsleven in Nederland goed is voor 57% van de totale R&D-uitgaven, ligt dit percentage in het Noorden op bijna 52%. De rest van de uitgaven komt voor rekening van de universiteit en kennisinstellingen. Een gedeeltelijke verklaring hiervoor ligt in het feit dat de R&D-afdelingen van de meeste grote multinationals, die in Nederland de meeste R&D voor hun rekening nemen, niet in het Noorden zijn gevestigd. Om te beoordelen of Noord-Nederland een innovatieve regio is moet overigens naar meer criteria worden gekeken dan alleen de uitgaven aan R&D. Zo worden in de rijksnota Pieken in de Delta van het ministerie van Economische Zaken de volgende kenmerken van innovatieregio s genoemd: Aanwezigheid van een bovengemiddeld aantal wereldwijd concurrerende, innovatieve bedrijven. Hoge organisatiegraad van alle partijen rond het thema innovatie. Aanwezigheid van kennisinfrastructuur van hoog niveau. Creatieve economie Belangrijk in de kenniseconomie zijn ondernemerschap en creativiteit. De creatieve industrie is in toenemende mate van belang voor de levendigheid en economische bloei van een regio. Creatieve industrie zorgt voor vernieuwing en onderscheidend vermogen van de economische producten. Hierbij gaat het om bedrijven op het gebied van onder meer architectuur, reclame, multimedia, vormgeving en kunst. De creatieve werkgelegenheid concentreert zich over het algemeen in de grotere steden van Nederland. Van de noordelijke steden scoort landelijk gezien vooral de stad Groningen goed als gekeken wordt naar het aantal vestigingen en de werkgelegenheid in de creatieve industrie (Etin, Creatieve pijler onder de Noord- Nederlandse economie, 2005). Binnen Noord-Nederland neemt Groningen met vestigingen bijna een vijfde van alle bedrijven in de creatieve industrie voor haar rekening en kent de stad met meer dan banen de belangrijkste concentratie van creatieve werkgelegenheid (tegen banen in heel Noord-Nederland). Overigens vestigen zich ook in Friesland, als voortuin van Amsterdam, relatief veel creatieve bedrijven. Exportgerichtheid De bedrijven in Noord-Nederland zijn verhoudingsgewijs weinig investeringsbereid en exportgericht. De lage mate van exportgerichtheid is een probleem van alle drie noordelijke provincies. Dit heeft mede te maken met de ongunstige sectorstructuur. Zo is de transport- en Operationeel Programma Noord-Nederland

20 distributiesector in Noord-Nederland bijvoorbeeld ondervertegenwoordigd, terwijl juist deze sector profiteert van de toename van de wederuitvoer naar het buitenland. Erg opvallend is dat juist de drie grensregio s in dit gebied, Oost-Groningen, Delfzijl en omgeving en Zuidoost- Drenthe, in de landelijke top vijf van slechtst scorende regio s eindigen. Het gebrek aan grote steden in deze regio s kan hiervoor de verklaring zijn. Zo vestigen distribuerende bedrijven zich bijvoorbeeld vaak in of nabij een grote stad. Een lichtpunt betreft overigens de ontwikkeling van de export binnen Noord-Nederland. Deze lag in 2005 met een groei van 1,7% in Groningen en Friesland boven het Nederlands gemiddelde van 1,5%. De ontwikkeling in Drenthe was gelijk aan het Nederlands gemiddelde Vestigingsklimaat Bedrijfslocaties De uitgifte van bedrijventerreinen (exclusief zeehavens) per werkzame persoon lag in Noord-Nederland in de afgelopen jaren op een hoger niveau dan in Nederland als geheel. Hoewel de uitgifte zowel op noordelijk als nationaal niveau sinds halverwege de jaren negentig is gehalveerd, blijkt hieruit de relatief grote aantrekkingskracht van Noord-Nederland als vestigingsregio. De grootste bedrijventerreinen in het Noorden bevinden zich in de grote steden. Het Noorden heeft in het algemeen voor de komende jaren nog voldoende mogelijkheden als het gaat om bedrijventerreinen. De uitgifte blijft de komende jaren naar verwachting qua kwantiteit op voldoende niveau. Nieuwe mogelijkheden doen zich bijvoorbeeld voor in het landelijke gebied, waar vrijkomende agrarische bedrijven mogelijkheden kunnen bieden voor vestiging van dienstverlenende bedrijven. Figuur 1.12 geeft een indruk van de ontwikkeling van de voorraad uitgeefbaar bedrijventerrein in Noord-Nederland. tegen te gaan en de terreinen geschikt te houden. Naast het normale proces van veroudering geldt bovendien dat de eisen die door bedrijven aan hun vestigingsplaats worden gesteld steeds hoger worden, terwijl ook de aard van de bedrijvigheid in de tijd verandert. Met het oog op die laatstgenoemde ontwikkelingen geldt ook voor nieuwe bedrijfslocaties dat deze aan zullen moeten sluiten op de eisen van specifieke bedrijvigheid. Het aanbod aan kantoorruimte is in 2002 sterk gestegen, met name in de provincies Groningen en Friesland. De jaren daarna is het aanbod op een hoog niveau gebleven, hoewel een lichte daling waarneembaar is (zie figuur 1.13). De kantorenmarkt in het Noorden is vrijwel volledig geconcentreerd binnen de steden. Circa driekwart van de kantoren is gevestigd binnen de gemeentegrenzen van de steden Leeuwarden, Emmen, Groningen en Assen. Het toenemende aandeel van de kantorenmarkt in het totale aanbod van werklocaties hangt samen met het stijgende aandeel van de dienstensector in de economie. Het overgrote deel van de zakelijke dienstverlening bevindt zich in het Noorden in de steden. Figuur 1.12 Direct uitgeefbaar bedrijventerrein in 2005 in hectare Drenthe Friesland Groningen Bron: Arcadis Overigens moet een nuancering worden gemaakt ten aanzien van de kwaliteit van de bedrijventerreinen. Met name voor de bestaande bedrijventerreinen geldt dat aandacht voor de kwaliteit essentieel is om veroudering 18 Operationeel Programma Noord-Nederland