tijdschrift voor bibliotheek & archief Verleden en toekomst

Transcriptie

1 tijdschrift voor bibliotheek & archief Het personeelsbestand van de openbare bib Verleden en toekomst De Franstalige openbare bibliotheken in België, een onontgonnen gebied Afscheidsinterview met Luc Salu, bibliothecaris van het FoMu Antwerpen Een stand van zaken over Open Access publishing Diefstalpreventie in een archief?

2 Betere kosteneffectiviteit ebooks on EBSCOhost biedt een betaalbare manier om kwaliteitstitels aan uw collectie toe te voegen; u betaalt geen mark-up of extra kosten voor toegang en onderhoud. Flexibelere aanschafmogelijkheden Naast de mogelijkheden voor aanschaf voor één of meerdere gebruikers kunt u ook e-bookcollecties op abonnementsbasis afnemen met toegang voor een onbeperkt aantal gebruikers. Meer onderwerpcollecties om aan de wensen van uw organisatie tegemoet te komen Vind de perfecte onderwerpspecifieke titels voor uw organisatie of kies passende collecties of abonnementspakketten. Betere ondersteuning voor versimpeld collectiebeheer Creëer en beheer uw e-bookcollectie met de EBSCOhost Collection Manager hierin zoekt u titels, bekijkt u pakketten, maakt u lijsten voor Patron Driven Acquisition, stelt u uw aankooppreferenties in en meer. Bezoek voor meer informatie onze website of neem contact op met Kaatje De Moor kdemoor@ebsco.com - telefoon:

3 editoriaal Decreten versus expertise VERANTWOORDELUKE UITGEVER Julie Hendrickx, Statiestraat 179, 2600 Berchem HOOFDREDACTEUR Julie Hendrickx REDACTIE Klaartje Brits, Beatrice De Clippeleir, Gerd De Coster, Ann De Meulemeester, Ingrid De Pourcq, Noël Geirnaert, Myriam Lemmens, Kris Michielsen, Paul Nieuwenhuysen, Veronique Rega, Peter Rogiest, Saskia Scheltjens, Eva Simon, Patrick Vanhoucke, Bruno Vermeeren. REDACTIESECRETARIS Tom Van Hoye REDACTIEADRES VVBAD META Statiestraat 179, 2600 Berchem Tel Reageer op Twitter: #overmeta ADVERTENTIES Marc Engels LAY-OUT Marc Engels DRUK Enschedé-Van Muysewinkel META verschijnt 9x per jaar, niet in januari, juli en augustus. META is een uitgave van de VVBAD en is begrepen in het lidmaatschap, maar is ook verkrijgbaar als abonnement. Meer informatie op Carol Vanhoutte, voorzitter sectie OB Er is de laatste jaren heel wat te doen geweest rond de herziening van het decreet Lokaal Cultuurbeleid en de beleidsprioriteiten voor de bibliotheek vanuit Vlaanderen. Enkelingen droomden zelfs van een terugkeer naar de bibliotheekwet van destijds waar alles tot in de details gereglementeerd was. Maar tijden veranderen, zo ook de regelgeving. Het decreet Lokaal Cultuurbeleid vertrok in 2001 van een grotere responsabilisering van gemeenten voor haar eigen lokaal cultuurbeleid, waaronder de openbare bibliotheken, met enkel nog minimale inhoudelijke normen en regels. Het vernieuwde decreet van 2012 gaat nog een stap verder en wil de lokale besturen nog meer autonomie geven om het beleid op maat een invulling te geven. Normen en verplichtingen inzake personeelskader en opleidingsniveau horen niet meer thuis in dit kader en werden dan ook geschrapt. Is dit een gevaar of een opportuniteit? Zullen de openbare bibliotheken de komende jaren voldoende middelen naar zich toe kunnen trekken om een voldoende kwalitatief personeelsbestand te kunnen behouden? Of zullen allerlei bezuinigingsmaatregelen de kwaliteit van het bibliotheekpersoneel ondermijnen? Wat is nu het profiel van de hedendaagse bibliotheekmedewerker tewerkgesteld in openbare bibliotheken? Mariann Naessens, Winnaar van de Ger Smookprijs 2012, gaat dieper op dit onderwerp in. Vergrijzing, ontgroening, een nakende pensioneringsgolf, discrepantie tussen opleidingsniveau en loonniveau zijn maar enkele van de vaststellingen uit haar onderzoek. De vraag is hoe wij hiermee zullen omgaan en hoe we de onze kennis en expertise kunnen delen en verzekeren voor de toekomst. Eén ding is zeker, de bibliotheek zoals we ze decennia gekend hebben is voorbij. Zo ook het uniek profiel van de bibliotheekmedewerker. Het decreet Lokaal Cultuurbeleid bepaalt o.m. de openbare bibliotheeksector in Vlaanderen. Maar hoe zit dit over de taalgrens? Hoe organiseert de Franstalige gemeenschap de werking van de openbare bibliotheek? Van waar komen ze en hoe ziet dit landschap er vandaag uit? Bestaat daar ook een belangenvereniging zoals de VVBAD bij ons? In dit nummer van META verneem je er meer over. En geloof me of niet, samenwerking en synergie zijn daar ook de kernwoorden. Kortom, de netwerkorganisatie is alom aanwezig! ISSN X META

4 De juiste informatie bij de juiste persoon Adlib Bibliotheek catalogiseert meer dan boeken alleen. Adlib Bibliotheek vormt de kern van een compleet informatieen kenniscentrum. Desgewenst kunt u deze kern uitbouwen met de uitleen-, bestel- en tijdschriftenmodules, of met vragenregistratie, SDI, full-text search en verschillende online services. Iedere vorm van informatie wordt zo op maat gemaakt voor uw gebruikers. Niet voor niets is Adlib Bibliotheek in gebruik bij vele mediatheken, bedrijven, (hoge)scholen, en juridische en overheidsinstellingen. Adlib Bibliotheek Veelzijdig Overzichtelijk Aanpasbaar aan alle soorten publicaties Internetmodules: SDI attenderen, Online reserveren en Full text zoeken Eenvoudig titelbeschrijvingen ontlenen Makkelijk rapporteren Geïntegreerde aanvullende modules: Bestelmodule, Uitleenmodule en Tijdschriftenmodule Meertalig Internationale standaarden SRU, ISBD/AACR2, Z39.50 MARCXML, OAI-PMH en meer Integreerbaar met Adlib Museum en Adlib Archief tot één crossdomain systeem API-koppelingen Keuze databases MS SQL Server, Oracle, Adlib Internet ready. Adlib Information Systems +31 (0) sales@adlibsoft.com Unieke ScanRobot zet boekcollecties eenvoudig en snel om naar ebook of epub. DIGITALISEREN INDEXEREN CONVERSIESLAGEN ScanRobot 2.0 MDS GMS heeft unieke ScanRobot voor het omzetten van boekcollecties naar dynamische publicatie. Scan de QRcode met uw Smartphone voor meer info. Met de ScanRobot worden boeken volledig geautomatiseerd gescand op een constant hoge kwaliteit. Door de snelheid van pagina s per uur kunnen o.a. historische collecties effi ciënt worden omgezet in elk gewenst bestands- formaat als ebook of epub. Zo digitaliseert GMS collecties voor nu en in de toekomst. GMS digitaliseert Edisonweg 50d 2952 AD Alblasserdam Telefoon: +31(0) Fax: +31(0) info@gmsnl.com

5 inhoud META 2013/3 Jaargang 89 - april Editoriaal Decreten versus expertise 4 Nieuws 8 Artikel Profiel van de medewerkers en de tewerkstelling in de Vlaamse openbare bibliotheken Mariann Naessens 31 Uitgepakt PDF/A 1, 2 en 3: de ideale archiveringsformaten? Henk Vanstappen 32 Essay Al goud wat blinkt? Een stand van zaken over Open Access publishing Gwen Franck 14 Interview Afscheidsinterview met Luc Salu: Fotografie heeft met alles te maken Saskia Scheltjens en Dieter Suls 19 Artikel De Franstalige openbare bibliotheken in België, een onontgonnen gebied Lutgart Schatteman 24 Signalement Algemene Ledenvergadering 26 Etalage Themagroep Industriële Wetenschappen en technologie 27 Inzet Pierre Delsaerdt 28 Over de grens De Folger Shakespeare Library in Washington DC Dr. Goran Proot 30 Trend Post-publishing peer review: snelle transparante wetenschapsevaluatie Jan Haspeslagh 35 Column Zware tijden Paul Wouters Het citaat 36 De Vraag Diefstalpreventie in een archief? Marie Juliette Marinus 37 Het cijfer Het plan 38 Kroniek Algemene Ledenvergadering VVBAD 82. Deutscher Archivtag Cycling for Libraries Lezersbrief Toepassing 44 Personalia 45 Zo gelezen Laurent Meese 47 Activiteiten 48 Uitzicht META

6 nieuws Provinciaal Archiefnetwerk Probat gelanceerd De Provinciale Archiefdienst West-Vlaanderen werkt al meer dan 15 jaar met een geautomatiseerd archiefbeheersysteem: van 1997 tot 2003 met het programma Dulle Griet van het Stadsarchief Gent, vanaf 2003 met de zelf ontwikkelde Access-toepassing Probat (Provinciaal Beheerprogramma voor Archieftoepassingen). In het kader van de provinciale subsidiëring, ondersteuning en begeleiding van de West-Vlaamse lokale archiefdiensten werd Probat vanaf 2005 gratis ter beschikking gesteld van de West-Vlaamse lokale besturen die minimum een halftijds archivaris in dienst hebben. 26 lokale besturen gingen toen op dat aanbod in en ondertekenden de Overeenkomst omtrent het gebruik van Probat. Het programma werd bij elke gebruiker lokaal geïnstalleerd. Met het oog op meer efficiëntie, gebruiksvriendelijkheid en een vlotte uitwisseling van gegevens liet de Provincie het programma in 2012 ombouwen tot een centrale databank en webapplicatie. Er werd een nieuwe overeenkomst opgesteld, die intussen met 30 lokale besturen werd afgesloten (Blankenberge, Bredene, Brugge, De Haan, Harelbeke, Heuvelland, Houthulst, Ichtegem, Ingelmunster, Koksijde, Kortemark, Kortrijk, OCMW Kortrijk, Langemark-Poelkapelle, Menen, Middelkerke, Nieuwpoort, Oostkamp, Oostrozebeke, Poperinge, Staden, Tielt, Torhout, Vleteren, Waregem, Wervik, Wevelgem, Wingene, Zedelgem en Zonnebeke). Nog niet alle lokale besturen zijn al effectief op het netwerk aangesloten. Eerst moeten hun gegevens uit de Accessdatabank geïmporteerd worden in de nieuwe databank. besturen voegen hun archiefbeschrijvingen toe aan de centrale databank en bepalen per beschrijving of deze getoond wordt op de publieke website. De databank groeit steeds aan. Archivarissen en archiefmedewerkers voegen dagelijks nieuwe informatie toe. De publieke website maakt het mogelijk om online te zoeken in de beschrijvingen van dossiers, foto s, affiches, kaarten, plannen, enz. Onderzoekers die opzoekingen willen doen in één van de aangesloten West-Vlaamse archieven kunnen dus voortaan van thuis uit hun onderzoek voorbereiden. Zoeken kan op verschillende manieren. Het snelst en eenvoudigst kan dat door op de homepage een woord (persoonsnaam, plaatsnaam, onderwerp) in te voeren in het vak Snel zoeken. Het tabblad uitgebreid zoeken laat toe om gerichter te zoeken op periode en/of archiefbewaarplaats en/of nadere toegang en/of type. Met het archievenoverzicht ten slotte kan je de archieven via de boomstructuur doorzoeken. Om de archiefdocumenten zelf in te kijken is in principe nog altijd een bezoek aan de leeszaal van de archiefdiensten nodig. Toch bevat de databank van bepaalde documenten ook digitale beelden. Zo is de volledige reeks militieregisters van het Provinciaal Archief ( ) online te raadplegen. Ook de plannen en tekeningen uit de reeks milieuvergunningsdossiers zijn gedigitaliseerd en online geplaatst. De databank is te vinden op De Provinciale Archiefdienst en de al aangesloten lokale Isabelle Verheire 4 META

7 nieuws ELAG 2013 komt naar Gent De Universiteitsbibliotheek Gent en de Faculteitsbibliotheek Letteren en Wijsbegeerte (UGent) zijn dit jaar de trotse gastheren van ELAG 2013, van 28 tot 31 mei in Gent. Onder het motto The Inside-Out Library worden een 200-tal informatie- en IT-professionals vanuit de hele wereld verwacht in de Zebrastraat in Gent voor een uitdagende en interactieve conferentie. ELAG (European Libraries Automation Group) is al meer dan 30 jaar de belangrijkste Europese conferentie over de toepassing van informatica in bibliotheken en documentatiecentra. Naast tal van presentaties en lightning talks, en een keynote door Herbert Van de Sompel, kunnen informatie- en IT-professionals gespecialiseerde workshops volgen en tips en ervaringen uitwisselen over de nieuwste evoluties in de bibliotheek- en IT-wereld. Op dinsdag 28 mei vinden er bovendien een aantal gratis pre-conferences plaats: THATCamp: The Humanities And Technologies Camp OpenAIRE/LIBER workshop: Dealing with Data what s the role for the library? Vier ELAG2013 bootcamps > Meer weten? Inschrijven? Surf naar org Gwen Franck Transitienetwerk Cultuur wordt Pulse Pulse komt tegemoet aan de eerdere oproep van Vlaams minister van Cultuur Joke Schauvliege om met de kunst-, erfgoed en sociaal-culturele sectoren een rol te spelen in het beantwoorden van de ecologische uitdagingen. De minister formuleerde deze doelstelling in haar beleidsnota Cultuur In een Visietekst formuleerde het Atelier Ecocultuur in 2010 een antwoord op deze oproep. Daaruit groeide de ambitie om een transitienetwerk cultuur op te richten. Het transitienetwerk zou de transitie naar een rechtvaardige duurzaamheid moeten bevorderen. De minister ondersteunt dit netwerk. Actoren uit de cultuursectoren, aangevuld met externe experten, geven via een stuurgroep inhoud en richting aan het netwerk. In dit eerste werkingsjaar maakt Pulse werk van een tweede Trefdag. De eerste trefdag vond plaats in 2011, onder de noemer Van denken naar doen. Ook werkt Pulse een digitaal platform voor duurzame cultuurpraktijk uit. Ook het verkenningstraject van de vier denktafels die eind 2012 van start gingen, moet dit jaar concreet zijn beslag krijgen. Deze zogenaamde Trage Tafels buigen zich over communicatie, economie, lokale netwerken en cultuur als motor van transitie. De tweede trefdag vindt plaats op dinsdag 24 september, in Trix (Antwerpen). Pulse ging 1 februari van start. Nieuwe missie voor Mediathèque Nieuws van onze Franstalige collega s: de mediatheken van de Franstalige Gemeenschap, met ondermeer vestigingen in Luik, Namen, La Louvière, Charleroi en Brussel (Passage 44) krijgen een nieuwe missie. Wat destijds begonnen is met het uitlenen van lp s en cassettes en eindigde met games en blu-ray is nu voorbijgestreefd. Downloadopties aanbieden is geen volwaardige optie voor een verlengd bestaansrecht in de huidige vorm. De ontleningsstatistieken zijn al jaren in vrije val (10 % minder uitleningen per jaar), en dit ondanks nieuwe, baanbrekende initiatieven zoals Curioso. Het personeel werd ondertussen al gehalveerd. In plaats van zich nog langer op de uitleen van audiovisuele materialen te richten, zal de nieuwe missie er in bestaan om een cultureel platform te crëeren. Dit moet gebeuren via de organisatie van concerten, literaire avonden, fora, etc. Ook zullen er apps voor smartphones en tablets ontwikkeld worden. De nieuwe missie zal ook gepaard gaan met een naamsverandering: de naam mediatheek wordt vervangen door Point Culture. De filialen zullen ook een nieuwe bestemming krijgen. Zo verhuist de mediatheek van Passage 44 naar een kleinere vestiging in de Kruidtuin. De nieuwe koers zou niet gepaard gaan met een verlies aan werkingsmiddelen. Die zouden zo n 6 miljoen euro per jaar bedragen. Laurent Meese, bibman.blogspot.be SA&S verwelkomt nieuwe leden Vier nieuwe leden hebben zich aangesloten bij het Samenwerkingsverband Auteursrecht & Samenleving (SA&S): Vlaams Instituut voor de Archivering en de ontsluiting van het Audiovisueel erfgoed (VIAA), dat recent werd opgestart; De Vrije Universiteit Brussel en de Universiteit Hasselt Lukas Art in Flanders: in opdracht van musea of erfgoedorganisaties verzorgt Lukas het digitale beeldbeheer van (top)werken uit het Vlaamse kunsterfgoed Zo komt het aantal leden op tien, de andere organisaties zijn: Bibnet, FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed, de Universiteit Gent, de Luisterpuntbibliotheek, de VVBAD en het Overleg Kunstenorganisaties. Samen zullen ze de positie versterken van instellingen die opkomen voor de gebruiker en voor het publieke domein als het gaat over auteursrechten. Hiertoe willen ze gezamenlijk de nodige deskundigheid opbouwen. De samenwerking is een open project. De betrokken partners willen sterker staan om zo beter te kunnen samenwerken met de andere actoren op het terrein van het auteursrecht: de auteurs of creatoren en de producenten. De samenwerking wil steeds nieuwe partners aantrekken om de representativiteit van het samenwerkingsverband te versterken. > Meer info: be/ META

8 nieuws Informatievaardigheden 2.0 HoGent, UGent, Artveldehogeschool, Howest en Erasmushogeschool Brussel hebben een nieuwe online cursus informatievaardigheden uitgewerkt. De cursus richt zich in de eerste plaats op eerstejaarsstudenten uit zowel de professionele als academische bacheloropleidingen, maar ook andere studenten die een uitgebreide paper of proef moeten schrijven kunnen er uit leren. Eén van de belangrijkste drijfveren om deze cursus te ontwikkelen was het koppelen van een sterke inhoud aan een aantrekkelijke omgeving met een mooie lay-out. Na een verkennende marktstudie constateerden we dat de bestaande cursussen informatievaardigheden ofwel inhoudelijk heel sterk, ofwel visueel aantrekkelijk waren. Met deze cursus willen we proberen om op beide aspecten goed te scoren. Bovendien werd er gekozen voor een inductieve aanpak. De theorie wordt aangeleerd door het maken van oefeningen in plaats van de klassieke aanpak waarbij eerst alle theorie wordt gegeven en nadien pas de oefeningen aan bod komen. Het is in deze cursus niet belangrijk dat de student meteen alles correct heeft. Integendeel, uit fouten kan veel geleerd worden. Op die manier wordt ook vermeden dat de aandacht van de student verslapt, aangezien hij of zij interactief moet meewerken. De cursus werd in Adobe Captivate CS6 ontwikkeld. In eerste instantie in Flash, maar momenteel wordt de cursus aangepast zodat hij in HTML5 kan worden gepubliceerd. Niet alle apparaten, zoals bijv. de ipad, ondersteunen immers Flash. De cursus bevat vijf grote hoofdstukken: onderwerp formuleren, soorten informatiebronnen, zoeken in de bib, zoeken op internet en bronnen vermelden. Deze zijn nog verder onderverdeeld in aparte rubrieken. De studenten en de docenten kunnen de volledige cursus integraal doorlopen, maar kunnen er even goed voor kiezen om er één of enkele onderdelen uit te lichten. Bedoeling is dat de cursus, waar mogelijk, bij de verschillende partners op dezelfde manier aangeboden wordt. Enkel instellingsgebonden onderdelen, zoals zoeken in de bib of rubrieken over referentiestijlen, worden afzonderlijk ontwikkeld. Voor de rest zijn de vragen en voorbeelden van die aard dat ze voor alle studenten ongeacht zijn of haar afstudeerrichtingen te begrijpen zijn. Door overal voor éénzelfde cursus te kiezen, wordt de cursus levendig gehouden. Er is namelijk een grote kritische massa om de cursus blijvend te evalueren en bij te sturen. Die kritische massa beperkt zich niet alleen tot de bibliotheken. Ook docenten, studenten en collega s van de dienst onderwijsvernieuwing worden betrokken bij het beoordelen van de kwaliteit. Sinds begin februari staat de eerste versie van deze opensourcecursus op de website van de bibliotheek van HoGent ( bib.hogent.be) onder een Creative Commons licentie. Het copyright ligt in handen van Hogeschool Gent. Binnenkort zal de cursus ook te vinden zijn op de website van de andere partners. Hiermee is echter geen eindpunt bereikt, integendeel. Er wordt volop gewerkt aan de 2.0-versie van de cursus, met nog een aantal nieuwe rubrieken en een uitgebreider arsenaal oefeningen. Bedoeling is ook om nog meer aandacht te hebben voor de audiovisuele aspecten. Zo zullen bepaalde rubrieken ingesproken worden, en zal er meer gebruik gemaakt worden van filmpjes. Francis Vlieghe Mariann Naessens wint Ger Schmookprijs 2012 Tijdens de Algemene Ledenvergadering van de VVBAD op 12 maart in Brussel werd de winnaar van de Ger Schmookprijs 2012 bekend gemaakt. Er werden in totaal acht werken ingediend op het VVBAD-secretariaat. De jury, onder leiding van Johan Vannieuwenhuyse bestond verder nog uit Katrien Bergé, Paul Gervoyse en Patrick Vandegehuchte. De ingediende werken waren in het algemeen van een hoog niveau maar er is één werk dat er voor de jury uit sprong. Het profiel van de medewerkers in de Vlaamse openbare bibliotheken door Mariann Naessens, geschreven als eindwerk in het kader van de graduaatsopleiding aan de bibliotheekschool in Gent. In deze studie wordt een groepsportret gemaakt van de personeelsleden in de Vlaamse openbare bibliotheken. De jury was onder de indruk van het werk dat Mariann heeft uitgevoerd. De gegevens voor het groepsportret werden verzameld aan de hand van een individuele online enquête bij openbare bibliotheken. Er kwamen bijna 900 antwoorden binnen (op een totale populatie van ongeveer 3500 personen). Mariann kon deze gegevens dan vergelijken met twee bestaande datasets, de BIOS-cijfers en de resultaten van een gelijkaardig onderzoek uit In de slotbeschouwingen komen zo veel mogelijk factoren samen om de evolutie en de samenstelling van het huidige personeelsbestand te duiden en om een voorzichtige blik op de toekomst te werpen. Volgens de jury is dit een zeer uitgebreide, grondige studie met diverse conclusies. De resultaten staan nu eindelijk zwart-wit op papier en voor de openbare bibliotheken is dit zeer nuttig. Dit is ook interessant met oog op het nieuwe decreet Lokaal Cultuurbeleid. Dit werkstuk toont aan wat de mogelijke gevaren kunnen zijn van een eigen personeelsbeleid. Door het slechte weer kon Mariann de prijs echter niet komen ophalen in Brussel. De winnaar krijgt een geldbedrag van 750 euro. Lees het artikel van dit onderzoek op p. 8. De VVBAD stelt deze jaarlijkse prijs in ter aanmoediging van een collega in de archief-, bibliotheek- of documentaire informatiesector. De prijs is genoemd naar Ger Schmook ( ), destijds directeur van de Stedelijke Bibliotheken van Antwerpen, voorzitter van de VVBAD en belangrijke promotor van het openbare bibliotheekwezen in Vlaanderen. (TVH) 6 META

9 nieuws VVBAD ondertekent Engagementsverklaring Etnisch-culturele Diversiteit De Engagementsverklaring werd ondertekend tijdens de Algemene Ledenvergadering van de VVBAD op 12 maart in de KB in Brussel. Met de ondertekening van de verklaring wil de VVBAD meewerken aan: het breed agenderen van het onderwerp etnisch-culturele diversiteit binnen de cultuur sector; het zichtbaar maken van wat cultuurinstellingen bereiken op het vlak van etnisch-culturele diversiteit; het verankeren van etnisch-culturele diversiteit in de sector; het bevorderen van zelfsturing door de sector op het gebied van etnisch-culturele diversiteit. Volgens haar missie ijvert de vereniging ervoor dat alle burgers nu en in de toekomst gebruik kunnen maken van goed bewaarde en toegankelijke informatie. Vrije toegang tot informatie, democratie en pluralisme en duurzaamheid zijn basiswaarden die de werking van de vereniging ondersteuning. Vanuit die waarden is een ondertekening van de engagementsverklaring evident. De vereniging engageert zich ertoe het thema onder de aandacht te houden. De VVBAD roept haar leden, zowel personen als instellingen, op om, voor zover dat nog niet gebeurt, een actieve werking te ontplooien rond etnisch-culturele diversiteit. Ze stimuleert hen ook om deze werking in de kijker te zetten. Dat kan via de kanalen van de VVBAD, in de eerste plaats META. De VVBAD hoopt dat in de komende weken bibliotheken, archieven en documentatiecentra het voorbeeld van de vereniging zullen volgen door de engagementsverklaring ook te ondertekenen. Noodbiljet Merksplas 50 centiem. museum NBB. Geld in nood! Belgisch noodgeld tijdens WO I Het Museum van de Nationale Bank van België beschikt over een grote collectie noodgeld uit de Eerste Wereldoorlog. Deze betaalmiddelen ontstonden in het kader van het nijpende geldtekort tijdens het oorlogsgewoel van Verschillende gemeentebesturen, plaatselijke hulporganisaties en bedrijven gaven daarom hun eigen biljetten en, zij het in een veel mindere mate, munten uit. Het noodgeld vormt een interessante bron voor onderzoek naar WO I. In de aanloop naar de honderdjarige herdenking van de Groote Oorlog in 2014, heeft het museum zijn collectie nu online ontsloten. Op de website ( kan onder Catalogus doorgeklikt worden naar deze databank. Daarnaast is er een beknopte inleiding met een aanvullende literatuurlijst om onderzoekers en heemkundigen op weg te zetten. Laurence Verpoort Hebt u ook nieuws voor deze rubriek? Stuur het naar meta@vvbad.be META

10 artikel Profiel van de medewerkers en de tewerkstelling in de Vlaamse openbare bibliotheken Mariann Naessens Op 31 december 2011 telden de 312 Vlaamse en Brusselse openbare bibliotheken 3495 bibliotheekmedewerkers. Dit cijfer is gekend dankzij BIOS, het Bibliotheek Informatie en OpvolgingsSysteem van het Agentschap Sociaal-Cultureel Werk voor Jeugd en Volwassenen, dat jaarlijkse statistische gegevens over de werking van elke openbare bibliotheek verzamelt. Om de intrinsieke samenstelling van dit personeelsbestand nader te kunnen bestuderen, liep in januari 2012 een enquête onder de werknemers van al deze bibliotheken. Bedoeling was tegelijk te achterhalen welke kansen en bedreigingen de huidige personeelsformatie inhoudt voor de toekomst. 895 personen vulden de online vragenlijst in; dit is ongeveer 25% van het totaal. In 2008 had een gelijkaardig onderzoek plaats. De resultaten hiervan verschenen in Bibliotheek- & archiefgids (2009/2). Toen werden echter alleen de bibliothecarissen en/of personeelsverantwoordelijken bevraagd. Door het samenvoegen van de resultaten uit beide enquêtes en de BIOS-cijfers ontstaat een rijke dataset die toelaat om uitspraken te doen over de samenstelling en de evolutie van het bibliotheekpersoneel. Dit vormde het onderwerp van een eindwerk in het kader van de graduaatopleiding aan de Gentse bibliotheekschool. In deze bijdrage worden daaruit de meest opvallende en/of typische vaststellingen gepresenteerd. Winnaar Ger Schmookprijs 2012 Samenstelling Om de totale tewerkstelling in de sector weer te geven, is het aantal medewerkers niet de meest adequate methode. Meer dan de helft van al het bibliotheekpersoneel (52%) werkt immers deeltijds. Daarom is het beter de tewerkstelling uit te drukken in voltijds equivalenten (VTE). De 3495 personeelsleden van de Vlaamse en Brusselse openbare bibliotheken staan gelijk aan 2522,08 VTE (d.i. een gemiddelde arbeidsbreuk van 0,72). Een tweede reden waarom 3495 personen geen precieze weergave is van de totale tewerkstelling, is dat in deze telling de werklieden, het onderhoudspersoneel en de PWA ers niet zijn meegerekend (in 2011 waren zij samen goed voor 333,33 VTE). Nochtans voeren een aantal onder hen ook bibliotheektechnische taken uit. Het feit dat hun aandeel in de tewerkstelling sinds 2001 sterk is toegenomen, laat vermoeden dat aanwerving in het arbeidersstatuut in een aantal gevallen gebruikt is om de verplichte A/B-regel te omzeilen. Het decreet van 2001 bepaalde dat de helft van het bibliotheekpersoneel op A- of B-niveau moest zijn ingeschaald, werklieden en onderhoudspersoneel uitgezonderd. In 2005 lag de verhouding werklieden/bibliotheekpersoneel op 1/11,04 (= 0,09); in 2009 was die gestegen tot 1/7,02 (= 0,14). Omdat echter niet te berekenen is welk aandeel van de werklieden verdoken bibliotheekpersoneel is, blijven de BIOS-cijfers de beste maatstaf. Leeftijd De gemiddelde leeftijd van de bibliotheekmedewerkers is 46,2 jaar. Amper 1% is jonger dan 25 jaar; meer dan veertig procent is ouder dan vijftig. Ter vergelijking: de gemiddelde leeftijd van alle werknemers in het Vlaamse gewest is 39,8 jaar en slechts 23% is 50-plus. 1 De leeftijdspiramide van het personeelsbestand van de openbare bibliotheken ziet er dan ook zeer onevenwichtig uit; een duidelijk voorbeeld van vergrijzing en ontgroening. Er is een sterk overwicht van de generatie geboren voor ca. 1965, de zogenaamde babyboomers 2. Deze babyboomers zijn de belichaming van het pensioenspook, want de komende jaren, tot ca. 2030, zullen zij massaal met pensioen gaan 3. Het pensioenspook waart niet alleen in de openbare bibliotheken rond, maar daar is het probleem bijzonder acuut door enkele specifieke kenmerken. Vooreerst is de sector spectaculair gegroeid in het begin van de jaren tachtig, ten gevolge van het grote succes van het Bibliotheekdecreet van Er had toen een grote aanwervingsgolf plaats. Op een beperkt aantal jaren zijn heel veel mensen ingestroomd van ongeveer dezelfde leeftijd, die nu op ongeveer hetzelfde tijdstip pensioengerechtigd zijn. De personeelsformaties zijn toen gevormd, waardoor er lange tijd weinig vacatures waren; vandaar de smalle buik van de piramide. Een tweede kenmerk van de sector dat bijdraagt tot de hoge gemiddelde leeftijd, is de hogere instapleeftijd: die schommelt tussen 30 en 33 jaar. De openbare bibliotheken trekken weinig schoolverlaters aan: slechts een kleine minderheid van de bibliotheekmedewerkers (18%) is meteen in de bibliotheeksector aan de slag gegaan. Al de rest heeft minstens één ander beroep uitgeoefend. Hoe lager het loonniveau, hoe meer werknemers al veel verschillende jobs hebben gehad. Een job in de bibliotheeksector betekent voor velen dus een tweede of derde carrière. Dit wordt vermoedelijk in de hand gewerkt doordat een (basis-)bibliotheekopleiding niet in het regulier hoger onderwijs wordt aangeboden, maar alleen in het volwassenenonderwijs bestaat. 8 META

11 artikel De LEEFTIJDSpiramide van het PERSONEELSbestand van de openbare bibliotheken ziet er zeer onevenwichtig uit; een duidelijk voorbeeld van vergrijzing en ontgroening. Ten derde is de arbeidsmobiliteit in de sector zeer laag. De gemiddelde anciënniteit van alle respondenten is 14,7 jaar. 31% of bijna één derde van de werknemers van het huidige personeelsbestand heeft meer dan 20 jaar anciënniteit en is dus grosso modo aangeworven in de jaren tachtig. De vastheid van tewerkstelling, die een essentieel kenmerk is van het ambtelijk statuut, wordt als één van de oorzaken daarvan gezien. De grote jobtevredenheid zal uiteraard ook een rol spelen. Hierdoor komen er minder snel plaatsen vacant en kunnen weinig (jongere) medewerkers instromen. Dit was heel sterk het geval in het begin van de jaren negentig. Recent lijkt evenwel een kentering ingezet, want sinds ca hebben beduidend meer aanwervingen plaats: 25% van het huidige werknemersbestand heeft een anciënniteit van maximum vijf jaar. Dit is een mogelijke aanwijzing dat de vervanging van de babyboomers al enkele jaren bezig is. Man/vrouwverhouding 77,1% (2693 personen) van het personeelsbestand is vrouw, slechts 22,9% (802 personen) is man. Dit is het laagste aandeel mannen sinds de elektronische registratie van de BIOS-cijfers in 1998 (toen waren er nog 28,2% mannen). Hun aantal en aandeel is constant gedaald. Vreemd genoeg zijn de mannen beter vertegenwoordigd in de jongere generaties dan in de oudere (23% in de X- en Y-generatie tegenover 20% in de babyboomgeneratie). Dit vertaalt zich ook in de gemiddelde leeftijd: de gemiddelde leeftijd van de mannen is 45,5 jaar, van de vrouwen 46,4 jaar. Is dit het begin van een kentering? Of is het eerder een aanwijzing dat mannen in de loop van hun carrière de sector verlaten? Bij het bestuderen van de sekseratio is het van belang rekening te houden met het feit dat vrouwen meer deeltijds werken dan mannen: 57% van alle vrouwelijke personeelsleden werkt deeltijds, tegenover slechts 31% van de mannelijke medewerkers 4. De manvrouwverhouding uitgedrukt in VTE is daardoor ongeveer 2% mannelijker. De verhoudingen zijn echter aan het verschuiven: in de jongere generaties werken mannen vaker META

12 artikel Totale tewerkstelling Evolutie 3740 (2435 VTE) 3495 (2522 VTE) 28% 23% 72% 77% Leeftijdspiramide Leeftijd Kwalificatie C niveau Hoger onderwijs 39% D A niveau B niveau HOLT Lager secundair 15% Hoger secundair 46% C niveau DA HOKT B niveau A-niveau B-niveau C-niveau D-niveau deeltijds. Weerom is het evenwel niet duidelijk of dit een nieuwe trend is of slechts een tijdelijke fase in het begin van hun carrière. De evolutie in de sekseverschillen op het vlak van opleiding is daarentegen ontegensprekelijk. Zij volgt de algemene maatschappelijke trend dat het verschil in opleidingsniveau tussen mannen en vrouwen in grote mate verschoven is in het voordeel van de vrouwen 5. Uit de babyboomgeneratie zijn er weinig vrouwelijke masters aan het werk in de bibliotheeksector. In generatie-x komen zij op gelijke hoogte met de mannen en in generatie-y hebben zij de bovenhand. Zal deze ontwikkeling zich ook doorzetten naar de verdeling van de hogere functies? Ondanks hun kleine aandeel in de totale tewerkstelling in de sector, zijn mannen tot nu toe immers relatief oververtegenwoordigd op de hogere loonen functie-niveaus. Volgens de BIOS-statistieken van het jaar 2011, bedraagt het aandeel mannen op loonniveau A en B 31,8%. Dit betekent dat het percentage mannen hier beduidend groter is dan in de totale populatie (22,9%). Enkele jaren geleden was de relatieve oververtegenwoordiging nog veel groter; in 1998 bezetten de mannen 46,7% van de posities op A- en B-niveau. De enquêteresultaten van 2012 tonen bovendien dat de man-vrouwverhouding op A- en B-niveau grondig verschilt naargelang de leeftijd. Naarmate de leeftijd daalt, neemt ook het aandeel mannen af (en verdwijnt het relatieve overwicht). De jongste generatie leidinggevenden is zelfs uitgesproken vrouwelijk. Bij de mannen geboren na 1980 werkt zo goed als niemand op A- of B-niveau, terwijl vrouwen van die leeftijd 10 META

13 artikel Per loonniveau Statutair Contractueel Andere A-niveau B-niveau C-niveau D-niveau E-niveau 9% 21% 70% Babyboomgeneratie ( ) 90% 83% 47% 41% 40% 15% Generatie X ( ) 29% 35% 65% 16% 84% 56% Voltijds Verhouding tussen de loonniveaus (Bios 2011) - VTE Deeltijds A B C D E 6,1% 24,4% 51,5% 14,8% 3,2% 23% 42% 35% Generatie Y ( 1981 ) Generation Y cartoon : wel al hogere functies bekleden. Arbeidsstatuut De rechtspositie is een heikel punt in de openbare sector. In theorie is en blijft de normale tewerkstellingswijze van statutaire aard, de contractuele tewerkstelling is de uitzondering 6. In het huidige personeelsbestand van de openbare bibliotheken is bijna twee derde statutair aangesteld (63%) (uitgedrukt in VTE). Meer dan één derde is niet statutair (21% contractuelen en 16% heeft een andere rechtspositie bijv. gesco, wep-plus). Er bestaat een opvallend groot verschil tussen de loonniveaus. Hoe lager het loonniveau en de functie, hoe meer er op contractuele basis gewerkt wordt. Op A-niveau is meer dan 90% statutair; op D-niveau is dit amper 40%. Ook leeftijd en jaar van aanwerving zijn in sterke mate bepalend voor de rechtspositie: in de jongere generaties is er een meerderheid die niet statutair is. In de babyboomgeneratie is er 4,17 VTE statutair per 1 VTE contractueel. In generatie Y daarentegen is er slechts 0,82 VTE statutair per VTE contractueel. Loonniveau Naast de rechtspositie, zijn ook de loonniveaus soms reden tot discussie en frustratie. Het grootste deel van het bibliotheekpersoneel werkt op C-niveau, namelijk 1958 personen of 56%. De leidinggevenden (en deskundigen) maken 25% uit van het totaal: 20,5% op B-niveau en amper 4,5% (156 personen) op A-niveau. Aan de andere kant van het spectrum werkt 15,6% op D-niveau en 3,5% op E-niveau. Omdat op de hogere loonniveaus gemiddeld meer voltijdsen werken (op A-niveau werkt 95% van de werknemers voltijds, tegenover amper 25% META

14 artikel op D-niveau) ligt de verhouding leidinggevenden/deskundigen uitvoerenden uitgedrukt in VTE op 0,3 i.p.v. 0,25. Nog een kanttekening bij de verhouding leidinggevenden uitvoerenden: sinds het jaar 2000 is het aandeel leidinggevenden fors toegenomen (van 0,22 naar 0,31). Dit is ongetwijfeld het effect van het decreet van 2001 dat bepaalde dat de helft van de bibliotheekmedewerkers op A- of B-niveau moest ingeschaald zijn (werklieden en onderhoudspersoneel uitgezonderd). Het vooropgestelde doel van 50% is echter nooit gehaald. Momenteel is het afwachten hoe deze verhouding verder zal evolueren, nu de A/B-regel is afgeschaft in het vernieuwd decreet Lokaal Cultuurbeleid Opleidingsniveau In theorie kunnen aan de loonniveaus opleidingsniveaus gekoppeld worden. A-niveau komt overeen met een master, B-niveau met een bachelor of graduaat, C-niveau is niveau hoger secundair. Voor 70-75% van de functies in een openbare bibliotheek is m.a.w. geen hoger onderwijs vereist; enkel de 25-30% leidinggevenden (en deskundigen) hebben dergelijk diploma nodig. In praktijk blijkt echter dat 39% van alle medewerkers een diploma van hoger onderwijs heeft (cijfers uit 2008). 7 Uit de enquête van 2012 blijkt bovendien dat het algemeen opleidingsniveau nog steeds een stijgende trend vertoont. Er is dus een zekere discrepantie tussen opleidingsniveau en loonniveau/functieniveau, in die zin dat er gemiddeld genomen sprake is van overkwalificatie. De enquête uit 2012 laat toe Zullen de openbare bibliotheken voldoende middelen naar zich toe kunnen trekken om het personeelsbestand te behouden/ uit te breiden? de verticale mismatch tussen functieniveau en opleidingsniveau meer in detail te bestuderen. Van de 895 respondenten is een kleine helft (46,5%) tewerkgesteld op het niveau van zijn of haar diploma. Meer dan 40% is echter overgekwalificeerd. Van alle masters die aan het onderzoek hebben meegewerkt, werkt amper één vierde op A-niveau. Van alle hoogopgeleiden (bachelors en masters samen) is 65% overgekwalificeerd. Op het D-niveau is drie kwart van alle werknemers hoger opgeleid dan nodig. Aan de andere kant zijn er ook personeelsleden die een hoger loonniveau bereikt hebben dan hun diploma aangeeft. Op A- en B-niveau is dat ongeveer één vierde. Vooral mannen slagen erin op te klimmen tot een hogere functie. Vrouwen daarentegen zijn iets vaker overgekwalificeerd. Opnieuw zijn er grote verschillen tussen de leeftijdscategorieën: hoe ouder een generatie is, hoe meer leden ervan op of boven hun diplomaniveau werken, en hoe jonger de generatie, hoe meer leden overgekwalificeerd zijn voor hun functie. Van generatie-y werkt amper 10% van de masters op A-niveau; 40% van hen daarentegen werkt op C-niveau. De medewerkers van de jongere generaties zijn gemiddeld hoger opgeleid dan die 12 META

15 artikel van de babyboomgeneratie, maar (voorlopig?) vertaalt zich dit niet in het loonniveau van hun tewerkstelling. Was het voor de babyboomgeneratie gemakkelijker om in een jonge sector in volle expansie een passende baan te vinden? Of heeft dit te maken met anciënniteit en zullen de jongeren in de loop van hun carrière de kans krijgen om door te groeien of van job te veranderen voor een hogere functie? Het niveau van de bibliotheekopleiding sluit over het algemeen beter aan op het loonniveau, tenminste wat de graduaatopleiding betreft: meer dan 75% van de bibliotheekmedewerkers met een graduaatopleiding heeft een hogere functie (19% op A-niveau en 57% op B-niveau). Van de respondenten met de universitaire bibliotheekopleiding werkt echter slechts één op de vier op A-niveau. Evolutie: verleden en toekomst Het verleden De totale tewerkstelling in de openbare bibliotheken vertoont een dubbele evolutie. Enerzijds is er sinds 2001 een constante afname van het aantal bibliotheekmedewerkers: van 3740 daalde het aantal werknemers tot het huidige minimum van 3495 (- 6,5%). Anderzijds betekent deze sterke reductie van het aantal personeelsleden niet automatisch dat de tewerkstelling is afgenomen. Het aantal voltijds equivalenten is in de betrokken periode immers licht toegenomen. Ondanks een kleiner aantal personen worden er dus meer uren gepresteerd. Dit brengt met zich mee dat de gemiddelde arbeidsbreuk (% van volledige tewerkstelling) in die periode gestegen is van 0,65 naar 0,72. Een tweede manier om de evolutie te bestuderen, is aan de hand van het aantal nieuwe personeelsleden. In 2006 en 2007 zijn zeer veel mensen ingestroomd (= voor het eerst in de sector beginnen werken), wat resulteerde in een maximale tewerkstelling in Mogelijk wijst dit op lastminute-inspanningen voor het realiseren van de 50% tewerkstelling op A- of B-niveau, opgelegd in het decreet van Daarna daalde het aantal nieuwe medewerkers, maar de instroom bleef toch relatief hoog (hoger dan vóór 2006). Die grote instroom resulteerde echter niet in een groei van de totale tewerkstelling en 2010 kenden zelfs voor het eerst een daling van het aantal VTE. Zijn dit reeds de eerste tekenen van de vervangingsvraag (en tekort) door de uitstroom van de babyboomers? De afgelopen vijf jaar is er ook een grotere mobiliteit; er zijn meer mensen aangeworven in hun huidige job dan er nieuwkomers ingestroomd zijn in de sector. Die jobs zijn met andere woorden ingevuld door medewerkers die uit een andere bibliotheek komen. Sinds 2008 is er elk jaar sprake van een dergelijk verschil. Wijst dit erop dat de nieuwe instroom niet groot genoeg is om aan de vraag te voldoen? Is de grote uitstroom van de babyboomgeneratie al begonnen? En wat staat ons nog te wachten? De toekomst Op basis van het huidige leeftijdsprofiel zal 14,4% van het personeelsbestand (d.d. 31/12/2011) over drie jaar, in 2015, gepensioneerd zijn (er van uitgaand dat iedereen die dat kan de kans grijpt om op 60 jaar vervroegd met pensioen te gaan). M.a.w. in de zeer nabije toekomst, de komende drie jaar, kan ongeveer één zevende van de bibliotheekwerknemers uit het beroep verdwijnen (ca. 500 personen). Omdat niet iedereen voltijds werkt, vooral in de oudste generatie, bedraagt de maximale natuurlijke afvloeiing, uitgedrukt in VTE, slechts 12,9%. Tot 2030 zal de uitstroom echter hoog blijven en zal meer dan de helft van het huidige personeelsbestand vertrekken. Meerdere feiten wijzen erop dat de uitstroom van de babyboomgeneratie nu al begonnen is. Er zijn ook aanwijzingen dat de instroom van nieuwe medewerkers niet voldoende is om aan de vervangingsvraag te voldoen. Wat de opleiding van de nieuwkomers betreft, valt te vrezen dat er onvoldoende kandidaten met een graduaat- of universitair bibliotheekdiploma zullen zijn. De huidige cursistenaantallen zijn te klein om de toekomstige vraag aan leidinggevenden en deskundigen volledig te kunnen beantwoorden. Ook al is een bibliotheekdiploma geen wettelijke verplichting meer, in veel gevallen is het toch een troef, zo blijkt uit de enquête. Naast deze berekenbare elementen, zijn er nog andere factoren die het personeelsbestand van de openbare bibliotheken in de toekomst kunnen beïnvloeden. Er zou veel kunnen veranderen door het nieuwe decreet Lokaal Cultuurbeleid dat onlangs door het Vlaams Parlement is goedgekeurd. Hierin geldt niet langer de verplichting dat de helft van het bibliotheekpersoneel op A- of B-niveau moet ingeschaald worden. Ook de financiering is onzeker. Tot nu toe is vastgelegd dat bepaalde subsidies alleen aan personeel kunnen besteed worden. Met het nieuwe decreet krijgen de lokale besturen veel meer autonomie om de gelden te besteden. Zullen de openbare bibliotheken voldoende middelen naar zich toe kunnen trekken om het personeelsbestand te behouden/uit te breiden? Alleen al de onzekerheid over wat het nieuwe decreet zal brengen, kan gevolgen hebben, omdat gemeentebesturen gaan afwachten tot zij exact weten waar zij aan toe zijn. Dreigt er een leegloop, een braindrain, een tekort aan personeel door de nakende pensionering van de babyboomgeneratie? Zal de uitstroom van zoveel kennis en ervaring voor een leegte zorgen? Of zal de wissel van de wacht een vernieuwing of herbronning betekenen voor de sector? Enige jaren geleden schreef Willem Huberts, toenmalig algemeen directeur van Bibliotheek Gelderland Zuid, daarover in Bibliotheekblad: De komende jaren begint de grote uitloop onder ons personeel. Dit is een bedreiging, want veel kennis en ervaring verdwijnt. Maar het is ook een kans, want we kunnen nieuwe personeelsleden in huis halen die afwijken van het traditionele personeel: meer vrouwen in de top, meer jongeren en mannen, meer allochtonen. 8 Het is maar hoe je het bekijkt. 1 Cijfers van het Steunpunt voor Werk en Sociale Economie ( ) ( 2 In dit onderzoek wordt meermaals verwezen naar 3 generaties. Daarbij worden volgende grenzen gehanteerd: babyboomgeneratie: geboortejaren generatie X: geboortejaren generatie Y: geboren na De Swert, Gilbert, Het pensioenspook, Berchem: EPO, 2011; 239 p. 4 In de hele Vlaamse economie werkt amper 8,2% van de mannen deeltijds. (www4.vlaanderen.be/sites/ svr/cijfers/pages/excel.aspx) 5 be-nl/nieuws/index.html 6 R. Janvier, Over overheden, contractanten & ambtenaren: geen vrijblijvende ménage à trois, in: M. De Vos en I. Plets (eds.), Contractuele tewerkstelling in de overheid, Brugge: die Keure, p. 3 (et passim). 7 G. Puype en V. Kerstens, Enquête tewerkstelling en competenties. Profiel van de tewerkstelling in bibliotheken, archieven en documentatiecentra, in: Bibliotheek- & archiefgids, 85 (2009) nr. 2, p W. Huberts, Verandering is de enige constante, in: Bibliotheekblad, 13 (2009) nr. 16/17, p. 22. META

16 Afscheidsinterview met Luc Salu, bibliothecaris van het FoMu Antwerpen Fotografie heeft met alles te maken

17 interview Interview: Saskia Scheltjens en Dieter Suls Foto s: Stefan Tavernier Luc Salu is een rijzige man met prachtig grijs haar die behoedzaam positief reageert op de vraag of hij geïnterviewd wil worden naar aanleiding van zijn pensionering. Luc was meer dan 30 jaar bibliothecaris van het FotoMuseum Provincie Antwerpen (FoMu). Op 23 januari 2013 vierde hij zijn laatste werkdag. Beide interviewers kennen hem al meer dan 10 jaar en hebben op verschillende momenten en aan verschillende projecten binnen en buiten het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen (OKBV) bijzonder graag met hem samengewerkt. Hij ontvangt ons op 11 januari 2013 in de FoMu-bibliotheek waar hij ons op de voor hem zo typisch bedaarde en hoffelijke wijze eerst voorstelt aan zijn opvolgster Inneke Daghelet die al enige maanden met hem samenwerkt. Nadien loodst hij ons naar een hoger gelegen verdieping naar een vergaderzaaltje dat zo blijkt even later uit zijn verhalen oorspronkelijke de leeszaal van de museumbibliotheek was na de eerste grote renovatie van het FotoMuseum. Wie is Luc Salu? Ik ben geboren in Antwerpen in Mijn moeder werd geboren in New York en groeide op in de States. Ik herinner me nog goed dat we bij ons thuis in de jaren zestig een abonnement op Life hadden, dat het werk van de beste fotojournalisten ter wereld publiceerde. Ik ben naar school geweest bij de jezuïeten in Antwerpen. Daarna heb ik eerst Geschiedenis gestudeerd in Antwerpen en Gent. Vanaf het derde jaar Geschiedenis deed ik er in tweede zit ook nog Rechten erbij. Die kandidatuur Rechten heb ik nadien nog gebruikt om Criminologie te studeren. Maar ik heb eerlijk gezegd nooit echt overwogen om binnen deze vakgebieden werk te zoeken. Wat me er in aantrok was het systeem, wat je in bibliotheken in feite ook hebt. Bij nader inzien heb ik nooit ergens anders gewerkt dan in bibliotheken. Tijdens mijn legerdienst behaalde ik mijn graduaat Bibliotheekschool. Daar heb ik drie jaar over gedaan, hier in de Blindestraat in Antwerpen. Ik volgde ook in Gent de lessen van de hoofdbibliothecaris K.G. Van Acker die ons in de Rozier nog de hel heeft laten zien 1. Maar tijdens mijn vroegere studies ben ik ook altijd jobstudent geweest in de bibliotheek van het UFSIA, waar ik de eer kreeg om de jaarverslagen van ondernemingen voor de faculteit Toegepaste Economische Wetenschappen te mogen bijwerken. Die vertrouwdheid met bibliotheken heeft ongetwijfeld geholpen toen ik na mijn legerdienst werk zocht. In 1973 kon ik als adjunct-bibliothecaris aan de bibliotheek van het UIA beginnen onder prof. dr. Hendrik D.L. Vervliet. De UIAbibliotheek was toen net een jaar oud. Ik heb er tot 1980 dankzij Vervliet meegewerkt aan zeer diverse projecten. Ik ben er begonnen met Antilope 1, waarbij het bezit van de drie toenmalige universiteitsbibliotheken (UFSIA, RUCA en UIA) en de Stadsbibliotheek Antwerpen met behulp van ponsmachines ingevoerd moest worden. Het eindresultaat was een camera ready copy, die vervolgens gedrukt werd in Engeland. Dat ponsen gebeurde blind, je zag dus niet wat het resultaat ging zijn. Dat was heel zorgvuldig werk. Dat invoeren was mijn eerste job. Voor mijn tweede job, betaald door het toenmalige NFWO, heb ik een jaar onderzoek gedaan naar de inhoudelijke ontsluiting voor de Centrale Catalogus van België (CCB). Daarna heb ik een jaar gewerkt aan de voorbereiding van het IFLA pre-session seminar Resource Sharing of Libraries in Developing Countries. Dat was in 1977, aansluitend bij het jaarlijkse IFLA-congres dat toen georganiseerd werd onder het voorzitterschap van Herman Liebaers in Brussel. De volgende drie jaar werkte ik met een BTK-ploeg, een bijzonder tijdelijk kader van vijf mensen waarvan drie universitairen, waarbij we de inhoudelijke ontsluiting deden van een aantal vakgebieden van collecties van het UFSIA, RUCA en het UIA. De computer verving toen de ponsmachines, daar waren we in Antwerpen relatief vroeg mee bezig. Die jaren op de UIA, dat waren jaren die gingen over samenwerking met andere bibliotheken. Vervliet, dat was absoluut de man van de samenwerking. Ik heb bij nader inzien erg veel van hem geleerd. En toch, toen er in 1980 een functie vrijkwam voor een job bij de bibliotheken van de Provinciale Musea van Antwerpen heb ik daarop gesolliciteerd. Ik voelde me bij nader inzien toch meer aangetrokken tot museumbibliotheken dan tot universitaire bibliotheken. Vervliet begreep dat wel. Ik ben begonnen in het Sterckshof, dat was toen nog het Provinciaal Museum voor Kunstambachten. Mijn eerste job daar was de bibliotheekcollectie in verband met fotografie verhuizen naar een pand in de stad. Van 1980 tot 1986 hebben we in de Karel Oomsstraat gezeten vlakbij de kunsthumaniora. Er was enkel een leeszaal, de administratie, de collectie en de apparatuur. De fotografietentoonstellingen hadden plaats in het Sterckshof. Ik ben jarenlang halftijds bibliothecaris van het Sterckshof geweest en halftijds van de Fotografiebibliotheek. Twee voorgangers voor deze jobs waren na hun proeftijd ontslagen. In 1986 werd dan het Provinciaal Museum voor Fotografie opgericht. Ik kon toen wetenschappelijk bibliothecaris worden (dat was een A-niveau) en koos voor het Museum voor Fotografie dat verhuisde naar het Zuid in Antwerpen. In het Sterckshof werd Luc Wellens eerst bibliotheekassistent, daarna wetenschappelijk bibliothecaris en nog later directeur. Op het Zuid zaten we met het museum in een pakhuis waar ik meerdere verbouwingen en uitbreidingen heb meegemaakt. Aanvankelijk zaten we met de bibliotheek op de vierde verdieping, maar dat was niet zo praktisch omdat je dan met de kleine lift naar boven moest. De visibiliteit was ook niet zo fameus. In 2000 zijn we dan met het oog op een gevoelige uitbreiding van de ruimte en zeer grondige verbouwingswerken, onder leiding van architect George Baines, een lange tijd gesloten geweest. Eerst waren de werken begroot op een miljoen euro maar op den duur zaten we al aan zes miljoen euro. In die jaren werd er tegelijkertijd geïnvesteerd in het Diamantmuseum en het ModeMuseum. De provincie heeft zich toen een beetje overschat. Het resultaat was META

18 interview dat de werken in het FotoMuseum lang stillagen omdat men op zoek moest naar extra financiering. Een interessant intermezzo is dat er in 2002 door de bestendige Deputatie op voorstel van Bart de Baere, directeur van het M HKA, een plan werd goedgekeurd om drie kunstbibliotheken (fotografie, film en hedendaagse kunst) samen te brengen op de eerste verdieping. Een student van de opleiding Cultuurmanagement aan het UFSIA schreef hierover een haalbaarheidsstudie 2. Het M HKA zou zijn bibliotheek naar hier brengen en het Filmmuseum zou het documentatiecentrum De Andere Sinema overdragen. Uiteindelijk is dit plan niet doorgegaan vanwege de technische beperkingen van het gebouw. De draagkracht van de vloer bleek onvoldoende om de compactuskasten te kunnen dragen die nodig waren om de drie collecties te kunnen herbergen. Een fusie van de drie bibliotheken heeft na 2003 nooit meer op de (politieke) agenda gestaan. Uiteindelijk werd een nieuwe directeur benoemd voor het FotoMuseum, Christophe Ruys. Hij was geen voorstander van deze bibliotheekplannen en dokterde voor de financiering een andere oplossing uit. Uiteindelijk is de vierde verdieping hier gebouwd met geld van de Vlaamse Gemeenschap en als tegenprestatie kreeg het M HKA het recht om daar een keer per jaar een tentoonstelling te maken. Op de derde verdieping zitten de mensen van het Filmmuseum die ook het recht hebben op de tijdelijke exploitatie van de cinemazalen. Deze regeling loopt eind dit jaar af. Heel recent werden er weer grote renovatie- en uitbreidingwerken goedgekeurd voor het FotoMuseum. In het bestuursakkoord heeft de Bestendige Deputatie bouwplannen opgenomen voor een collectietoren (waarvan een niveau aansluiting zal geven op de leeszaal van de bibliotheek) en een boekentoren, respectievelijk in de Verviersstraat en de Waalsekaai. Dit laatste moet een oplossing bieden voor het nijpende plaatstekort in de bibliotheek en de weinig ideale situatie waarbij het bibliotheekdepot met een draadhek afgesloten is van de tentoonstellingsruimte. Dat geeft hoop voor de toekomst. Zijn er naast het werk nog andere zaken die je professioneel hebt gedaan (verenigingsleven, schrijven, tentoonstellingen, )? Ik heb ook altijd voor het Provinciaal Museum Emile Verhaeren in Sint-Amands gewerkt. Dat was grotendeels vrijwilligerswerk wat ik deed op zaterdag en zondag. Van 1983 tot 1995 was dat één van de vijf Provinciale Musea van Antwerpen. Daarna is het verzelfstandigd als de vzw Emile Verhaeren Genootschap, Iedere bibliothecaris is hebzuchtig. Of beter gezegd, iedere verzamelaar is hebzuchtig. Je moet dat professioneel hebben, hebzucht. Er moest maar eens iemand langskomen gesubsidieerd door de provincie, de gemeente en de privésector. Sinds 1995 ben ik vertegenwoordiger van het Antwerpse provinciebestuur in hun Raad van Bestuur. Ik was curator van enkele tentoonstellingen en schreef bijdragen voor tentoonstellingscatalogi. De collectie van het Verhaerenmuseum is geïnventariseerd door An Labis, de huidige wetenschappelijk bibliothecaris van het Zilvermuseum. Daarnaast heb ik altijd geprobeerd om regelmatig in het FotoMuseum een tentoonstelling te organiseren rond boeken en magazines. Enkele memorabele tentoonstellingen uit een hele lijst: de deelname in 2004 aan Boeken om naar te kijken - Antwerpen van OKBV met de tentoonstelling Voor de zoeker ; de prachtige tentoonstelling rond het New Yorkse magazine Visionaire in het najaar 2011 met exemplaren uit het bezit van MoMu en FoMu; en in de zomer van 2012 From here on over fotokunstenaars die zich voor het maken van fotoboeken bedienen van de online digitale stroom aan beelden. Je hebt toch ook een paar belangrijke werken als bibliograaf op je naam staan? Op verzoek van de European Society for the History of Photography heb ik samen met Laurent Roosens van het Lieven Gevaertarchief/Agfa-Gevaert Historisch Archief een bibliografie van de geschiedenis van de fotografie 3 gecompileerd. De bibliografie verscheen in 1989 ter gelegenheid van de 150e verjaardag van de uitvinding van de fotografie bij de Londense uitgever Mansell. De bibliografie werd inderdaad internationaal onthaald als een belangrijke werktuig voor historisch onderzoek. Alhoewel het gestart was als een eenmalige publicatie, volgden nog drie delen. In 2003 heeft het FoMu deze vier delen als cd uitgebracht. En in de periode heb ik samen met Eric Lambrechts van de Antwerpse universiteitsbibliotheek ook een tweedelige bibliografie over fotografie en literatuur 4 gemaakt, die eveneens bij Mansell verschenen is. Wat zijn de sterke punten van de collectie? Wij hebben een bibliotheek die de ganse geschiedenis overspant van de fotografie, ook internationaal. De historische kern van onze collectie dateert van 1875, de startdatum van de collectie van de Association Belge de Photographie. Die Association had 17 kringen, tot in Zuid-Amerika toe. Na WOII zijn die allemaal opgedoekt, behalve de Brusselse afdeling. Het is deze bibliotheek die in 1948 in Antwerpen in het Prentenkabinet is terechtgekomen en uiteindelijk in het FotoMuseum. Een andere belangrijke stap was de aankoop van de collectie magazines van Fritz Grüber, die jarenlang de bekende beurs photokina in Keulen leidde. Zijn verzameling magazines Life, Vogue, Twen heb ik aangevuld met magazines als Vu en SSSR na strojke. Magazines zijn/waren de plaats waar de beeldcultuur stolt en als dusdanig zijn ze minstens even belangrijk voor een goede fotografiebibliotheek als de fotografische vaktijdschriften. Collectievorming doe je niet alleen. Je houdt als museumbibliotheek altijd rekening met het personeel waarvoor je werkt. Gelukkig hadden we hier heel goede wetenschappelijke assistenten die mij van in het begin gestuurd hebben bij de aankopen. Als ik nu zie wat ik toen gekocht heb met hun suggesties, dan ben ik daar eigenlijk heel tevreden over. Het ging vooral over fotoboeken maar daarnaast hebben we ook secundair vakliteratuur over de geschiedenis van de fotografische techniek aangekocht. Dat was op een gegeven moment echt niet zo evident meer. Toen het FotoMuseum in 2004 terug openging was er immers opeens geen enkele camera meer te zien in de vaste collectie. Toch zijn we met de museumbibliotheek dit aspect 16 META

19 interview Luc Salu: Paul Otlet en het idee van het Mundaneum en de documentaire Fotografie, dat vind ik fantastisch. Dat is een utopische gedachte. Als ik die grote beeldbanken nu zie die al die beelden monopoliseren, dan denk ik aan de open beeldbank van Otlet. wel altijd blijven volgen. Fotografische techniek is immers een breed begrip. Een handboek over portretfotografie is in feite ook fotografische techniek. Dat soort publicaties, nu zeker met de digitale fotografie, zijn verouderd en worden hier afgegeven voor zover ze niet in de kringloopwinkels terechtkomen. Maar een boek over een of andere digitale camera, dat kopen we niet, over een bepaalde tijd zullen we dat wel krijgen toegestopt als schenking. Wat ook opvallend was: ik ben in 1980 van de microfiches en de leesapparaten aan de UIA terug in de kaartenbak terechtgekomen, dat was wel een cultuurschok. Dat heeft geduurd tot 1993 en dan zijn we met Cibis begonnen. In 2004 hebben we dan een conversie gehad naar Brocade van Cipal. En met dat systeem werken we nu nog. Het collectiebeleid van de FoMu-bibliotheek, is dat ooit op papier gezet? Op een heel beperkte manier. De focus lag toch vooral op collectievorming. Qua aankoop hebben we bij de grote verbouwing een enorme daling van het bibliotheekbudget gehad. Wat je in stenen steekt kan je niet in boeken steken. Maar dankzij de huidige directeur Elviera Velghe zitten we nu terug op een aanvaardbaar niveau. Daarnaast lopen de vaste en soms zeer omvangrijke schenkingen van Agfa Gevaert. Ik heb me daar jarenlang mee getroost. En tot slot ruilde ik. Ons magazine Extra is tweetalig; dat was een handig en mooi ruilobject. Maar het collectieboek 5 dat we in 2002 hebben gemaakt en dat heel mooi uitgegeven werd door het Mercatorfonds, was alleen in het Nederlands. Daar was ik niets mee op de internationale ruilmarkt. Wat ik tekort kwam aan financiële middelen heb ik dus jammer genoeg ook niet altijd via de ruil kunnen goedmaken. Ondertussen merken we dat de tijd snel vooruitgaat en we besluiten het tweede deel van het interview verder te zetten in het café/restaurant van het FotoMuseum, het is per slot van rekening vrijdagavond. Welke aankoop heb je schandalig duur betaald? In 1988 kreeg ik van Agfa Gevaert Belgische frank om boeken te kopen bij de fotoboekhandel Photo-Eye in Austin, Texas. Ik kon toen de werken van Edward Rucha 6 voor een prikje kopen en ik heb dat toen niet gedaan. Maar dat is weer geen antwoord op uw vraag. Maar zo moet een goede bibliothecaris zijn: de mensen komen voor iets en je geeft ze iets anders. Ik heb vroeger veel boeken bij De Slegte gekocht en dan kon ik dat bonnetje binnenleveren bij de Vrienden van de Provinciale Musea. Dus toen het boek van Martin Parr en Gerry Badger 7 over het fotoboek is uitgekomen, het absolute standaardwerk voor de verzamelaar, dan was ik toch heimelijk blij om vast te stellen dat ik erg veel boeken die daarin staan uiteindelijk voor zo weinig geld heb kunnen kopen. META

20 INTERVIEW Is er een boek dat je al jaren in het oog houdt? Als dat eens op de markt zou komen Guide, het eerste boek van William Eggleston uit 1976 hebben we niet en dat zouden we graag hebben. Een mooi exemplaar is onlangs nog bij veilinghuis Botterweg in Amsterdam voor 200 euro verkocht maar ik heb het gemist. Dat vind ik spijtig ja. Ga je zulke dingen nu nog in de gaten blijven houden? Ja, natuurlijk. Ik ga een lijst maken van klassieke fotoboeken waarvan ik vind dat we ze bij het FoMu moeten hebben. En ik zal dan wel signaleren wanneer ik iets interessant zie verschijnen op de markt. Stel je voor dat je je bezoekers zou mogen heropvoeden, wat zou je veranderen? Ik zou helemaal niks veranderen. Ik ben over mijn bezoekers altijd erg tevreden geweest. In openbare bibliotheken en universiteitsbibliotheken erger ik me dood als ik zie wat ze daar allemaal naar binnen (mogen) nemen. Maar ik heb dat probleem in feite nooit gehad. Ik heb een luxepubliek gehad en ik ga het absoluut missen. Maar nu kan ik me gaan ergeren in andere bibliotheken. Die onbeperktheid van fotografie dat is filosofie, dat is artistiek, dat is actualiteit, een blik op het verleden, dat is alles. Wat was er vroeger niet beter? Ik weet het niet. Ik vind nu alles beter. De kwaliteit van de fotoboeken is de laatste vijf à tien jaar gestegen. Het is niet omdat je een goede fotograaf bent dat je dan ook een goed fotoboek hebt. Nu kunnen de fotografen zelf een aantal exemplaren maken van hun boek. Ze zijn er veel meer bij betrokken. De afgelopen jaren heeft het respect voor het boek een enorme opwaardering gekregen. Het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam organiseert bijvoorbeeld een weekend van het fotoboek. Er is een fotoboekenfestival met een eigen mooie publicatie. Er zijn boeken over fotoboeken waarvan zelfs facsimile-uitgaven worden gemaakt. Wat wil een mens nog meer? Welke mensen zijn van invloed geweest op je professionele leven? Hendrik D.L. Vervliet, vanwege zijn focus op samenwerking en vanwege zijn werk als bibliograaf. In 1973 toen ik begon te werken op het UIA was hij net begonnen met het samenstellen van de Annual Bibliography of the History of the Printed Book and Libraries (ABHB). En iemand als Pool Andries, jarenlang hoofd collectie van het FotoMuseum. Ik heb hem dat nooit gezegd, toch niet bij zijn afscheid, maar ik vind wel dat hij mij de eerste jaren op de goede weg heeft gezet. Fotografeer je eigenlijk zelf? Ik zal jullie iets vertellen. In het FotoMuseum werkten vroeger verschillende fotografen, in de tijd van de analoge fotografie. We hadden hier een donkere kamer, een labo, een grote studio. Dus het was voldoende om je filmrolletje hier binnen te geven en dan werden de foto s hier afgedrukt. Die foto s waren altijd veel beter dan wanneer je dat rolletje zou laten ontwikkelen bij een gewone fotowinkel. Dus kreeg je nogal gemakkelijk het idee dat wat je maakte eigenlijk best goed was. Nu fotografeer ik met een zeer goede compact camera, een Canon Powershot G11. En ik overweeg de aanschaf van een systeemcamera die de mogelijkheid biedt om lenzen te wisselen. Mijn analoge spiegelreflexcamera heb ik niet meer gebruikt na het verdwijnen van de donkere kamer in het museum. Wat ga je doen na je pensionering? Voornamelijk schrijven. Ik heb bijvoorbeeld een klein rubriekje in het FoMu magazine Extra dat ik graag wil behouden. En misschien ga ik ook wat vrijwilligerswerk doen in de sociale sector Wil je tot slot zelf nog iets kwijt? Graag. Twee zaken. Ten eerste vind ik dat we bij ons zouden moeten streven naar deelname aan de thematische online portal Fotografiebibliotheek 8 uit Nederland. Daar heb je één online interface waar zowel het Nederlands Fotomuseum in zit, de Rijksmuseum Research Library, Foam, de collectie Spaarnestad en nog een aantal anderen. In mijn bijdrage over de FoMubibliotheek in Art Libraries Journal in heb ik hiernaar verwezen. Ten tweede zou ik willen wijzen op het grote belang van goede lokale kunstboekhandels. Van begin 1998 tot eind 2002 was er op het Antwerpse Zuid in de Kloosterstraat een schitterende fotoboekhandel gevestigd: de boekhandel BLOWUP van Rik Desaver. Die boekhandel is mee het slachtoffer geworden van de jarenlange sluiting van het FoMu. Iets wat ik altijd zeer heb betreurd. Maar ook kunstboekhandels als Copyright in Antwerpen en Gent zijn in dit verband van groot belang. En toen was het interview afgelopen. Maar niet zijn verhalen. We zijn met zijn drieën dan nog maar iets gaan drinken op het Zuid. Waarbij we hebben getoast op het einde en het begin. > Zie ook Uitzicht p De hel in de Rozier verwijst naar de voormalige collectie afzonderlijk geplaatste erotische werken van de Gentse Universiteitsbibliotheek. Ondertussen zijn de normen veranderd en werden deze werken gewoon ondergebracht bij de rest van de depotcollectie [SS] 2 Een beeldbibliotheek in Antwerpen? Een haalbaarheidsstudie uitgaande van de kenniscentra van het MuHKA en het Fotomusuem / Maes, Stijn.- Antwerpen: Universiteit Antwerpen, Eindwerk. 3 History of photography: a bibliography of books / Laurent Roosens, Luc Salu.- London: Mansell, dl. 4 Photography and literature: an international bibliography of monographs / Eric Lambrechts, Luc Salu.- London: Mansell, In 2003 ook uitgegeven als CD-ROM 5 Het archief van de verbeelding.- Antwerpen: Mercatorfonds, p.- ISBN Deze werken zijn nu bijzonder kostbaar en gegeerd [SS]. 7 The photobook: a history / Martin Parr, Gerry Badger.- London: Phaidon, v..- ISBN [laats gecontroleerd: 17/03/2013] 9 Salu, Luc. A library and a bibliography to cope with the torrent of pictures? A glimpse into the Antwerp FotoMuseum. In: Art Libraries Journal. 33 (2008)3; META