Muziek in de renaissance en barok. Renaissance ( ) Belangstelling voor het hier en het nu

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Muziek in de renaissance en barok. Renaissance (1400 1600) Belangstelling voor het hier en het nu"

Transcriptie

1 Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, digitaal door fotokopieën of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Muziekinderenaissanceenbarok Renaissance ( )Belangstellingvoorhethierenhetnu In1453veroverdendeTurkenConstantinopel.DezegebeurtenismarkeertheteindevanhetRomeinseRijk,enheteindevandemiddeleeuwen.Alaanhetbeginvandevijftiendeeeuwstondhet levennietlangeruitsluitendinhettekenvandedood.debelangstellingverschoofnaarhetmenselijkeenaardse.derenaissance('wedergeboorte')diendezichaan.deuitvindingvandeboekdrukkunst maaktekenniseninformatievoorgrotebevolkingsgroepenbeschikbaar.dekerkverloorzijnkennismonopolieenzijnallesoverheersendeinvloed.degroteontdekkingsreizigersenavontuurlijkewetenschappersdroegenhunsteentjehijtotdeseculariseringvanhetwereldbeeld.daarnaastdeden vooralindezestiendeeeuwdevelegodsdiensttwisten zoalsdereformatievanlutherencalvijn enhetuiteenvallenvanhetbourgondischerijkhetkerkelijkgezaggeengoed. Inkunstenwetenschapkwamdemensenzijnemotiescentraaltestaan.HetmuzieklevenwerdbeheerstdoorvertegenwoordigersvandeNederlandseSchooldieovergeheelEuropauitzwermden. Dewereldlijkeenautonomeinstrumentalemuziekgingeneensteedsgrotererolspelen.Muziek ontwikkeldezichvanuitingvandevotietotmiddelvoorvermaak. Ophetgrensvlakvandeoudenaardenieuwetijdhadderijkehofcultuurdesoberheidvandegeestelijkheidvolledigverdrongen.HetbanketwaarmeePhilipsdeGoedeop17februari1454deopdrachtvandepausaanvaarddeomeennieuwekruistochttegendeTurkenteleidenenConstantinopelteheroveren,werdeengetuigenisvanhetgoedelevenaanhethof.WatertijdensdezeBourgondischemaaltijdtertafelkwamisnietexactbekend.Welisdankzijpreciezedocumentatiehetmuzikaleaandeel eennormalebegeleidingvandehofmaaltijd tereconstrueren.hetfeestgeeftzo inzichtindemuziekdieaandehoven,indekerkenopstraateenrolspeelde.daarbijbiedtjuistdit voorbeelduitdepraktijkeenenormgevarieerdaanbodvanmusicerenindevroegerenaissance. Naastvrolijkechansonshebbenookvolksliederenengeestelijkeliedjeseenplaats. Symboolvoordeseculariseringvandesamenlevingiswelhetgebruikvanpopulairevolksdeuntjesin plaatsvangregoriaansemelodieënalsbasisvooreenmis.vooraldevijftiende eeuwsemelodie'lhommearmé'wasongekendpopulair.eencomponistwasgeencomponistalshijgeenmisop'lhommearmé'hadgeschreven.demelodiewerdgebruiktalscantusfirmus eenbasismelodieineindelooslangenootwaarden,alsherkenbaarmelodietjeenalsraamwerkvoorallerhandetechnische spelleties.josquindesprezenjohannesockeghem,vertegenwoordigersvandetweedegeneratie Nederlandsecomponisten,schrevenbeidendiversemissenophetL'hommearmé thema.voor Luther,degrotevoorvechtervanversoberinginkerkenliturgie,wasJosquindeenigecomponistvan kerkmuziekdiedoordebeugelkon.zijntekstenverdronkennietineenmeerstemmigwebvandoor elkaarzingendestemmen,maarblevenverstaanbaar. DeonverwoestbarelegendegaatdatGiovanniPierIuigidaPalestrina( )dekatholieke kerkmuziekbehoeddevooreeuwigeeenstemmigheid.tijdenshetconcilievantrente( ), dathetbeginvandecontrareformatieiniuidde,wenstenpuristenelkemeerstemmigheidenreferentiesaanwereldlijkemuziekuittebannen.palestrinacomponeerdeopaandringenvanvoorstanders vanmeerstemmigemuziekeenmis,zopuur,zoverheven,datzelfsdemeestferventetegenstander smoltvanbewondering.meerstemmigemuziekmochtsindsdien,maardanwelvolgensdemethode Palestrina,diebijwijzevanbeloningin1571benoemdwerdtot'maestrocompositore'vandeSixtijnseKapel.Hoogtepuntiswelhetmotet Sicutcervusdesiderat.

2 Engeland InEngelandtaandeindezestiendeeeuwdeinvIoedvandepaus.In1534brakkoningHenryVIll openlijkmethetpausdom.pasin1563,hetjaardathetconcilievantrentezijnsiotconclusiestrok, werddeanglicaansekerkdankzijelizabetheenfeit.zijwaszeertolerantenstondcomponistentoe vandeengelsevoertaalaftewijkenenlatijnsemissenenmotettenteblijvenschrijven.zokonde grotemanvandeengelsekerkmuziekthomastallis( ),bijzijnmeesterwerk,deserene LamentaionsofJeremiah,deLatijnsebijbeltekstaanhouden. NetalsophetgebiedvandereligieuzemuziekgingEngelandookindewereldlijkemuziekzijneigen weg.hetitaliaansemadrigaal,eenvocalevormwaarbijhetvooralomdemuzikaletekstuitbeelding gaat,werdslechtsalsmodelgeïmporteerd.deengelsemadrigalisten(weepeomineeyes)gingen methetbasisideealsnelhuneigenweg.dekarakteristiekemodaleharmonie,demelancholieke tekstenendebreedademendeafwisselingvanhomofonieenmeerstemmigheidmakendezemadrigalennogsteedsgeliefdbijvele(amateur)korenenluisteraars. DekunstenkendentijdensderegeerperiodevanKoninginElisabethI( )inEngelandeen enormebloei.deonovertroffenwilliamshakespearezettenieuwestandaardsoptoneelgebied,de EngelsemadrigalistencreëerdenietsalseennationalestijI,WilliamByrdbrachtdekerkmuziektot eenongekendhoogtepunt,deinstrumentalemuziekfloreerdeindevelecompositiesvoorvirginaal enjohndowland,degrootsteluitspelervanzijntijd,gafdeengelseluitmuziekeenbuitengewone impuls.devraagnaarluit envirginaalmuziekwasgroot,wantookonderhetvolkwasmusiceren gewordentoteendagelijksebezigheid.vooraljohndowland's FirstBookofSongsandAyres (1597) was,geziendeeenvoudgepaardaanmuzikaliteit,eengeliefdebundel. Italië Napelswasaanheteindvandezestiendeeeuweenbruisendmuzikaalcentrum.Denaamvande stadwerktealseenmagneetopcomponisten,zangerseninstrumentalisten.zoweldegeestelijkeals dewereldlijkemuziekfloreerdenenbeheerstenhetstraatbeeld.hetdoorallelagenvandebevolking gezongennapelselied,decanzonevillanescaallanapolitane,isinvelevariatiesvertegenwoordigd. Debarok ( )Vanoperanaarorchestra Dekerkverliestindezeventiendeeeuwmeerenmeerinvloedaandewereldlijkeheersers,diede alleenheerschappijopeisen.ditabsolutismevindtzijnhoogtepuntinfrankrijk,waarzonnekoning LodewijkXIVhetvan1643tot1715voorhetzeggenheeft. TegendeachtergrondvandevoortdurendeTachtigiarigeOoriogendein1618begonnenSuccessieoorlog,ontstaateennieuwemuzikaletaalenkomennieuwemuzikalevormentotontwikkeling.Rond 1600besluiteengroepItaliaanseintellectuelen(onderwieClaudioMonteverdi),verbondeninde FlorentijnseCamerata,detekstteverlossenuithetonverstaanbarewebvandemeerstemmigheid. HunideaalishetoudeGrieksedrama.Zijdenkenhettebenaderendoordetekstopeeneenvoudige melodietezingenovereenbaslijn,aangevuldmetenkelesummiereakkoorden.demonodieisgeboren.eenaaneenschakelingvantekstenwordteendrammapermusicagenoemd:deeersteopera waseenfeit!

3 Opera Deontwikkelingvanoperaisvangrootbelanggeweestvoorhetverloopvandemuziekgeschiedenis. Deinleidende'sinfonia'gespeelddoordebegeleidendemusicigezeteninde'orchestra',deplaats waarbijdeoudegriekenhetkoorzongendanste,kreegeenzelfstandigeplaats.deorkestmuziek konontkiemenenaanhetbeginvandeachttiendeeeuwhadelkzichzelfrespecterendhofeeneigen 'symfonie' orkest.ookverdernamdeinstrumentalemuziekeengrotevlucht.demonodiekreegeen instrumentalependantindesonate,waarbijeenofmeerderesolo instrumentendemelodiepartij speeldenendebaslijnwerduitgevoerddooreenbas en/ofakkoordinstrument(meestaleenklavecimbel),hetbassocontinuo.deoperakreegzijnreligieuzeevenknieindecantateenhetoratorium. IndeeerstehelftvandeachttiendeeeuwsteegdeinstrumentaleenvocalemuzieknaargrotehoogtendankzijdeItalianenCorellienVivaldiendeDuitserJohannSebastianBach. AlsgeenanderecomponistindemuziekgeschiedenisisClaudioMonteverdi( )eengouden scharniertussentweetijden.aanheteindvandezestiendeeeuwblonkhijalshofmusicustemantua uitincomplexeitaliaansemadrigalendiehetmeerstemmigerenaissance ideaaltoteenhoogtepunt voerden.aanhetbeginvandezeventiendeeeuwwashijdegrootsteenmeestcreatievevertegenwoordigervandenieuwevocalestijl,demonodie.deeerstevolledigovergeleverdeopera(orfeo, 1607),directeenhoogtepuntindeoperahistorie,isvanzijnhand.DaarnaastschreefdezekapelmeestervandeprestigieuzeSanMarcokathedraalteVenetiëvelereligieuzewerken,waaronderde Mariovespersenkortevocalestukken,zoalsdeonderdetitel'SalveMoraleeSpirituale'uitgegeven werken.monteverdi'slaterecompositieshebbenweinigmeeropmetdecomplexebouwselsuitzijn vroegejaren.hetzijngoedverstaanbareliederen,duettenenensembles,begeleiddooreeneenvoudigbassocontinuo. Nederland TerwijlinItaliëdefundamentenwerdengelegdvooreenoperatraditieenvooreen'eenvoudiger' muzikaletaal,bleefinnederlanddemeerstemmigheidvandealoudenederlandseschooleenbelangrijkerolspelen.begenadigdeklavecinistenenorganistenalsjanpieterszoonsweelinck(de'orfeusvanamsterdam'),antonivannoordtenjanadamreinckenmaaktenvooralinduitslandschool enplaveidendewegvoorjohannsebastianbach. Frankrijk InFrankrijkgafdeItaliaanGiovanniBatistaLully( )hetmuziekleveneengroteimpuls.Hij kwamopveertienjarigeleeftijdnaarparijsenwistsneltoegangtekrijgentotdehofhoudingvankoninglodewijkxiv,alwaarhijhofcomponistenfransstaatsburgerjeanbaptistelullywerd.lully schreefdiverseballettenendivertissementsencreëerdedefransetegenhangervandeitaliaanse opera.onderzijnleidingsteeghethoforkest,lesvingtquatreviolinsduroi,totgrotehoogten.lully waseengeduchtorkestleidereninfeitedeeerstewerkelijkedirigent.zijngewoontemeteenzware stafdemaattestampenwerdhemuiteindelijknoodlottig.tijdensdeuitvoeringvaneen'tedeum' stamptehijbijongelukopzijnvoet.hijstierfaandeinfectiediehetgevolgwasvandezewond. Engeland InnavolgingvanLully'shoforkestrichttedeEngelsekoningKarel11naeenbezoekaanFrankrijkThe King'sPrivateBandop.DeEngelsehofcomponistHenryPurcell( )moestnietzoveelhebbenvandeFransevoorkeurvanzijnbroodheerenprobeerdeeenEngelsetraditievanopItaliaanse leestgeschoeideinstrumentalemuziektecreeren.purcellblonkinzijnkortelevenuitopalleterreinenvandemuziek.met'dido'and'aeneas'droeghijbijaandeengelseoperacultuur,voordekoninklijkefamilieschreefhijveleodesen'welcomesongs',terverstrooiingcomponeerdehijvelesonatesenwereldlijkeliederenenhijvoorzagdeanglicaansekerkvaneenvoorraadschitterendeanthemsenservices.

4 Duitsland InDuitslandkreegdekerkmuziekvormdankzijhetwerkvanHeinrichSchütz( ).HijstudeerdebijdeItaliaanGiovanniGabrielienhijnamdeItaliaansestijlvanMonteverdienzijnleermeestermeenaarDresden,waarhijvan1617totzijndoodhofkapelmeesterzouzijn.Hierlegdehijmet zijnmotetten,passiesenzijnmusikalischeexequien,geschrevenvoordebegrafenisplechtigheidvan prinsheinrichposthumusvonreuss,debasisvoordeduitseprotestantsekerkmuziekdiezijnhoogtepuntzouvindenindewerkenvanjohannsebastianbach. InItaliëkreegdeinstrumentalemuziekeensteedsbelangrijkereplaats.DeeerstegrotevertegenwoordigervandenieuweinstrumentalemuziekheetteArcangeloCorelli( ).De'concerti grossi'diecorelliaanheteindvandezeventiendeeeuwschreefverwierveneenenormepopulariteit enhaddeneenbeslissendeinvloedopdecomponistenvandevolgendegeneratie.corelli'sconcertenwerdeneenmodelvoorinstrumentaleschrijfwijzewaarbijeensolistengroepeendialoogaangaat meteenkleinorkest.daarbijbereiktecorellimeteenrijkeafwisselingvantempieneengevarieerde kleureennieteerdergehoordelevendigheidindeorkestmuziek.detwaalf'concertigrossi'vande Romeinseorkestleiderenhofcomponistwerdenin1714,eenjaarnaCorelli'sdood,gepubliceerdte Amsterdam. HetimiterenmetmuziekvandenatuurisindeRenaissanceenBarokeennormalezaak.Inopera's wordtonweerofstormgesuggereerd,inkoorstukkenwordenvogelgeluidengeïmiteerd.decomponistvivaldischreefeenaantalconcerten,waarbijdebijnaamaangeeftdathetoverdenatuurgaat. Debedoelingdaarvanisomdesfeervanhetwerkweertegeven.Zoiservanzijnhandeenconcert metdenaamilgardelino(degoudvink)enéénmetdenaamilcucu(dekoekoek)verschenen.het bekendstewerkvanzijnhandgaatoverdevierseizoenen:lequattrostagioni.devierjaargetijden wareninde16een17eeeuwookeengeliefdonderwerpvoorschilders. ZijneerstevioollessenkreegVivaldi(Venetië,1678 Wenen,1741)vanzijnvader,indestadVenetië, waaroveralmuziekklonk.mensenzongenopstraatenopdegrachten(degondeliersbijvoorbeeld). Erwarenverschillendeoperatheaters,gefinancieerddoordeheersendeelite,enveelpubliekefestivals.DekerkvanSanMarcowashetcentrumvande(kerkelijke)muziek. UiteindelijkzouVivaldieenopleidingalsmuzikantentegelijkertijdeenopleidingvoorhetpriesterschapkrijgen.In1703werdAntoniototpriestergewijd,maarwegenszijnslechtegezondheid,hij leedaanastmaofangina,hoefdehijgeenactievediensttedoen.hijwijddezichaandemuziek:als dirigent,componistenleraarwashijverbondenaanhetospedaledellapietàinvenetië.inhet weeshuiswerdenwezenenonwettigekinderenopgevangen.muziekwashetbelangrijksteonderdeelvandeactiviteitenvandemeisjesdiedaarwoonden.deleerlingenvanvivalditradenveelvuldig opindekerkvanhetospedaledellapietàenuitvoeringentrokkenveelbezoekers.eénvandereizigersschrijftoverzijnbezoekaaneenconcert:"zezijnopgevoedopkostenvandestaatengetraind ominmuziekuitteblinken.zezingenalsengeltjes,spelenviool,fluit,orgelencello.elkconcertwordt gegevendoorongeveerveertigmeisjes.ikverzekerjedaternietsmooierisdaneenjonge,mooienon tezieninhaarwittejurk,metbloemeninhethaar,diehetorkestleidtmetonvoorstelbareprecieze gebaren". DemeestewerkendieVivaldigeschrevenheeftzijngeschrevenvoordeleerlingenvanhetconservatorium,uitgezonderdnatuurlijkzijnopera's.Elkwerkschreefhijvooréénspecialegelegenheiden vooréénbepaaldegroepuitvoerders. Vivaldiontwikkeldedeconcerto vorm,alsmuziekstukvooréénofmeerderesolo instrumentenen orkest.aandevormvanhetconcertowarenvasteregelsverbonden:hetbestonduitdriedelen,met eensneldeelalseersteenalsderdeeneenlangzaamdeeldaartussenin."eenconcertheeftdeidealeomvangwanneerheteerstedeelvijfminutenduurt,hetadagiovijftotzesminutenenhetderde deeldrietotvierminuten,"schreefdefluitistencomponistquantzin1752.intotaalschreefvivaldi meerdan500concerten,dieallemaalaanderegelsvoldoenentochzoverschillendvanelkaarzijn. JohanSebastiaanBachheefttijdenszijnstudiekennisgemaaktmetenkelevioolconcertenvanVivaldi

5 enzeuitgebreidbestudeerd.eenaantalvanvivaldi'sconcertenheefthijbewerktalsconcertvoor klavecimbelsolo,zodatdeconcertenookinkleinerverband,buitendeconcertzaaltespelenente beluisterenwaren. Vivaldiwaszelfeenvioolvirtuoos.Omdevirtuozemogelijkhedenvandeviooltedemonstreren schreefhijmeerdantweehonderdconcertivoorsolo vioolenorkest.desolopartijinvivaldi'sconcertenzijnvaakalleenschetsmatigopgeschreven.tijdensconcertenimproviseerdehijderesterbij. HetwasindetijdvanVivaldinietgebruikelijkommuziektelatendrukkenenuittegeven.Decomponistmoestzo'nuitgavevaakzelfbetalenenverdiendeernauwelijksmee.Daarentegenwerdzijn muziekdanwelwijderverspreidenoogsttehijmeerroem.vivaldizeieensdathijlieverhaddatmuzikantenbijhemeenkopievaneenwerkbestelden,wantdaarverdiendehijperkopienetzoveel aanalshijineenhalvemaandaansalariskreeg. Devierjaargetijden In1725verscheenbijdeAmsterdamseuitgeverLeCènehetopusachtvandehandvanVivaldi,met detitelilcimentodell'armoniaedell'inventione(destrijdtussenharmonieenvindingrijkheid).de eerstevierconcertenuitheteersteboekvormensamenlequattrostagioni(devierjaargetijden). BijelkvandejaargetijdenheeftVivaldieensonnetgeschreven.Indemargevandetekststaanletters dieverwijzennaarpassagesindepartituur.vivaldiwildedatdeviervioolconcertencorrespondeerdenmetdeseizoenenenschetsinelkconcertmuzikaaleenbeeldvanhetjaargetijde.decomponist wildedatdeluisteraarprecieswistwaterallemaaldoordenotenwerduitgebeeld,omzodemuziek tenvolletekunnenwaarderen.indewinterbijvoorbeeldschetstehijdebarrewintervannoord Italië..Vivaldiwaszichmaaraltebewustvanz'ninspiratie.Hijprobeerdemuzikaalteverwoorden hoe'twasomindeijskoudeduisternisbibberend'ngierendestormtedoorstaan. Heteerstevandevierconcerten,LaPrimavera(DeLente)waszeerpopulairindetijdvanVivaldi. Hetwerdopveelplekkengespeeldendooreenaantalcomponistenbewerkt.ZocomponeerdeChedevilleopbasisvanhetwerkvanVivaldiLessaisonsamusantesenschreefdefilosoof,schrijveren componistrousseaueenbewerkingvoorfluitsolo. Laprimavera(Delente) A Delenteisgekomen,enmeteenblijgemoed B brengenallevogelshaareenwelkomstgroet. C Hetzoelewindjesuizeltzachtjesdoordebomen enoveralhoortmendebeekjeskabb'lendstomen D Maardanbetrektdelucht:hetwordtnulelijkweer debliksemschietdoorhetzwerk,dedondergaattekeer E Dochnaeentijdjeishetonweeralvoorbij, devogelsgaanweerzingen,heelvrolijkenheelblij. F Enineenbloemenweidaarligteenmantedromen. Eenherderishet,zijnhondwaaktgrommendaanzijnzij Deblaad'renin'tstruweel,dieritselenzozacht. G Daarklinkteendoedelzak;vanheind'enverrekomen deherdersendenimfen,zedansenindewei tererevandelente,inalhaargrootsepracht. DomenicoScarlatti( )tradopzeventienjarigeleeftijdindevoetsporenvanzijnvaderAllessandro,componistvanvelebarokopera's.TochkennenweDomeniconuindeeersteplaatsalsklaviervirtuoosenwegbereidervoordeklassiekesonatevorm.Inzijnruimvijfhonderdnagelateneendeligeklavecimbelsonatesishijeenexponentvanenerzijdseeninstrumentbewusterdenkenoverinstrumentalemuziek zijnvirtuozeloopjes,flitsendemelodiesprongenenruisendeakkoordbrekingen

6 haddennietvooreenanderinstrumentgeschrevenkunnenwordenengoldendestijdsalszeermodern anderzijdsgeefthijuitingaandewensnaareeneenvoudigemelodischetaaldiezichafkeert vanaltegeleerdemeerstemmigheid. DeItaliaanGiovanniBatistaPergolesi( )heeftdemuziekwetenschappersvooralbeziggehoudenmetwerkendietenonrechteaanhemtoegeschrevenwaren.Zowerdaanhetbeginvande jarentachtigduidelijkdatdeconcertiarmonici,jarenlangdeinstrumentaletoppersindepergolesicatalogus,gecomponeerdwarendoordenederlandergraafwilhelmvanwassenaer.zekerisdat Pergolesi,diemethetkomischeintermezzoLaServaPadronadeoperawereldopzijnkopzette,het religieuzestabatmaterensalvereginaschreef.pastwintigjaarnapergolesi'sdoodwerdstabatmatereenenormsuccesnummer.zelfsjohannsebastianbachvondhetdemoeitewaardenbewerkte hetvooreigengebruik. DegroteJohannSebastianBach( )wordttegenwoordigbeschouwdalseindenhoogtepunt vandebarokperiode,hoewelhijtijdenszijnlevennietalszodanigwerdgewaardeerd.hijstondbekendalseenbetrouwbaar,maaropvliegendkapelmeestermeteenbuitengewonekennisvankerkorgels.in1717tradbachindienstvandemuziekminnendeprinsleopoldvonanhalt Kothen.Bach beschikteovereenensemblevanzo'nachttienmuzikantenenhijkonnaarhartelustexperimenteren encomponeren.hierontstondhetleeuwendeelvanzijnconcertenenkamermuziek.indezeconcertenzettebachdelijnvanvivaldivoort hijbewerktezelfsenkelevivaldiconcertenzoalsdiensconcertvoorvierviolenenorkestop.3nr.10toteenconcertvoorvierklavecimbelsenorkestbwv OokdeBrandenburgseconcertenschreefBachgrotendeelsteKothen.Deconcertendankenhun naamaanhetfeitdatzeopgedragenzijnaandemarkgraafvanbrandenburg. HetklavecimbelwasBachsgereedschapbijuitstek.Hieropverklaardehijzijntwintigkinderenenzijn vrouwannamagdalenadegeheimenvandemuziek.veledansen,suites,preludes,fuga'senpartita'snoteerdehijindeboekjesvanzijnleerlingen.zokomendetwee endriestemmigeinventionen eenzeergeschikteinleidingopbachsmeerstemmigemuziek voorinhetklavierbuchleinvanzijn zoonwilhelmfriedemann.ookzijneigencompositorischeuitdagingenschreefbachvoorklavecimbel.zoontstonddaswohltemperierteklavier,tweesetsvan24preludesenfuga'sopallemogelijke toonsoorten.degoldbergvariatieszijnvanlateredatum.hetverhaalgaatdatbachdezedertigvariatiesschreefopverzoekvanderussischeambassadeurtesaksen.dezeleedaanslapeloosheidende variaties,gespeelddoorbachsleerlingjohanngottliebgoldberg,moestenhemdaarvanafhelpen. HetgrootstedeelvanzijnlevenisBachkerkorganistgeweest.EerstinArnstadt,Muhlhausenen Weimaren,nazijngelukkigeverblijfteKothen,inLeipzig. In1723werdBachaangenomenalscantorvandeThomaskircheteLeipzig.Eenbaandieinhoog aanzienstondenwaarvoorveelbelangstellingwas.hoewelwijtegenwoordiganderszoudenverwachten,wasbachnietdeeerstekeus.voorhemwerdentelemannendenuvergetengraupner gepolst.zijweigerden,bachkreegdebaanenbleeftotzijndoodinleipzig.hierontstondhetgrootstedeelvanzijnreligieuzeoeuvre:decantates,demissen,depassiesendeoratoria. TotdehoogtepuntenuitBachsreligieuzeoeuvrebehorendeMatthäusPassionendeMisinbmineur.DeMatthäusPassionbeleefdezijneersteuitvoeringop11april1727indeThomaskirchete Leipzig.HoewelBachhetwerknogenigekerenuitvoerde,verdweenhetnazijndoodindekast. Ruimhonderdjaarlater,in1829,ontdektedecomponistFelixMendelssohnhetmanuscriptenvoerdehijhetuit.DezegebeurtenismarkeerdehetbeginvandeBach revivaldietotopdedagvanvandaagvoortduurt. MetdeMisinb mineur,dehohemesse,zettebachindelaatstejarenvanzijnlevendekroonopzijn religieuzeoeuvre. HoewelweGeorgPhilippTelemann( )tegenwoordigvaakbeschouwenalseenenorme veelschrijver hijschreefmeerdanvierduizendwerken enauteurvanplichtmatigebarokkewerkjes,washijtijdenszijnlevengeliefderdanjohannsebastianbach.telemann,eenmanvandewereld

7 diedenogongeschrevenregelsvandepublicrelationsuitstekendbeheerste,hadvelegoedevriendenenrelaties.hijmaaktedaarin1732handiggebruikvandoorteadverterenvooreenabonnementopzijnindriedelenteverschijnentafelmusik,eenserievannegenorkestwerkenendiverse kortesolo entriostukkenvoor'4egewoneman'.detafelmusikgeefteenmooibeeldvanmuziekinvloedenuitdiverselandenendestandvanzakenophetgebiedvandekamermuziek. Händel( )wasintondenvooralactiefopoperagebied.Hijleiddezijneigenoperagezelschap,totdesmaakvanhetEngelsepubliekzichafkeerdevanhetopItaliaanseleestgeschoeidemuziektheater.Handel,pragmaticuspursang,reddezijnhachjemetoratoriaopeenEngelsetekst.In 1742schreefhijin23dagentijdzijngrootstehit,deMessiah,methetoverbekendeentriomfantelijkeAlleluiahaanhetslotvanhettweededeel.

Brunelleschi. De Dom van Florence

Brunelleschi. De Dom van Florence Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv, Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

Geen fabriekswerk. Roeien met de wind mee en de stroom tegen. Jac Willekens

Geen fabriekswerk. Roeien met de wind mee en de stroom tegen. Jac Willekens Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

er schilders katholiek en vervaardigen ze religieuze stukken. Ook is de rol van het hof niet te vergelijken met die van Frankrijk of Engeland.

er schilders katholiek en vervaardigen ze religieuze stukken. Ook is de rol van het hof niet te vergelijken met die van Frankrijk of Engeland. Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

Affecten, emoties en expressie

Affecten, emoties en expressie Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

3. Ontwikkeling van de Amerikaanse Filmindustrie tot 1918 De Amerikaanse filmindustrie

3. Ontwikkeling van de Amerikaanse Filmindustrie tot 1918 De Amerikaanse filmindustrie Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

Emile Bernard: Pont Aven, 1898. Gauguin

Emile Bernard: Pont Aven, 1898. Gauguin Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

Musicals en musicalfilms Inleiding

Musicals en musicalfilms Inleiding Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of

Nadere informatie

Rekenen Groep 7-2e helft schooljaar.

Rekenen Groep 7-2e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm

Nadere informatie

Rekenen Groep 6-2e helft schooljaar.

Rekenen Groep 6-2e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,

Nadere informatie

Rekenen Groep 6-1e helft schooljaar.

Rekenen Groep 6-1e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of

Nadere informatie

Antwoorden Rekenen Groep 5-1e helft schooljaar

Antwoorden Rekenen Groep 5-1e helft schooljaar Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of

Nadere informatie

Rekenen Groep 4-1e helft schooljaar.

Rekenen Groep 4-1e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm

Nadere informatie

Rekenen Groep 4-2e helft schooljaar.

Rekenen Groep 4-2e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm

Nadere informatie

Rekenen Groep 4-2e helft schooljaar.

Rekenen Groep 4-2e helft schooljaar. Sweelinck & De Boer B.V., Den Haag 2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm

Nadere informatie

groep Computerprogramma woordenschat

groep Computerprogramma woordenschat Taal actief G e b r u i k e r si n st r u c t i e C o m pu te rpro gra m m a w o o rde n s c ha t 214088_OM.indd 1 gro ep 6 22-06-2009 12:22:50 telefoon: 073-628 87 22 e-mail: helpdesk.bao@malmberg.nl

Nadere informatie

MUZIEKEDITIE B O E K E N C E N T R U M

MUZIEKEDITIE B O E K E N C E N T R U M OP TOON HOOGTE LIEDEREN BUNDEL HGJB MUZIEKEDITIE B O E K E N C E N T R U M Op Toonhoogte is ontwikkeld door de HGJB. Deze landelijke jongerenorganisatie in de Protestantse Kerk in Nederland wil jongeren

Nadere informatie

Handleiding ZorgDomein Bijlagen verzenden

Handleiding ZorgDomein Bijlagen verzenden Handleiding ZorgDomein Bijlagen verzenden ZorgDomein 2014 Inleiding Het is mogelijk om naast de verwijsbrief ook bijlagen elektronisch te verzenden via ZorgDomein. Het toevoegen van bijlagen aan de verwijzing

Nadere informatie

Het verhaal van Europa

Het verhaal van Europa Het verhaal van Europa 2010 Uitgeverij Manteau / Standaard Uitgeverij en Rob Heirbaut & Hendrik Vos Standaard Uitgeverij nv, Mechelsesteenweg 203, B-2018 Antwerpen www.manteau.be info@manteau.be Deze reeks

Nadere informatie

Oefentekst voor het Staatsexamen

Oefentekst voor het Staatsexamen Oefentekst voor het Staatsexamen Staatsexamen NT2, programma I, onderdeel lezen bij Hoofdstuk 6 van Taaltalent NT2-leergang voor midden- en hoogopgeleide anderstaligen Katja Verbruggen Henny Taks Eefke

Nadere informatie

Portfolio

Portfolio Portfolio 2011-2012 www.atelier-mart.nl Schilderij Jaartal Eigenschappen 201213 2012 Acryl Op doek Omschrijving Dans Afmetingen Prijs 70 x 50 cm (b x h) 275,00 Het betreft hier het schilderij op de rechterpagina.

Nadere informatie

VO2020- scan. Handleiding bestuursrapportage met bestuursambities. Versie 1.0, april 2015

VO2020- scan. Handleiding bestuursrapportage met bestuursambities. Versie 1.0, april 2015 VO2020- scan Handleiding bestuursrapportage met bestuursambities Versie 1.0, april 201 Copyright 201 Stichting Schoolinfo Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen

Nadere informatie

KWR 05.026 april 2005

KWR 05.026 april 2005 KWR 05.026 april 2005 Kiwa N.V. - 1 - april 2005 KWR 05.026 april 2005 2005 Kiwa N.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,

Nadere informatie

HANDLEIDING VOICE/DATA SIM KAART VERENIGD KONINKRIJK

HANDLEIDING VOICE/DATA SIM KAART VERENIGD KONINKRIJK HANDLEIDING VOICE/DATA SIM KAART VERENIGD KONINKRIJK Copyright 2018. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of

Nadere informatie

Zwart op wit Praktische schrijfvaardigheid voor volwassenen. Extra les: Wonen. Dorothé Pietersma. u i t g e v e r ij coutinho.

Zwart op wit Praktische schrijfvaardigheid voor volwassenen. Extra les: Wonen. Dorothé Pietersma. u i t g e v e r ij coutinho. Zwart op wit Praktische schrijfvaardigheid voor volwassenen Extra les: Wonen Dorothé Pietersma u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2009 Deze extra les over wonen hoort bij Zwart op wit. Praktische schrijfvaardigheid

Nadere informatie

HANDLEIDING HUAWEI E-5331 POCKET MIFI ROUTER

HANDLEIDING HUAWEI E-5331 POCKET MIFI ROUTER HANDLEIDING HUAWEI E-5331 POCKET MIFI ROUTER Copyright 2012. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar

Nadere informatie

Antwoorden op de meerkeuzevragen

Antwoorden op de meerkeuzevragen Antwoorden op de meerkeuzevragen bij Dit is marketing! Loek ten Berge Johan van Kooten met medewerking van Esther de Berg Tweede, herziene druk u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2012 Deze antwoorden

Nadere informatie

Sssplitsss Handleiding instellingen

Sssplitsss Handleiding instellingen Sssplitsss Handleiding instellingen v. 11-09-2007: 11:35 Leeswijzer Dit is de standaard handleiding instellingen van het programma OWG-Design4All Sssplitsss. Naast deze standaard handleiding, is er tevens

Nadere informatie

Gebruikershandleiding Planningsagenda. Versie: Januari In business for people.

Gebruikershandleiding Planningsagenda. Versie: Januari In business for people. Gebruikershandleiding Planningsagenda Versie: Januari 2017 In business for people. Unit4 VerzuimSignaal Telefoon 074-2455444 Postbus 313 Fax 074-2455445 7550 AH Hengelo Internet http://www.unit4.com/nl/software/hr/unit4-verzuimsignaal

Nadere informatie

Wonen Leerboek voor de Opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider / Jongerenwerker

Wonen Leerboek voor de Opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider / Jongerenwerker Wonen Leerboek voor de Opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider / Jongerenwerker Copyright: Uitgeverij Eigen Wijs, Bussum 2003 ISBN-10:90-77495-13-4 ISBN-13: 978-90-77495-13-1 1e druk februari 2006 Schrijvers:

Nadere informatie

Windows Live Mail downloaden en een e-mailadres instellen

Windows Live Mail downloaden en een e-mailadres instellen Wegwijs in Windows 7 Wegwijs in internet Windows Live Mail downloaden en een e-mailadres instellen Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2011 Deze handleiding Windows Live Mail downloaden

Nadere informatie

Vrijetijdsbesteding Leerboek voor de opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider/Jongerenwerker

Vrijetijdsbesteding Leerboek voor de opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider/Jongerenwerker Vrijetijdsbesteding Leerboek voor de opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider/Jongerenwerker Copyright: Uitgeverij Eigen Wijs, Bussum 2007 ISBN: 978 90 77495 21 6 1e druk augustus 2007 Boek: Serie Jongerenwerk/Vrijetijdsbesteding

Nadere informatie

Voorbeeldvragenlijst COK

Voorbeeldvragenlijst COK Voorbeeldvragenlijst COK Vragen over de kwaliteit van wonen (Selectie van vragen uit de vragenlijst behorend bij Clienten over Kwaliteit ) Kanaalweg 17c, gebouw B2 3526 KL Utrecht Postbus 8224 3503 RE

Nadere informatie

HANDLEIDING SIM KAART RUSLAND

HANDLEIDING SIM KAART RUSLAND HANDLEIDING SIM KAART RUSLAND Copyright 2018. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige

Nadere informatie

Zelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie

Zelfstandig werken. Ajodakt. Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie Zelfstandig werken Ajodakt Dit antwoordenboekje hoort bij het gelijknamige werkboek van de serie 9 789074 080705 Informatieverwerking Groep 7 Antwoorden Auteur P. Nagtegaal ajodakt COLOFON Illustraties

Nadere informatie

Test voor het meten van de jeugdgerichtheid van de buurt of het dorp. Quick Scan J-score voor de buurt of het dorp

Test voor het meten van de jeugdgerichtheid van de buurt of het dorp. Quick Scan J-score voor de buurt of het dorp Test voor het meten van de jeugdgerichtheid van de buurt of het dorp Quick Scan J-score voor de buurt of het dorp Colofon Uitgave: Auteur: NISB, Arnhem Christel van den Hooven (SportZeeland) en Heino van

Nadere informatie

Microsoft Security Essentials downloaden

Microsoft Security Essentials downloaden Wegwijs in internet Thuis in Windows Vista Thuis in Windows 7 Microsoft Security Essentials downloaden Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2011 Deze handleiding Microsoft Security

Nadere informatie

inhoud blz. 1. Een wereld vol letters 2. Letters 3. Plaatjes lezen 4. Het pictogram 5. Van plaatje naar teken 6. Letters en klanken

inhoud blz. 1. Een wereld vol letters 2. Letters 3. Plaatjes lezen 4. Het pictogram 5. Van plaatje naar teken 6. Letters en klanken Letters Letters inhoud blz. 1. Een wereld vol letters 3 2. Letters 4 3. Plaatjes lezen 5 4. Het pictogram 6 5. Van plaatje naar teken 7 6. Letters en klanken 8 7. Overal letters 9 8. Rome 10 9. Vreemde

Nadere informatie

Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken

Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken Wegwijs in Windows 8 Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij c o u t i n h o c bussum 2013 Deze handleiding over een Outlook.com-account aanmaken hoort bij

Nadere informatie

Informatie over de opleiding en de praktijk BBL verkort niveau 4

Informatie over de opleiding en de praktijk BBL verkort niveau 4 7-11-017 Status Definitief Referentie PK 1/5 Auteur(s) Annemarie ten Klooster/Petra Kramp Informatie over de opleiding en de praktijk BBL verkort niveau 4 Stichting Maasstad Ziekenhuis Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Vrijstaande woning kavel 6 't Hees Westerbork Tineke Berger & Sjraar Hendriks

Vrijstaande woning kavel 6 't Hees Westerbork Tineke Berger & Sjraar Hendriks 000 7500 000 66 70 506 90 (vergunningsvrij) Kavel 06 - Plan 't Hees Orvelterstraat/Westerborkerveld Westerbork T 8 N ase Omgevingsverg. Tekeningnummer OM - S0 Onderwerp Situatietekening Schaal :500 7500

Nadere informatie

Profiel van de Nederlandse overheid

Profiel van de Nederlandse overheid Profiel van de Nederlandse overheid Organisatie, beleid en besluitvorming Links Remko Iedema en Patricia Wiebinga bussum 2012 Deze links vormen extra materiaal bij de zesde, herziene druk van het boek

Nadere informatie

inhoud Airbus A De eerste vlucht 2. Samenwerken 3. Het vervoer 4. Aan boord 5. De motoren 6. Maten 7. Luchthavens 8. Airbusweetjes 9.

inhoud Airbus A De eerste vlucht 2. Samenwerken 3. Het vervoer 4. Aan boord 5. De motoren 6. Maten 7. Luchthavens 8. Airbusweetjes 9. Airbus A380 inhoud Airbus A380 3 1. De eerste vlucht 4 2. Samenwerken 4 3. Het vervoer 6 4. Aan boord 7 5. De motoren 9 6. Maten 10 7. Luchthavens 11 8. Airbusweetjes 12 9. Filmpjes 13 Pluskaarten 14 Bronnen

Nadere informatie

Bijlagen bij het ecologisch krachtenveld

Bijlagen bij het ecologisch krachtenveld Professioneel pedagogisch handelen Omgaan met probleemgedrag in opvoedingssituaties Bijlagen bij het ecologisch krachtenveld Gerbert Sipman u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2014 Deze bijlagen horen

Nadere informatie

NIEMAND LUISTERT. Lia Lucas

NIEMAND LUISTERT. Lia Lucas niemand luistert 1 2 NIEMAND LUISTERT Lia Lucas 3 Uitgeverij U2pi BV (www.jouwboek.nl), Voorburg 2e druk november 2014 Titel: Niemand luistert Auteur: Lia Lucas Illustraties: Lia Lucas ISBN: 978-90-8759-465-7

Nadere informatie

RoBeheer 1.5. Dé specialist in ruimtelijke informatievoorziening. Crotec bv Parallelweg 21 5223 AL s-hertogenbosch

RoBeheer 1.5. Dé specialist in ruimtelijke informatievoorziening. Crotec bv Parallelweg 21 5223 AL s-hertogenbosch 1.5 Crotec bv Parallelweg 21 5223 AL s-hertogenbosch Postbus 2447 5202 CK s-hertogenbosch V T 073523 3950 F 073523 3998 www.crotec.nl info@crotec.nl RoBeheer Vestiging Amsterdam Plotterstraat 22 1033 RX

Nadere informatie

VOOR HET vfas CONGRES

VOOR HET vfas CONGRES ALIMENTATIE VAN DE TOEKOMST SCHEIDEN IN NEDERLAND 2012 onderzoek uitgevoerd door TNS NIPO in opdracht van de vfas DE SCHEIDINGSADVOCATEN vfas CONGRES 2012 VAN ALIMENTATIE DE vfas NODIGEN VAN DE TOEKOMST

Nadere informatie

HANDLEIDING HUAWEI E-5330 MIFI ROUTER

HANDLEIDING HUAWEI E-5330 MIFI ROUTER HANDLEIDING HUAWEI E-5330 MIFI ROUTER Copyright 2015. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt

Nadere informatie

Informatie sollicitatieprocedure leerling-verpleegkundige niveau 5 HBOV

Informatie sollicitatieprocedure leerling-verpleegkundige niveau 5 HBOV 5 november 206 Status Definitief Referentie WAD/PK /6 Auteur(s) Petra Kramp Informatie sollicitatieprocedure leerling-verpleegkundige niveau 5 HBOV Stichting Maasstad Ziekenhuis Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor

Nadere informatie

Handleiding Windows Live Mail 2012 downloaden en installeren

Handleiding Windows Live Mail 2012 downloaden en installeren Wegwijs in Windows 8 Handleiding Windows Live Mail 2012 downloaden en installeren Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij c o u t i n h o c bussum 2013 Deze handleiding over het downloaden en installeren

Nadere informatie

HANDLEIDING SIM KAART THAILAND

HANDLEIDING SIM KAART THAILAND HANDLEIDING SIM KAART THAILAND Copyright 2017. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige

Nadere informatie

WerkPortfolio. Praktijkkaarten PRO schoonmaak. Professionele schoonmaaktechnieken

WerkPortfolio. Praktijkkaarten PRO schoonmaak. Professionele schoonmaaktechnieken WerkPortfolio Professionele schoonmaaktechnieken Praktijkkaarten PRO schoonmaak Schoonmaakregels Werk van boven naar beneden...01 Werk van buiten naar binnen...02 Werk van schoon naar vuil...03 Emmer en

Nadere informatie

Antwoorden op de vragen

Antwoorden op de vragen Thuis in Windows 7 Antwoorden op de vragen Hannie van Osnabrugge bussum 2010 Deze antwoorden horen bij de vragen in Thuis in Windows 7 van Hannie van Osnabrugge. 2010 Hannie van Osnabrugge Alle rechten

Nadere informatie

Extra les: Verzekeringen

Extra les: Verzekeringen Zwart op wit Praktische schrijfvaardigheid voor volwassenen Extra les: Verzekeringen Dorothé Pietersma u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2009 Deze extra les over verzekeringen hoort bij Zwart op wit.

Nadere informatie

Frankenstein. Mary Shelley

Frankenstein. Mary Shelley Frankenstein Frankenstein maakt deel uit van de reeks Wereldverhalen van Uitgeverij Eenvoudig Communiceren. Wereldverhalen is een serie beroemde verhalen. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren Postbus 10208

Nadere informatie

Handleiding Een e-mailadres van een provider toevoegen in de app E-mail

Handleiding Een e-mailadres van een provider toevoegen in de app E-mail Wegwijs in Windows 8 Handleiding Een e-mailadres van een provider toevoegen in de app E-mail Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij c o u t i n h o c bussum 2013 Deze handleiding over een e-mailadres

Nadere informatie

SIM KAART USA UNLIMITED

SIM KAART USA UNLIMITED SIM KAART USA UNLIMITED Copyright 2018. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm

Nadere informatie

Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken

Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken Wegwijs in Windows 8.1 Handleiding Een Outlook.com-account aanmaken Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij c o u t i n h o c bussum 2015 Deze handleiding over het aanmaken van een Outlook.com-account

Nadere informatie

Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek

Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert

Nadere informatie

Voor fouten door middel van onduidelijkheden en verkeerde opgave zijn wij niet aansprakelijk. Zonder schriftelijke toestemming van de uitgever mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen

Nadere informatie

HANDLEIDING SIM KAART CANADA

HANDLEIDING SIM KAART CANADA HANDLEIDING SIM KAART CANADA Copyright 2018. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige

Nadere informatie

Firewall Configuratie

Firewall Configuratie Firewall Configuratie Firewall Configuratie In deze handleiding gaan we een aantal voorbeelden geven hoe u een bepaalde situatie kunt oplossen door middel van een aantal Filter Rules. Situatie 1 U maakt

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor ouders Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor ouders, is onderdeel

Nadere informatie

Christiane Berkvens-Stevelinck. Vrije rituelen Vorm geven aan het leven. met medewerking van Johan Blaauw

Christiane Berkvens-Stevelinck. Vrije rituelen Vorm geven aan het leven. met medewerking van Johan Blaauw Vrije rituelen Christiane Berkvens-Stevelinck Vrije rituelen Vorm geven aan het leven met medewerking van Johan Blaauw Uitgeverij Meinema, Zoetermeer www.uitgeverijmeinema.nl Boekverzorging: Mulder van

Nadere informatie

School en echtscheiding

School en echtscheiding School en echtscheiding Alledaagse begeleiding binnen een schoolbreed beleid Angelique van der Pluijm en Margit Grevelt School en echtscheiding Alledaagse begeleiding binnen een schoolbreed beleid Angelique

Nadere informatie

LAN DNS & DNS Forwarding

LAN DNS & DNS Forwarding LAN DNS & DNS Forwarding LAN DNS Met de LAN DNS functionaliteit kunt u ervoor zorgen dat de DrayTek als DNS-server fungeert voor het interne netwerk. Hiermee kunt u naar een interne webpagina of webapplicatie

Nadere informatie

LETTERREGEN Handleiding instellingen

LETTERREGEN Handleiding instellingen LETTERREGEN Handleiding instellingen v. 11-09-2007: 11:35 Leeswijzer Dit is de standaard handleiding instellingen van het programma OWG-Design4All Letterregen. Naast deze standaard handleiding, is er tevens

Nadere informatie

Address Mapping Address Mapping regels:

Address Mapping Address Mapping regels: Address Mapping Address Mapping Met de optie Address Mapping kunt u het uitgaande publieke IP-adres instellen voor bepaalde interne IP-adressen. Het verkeer afkomstig van dit desbetreffende interne IP-adres

Nadere informatie

Rabobank Westland 17 oktober 2013 Bart van Meurs & Raymond Buitelaar. 2013 ideality

Rabobank Westland 17 oktober 2013 Bart van Meurs & Raymond Buitelaar. 2013 ideality Rabobank Westland 17 oktober 2013 Bart van Meurs & Raymond Buitelaar ideality trend 1: online winkelen trend 2: social media stelling 1: retail vs. e-tail stelling 2: offline vs. online overweging ideality

Nadere informatie

Verheven tijdverspilling. liturgie vieren HENK JONGERIUS. Verheven tijdverspilling wil een bijdrage HENK JONGERIUS

Verheven tijdverspilling. liturgie vieren HENK JONGERIUS. Verheven tijdverspilling wil een bijdrage HENK JONGERIUS wil een bijdrage leveren aan een vernieuwde waardering van het liturgievieren. In deze tijd, waar op het kerkelijk erf veel vorming in de liturgie is verdwenen, biedt het stof tot bezinning en een handreiking

Nadere informatie

FlexSCAN Installatie

FlexSCAN Installatie FlexSCAN Installatie Copyright Copyright 2007 Dicon development center BV. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerde gegevensbestand,

Nadere informatie

HANDLEIDING SIM KAART ISRAEL

HANDLEIDING SIM KAART ISRAEL HANDLEIDING SIM KAART ISRAEL Copyright 2019. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige

Nadere informatie

Handleiding Windows Live Mail 2012 downloaden en installeren

Handleiding Windows Live Mail 2012 downloaden en installeren Wegwijs in Windows 8.1 Handleiding Windows Live Mail 2012 downloaden en installeren Hannie van Osnabrugge u i t g e v e r ij c o u t i n h o c bussum 2015 Deze handleiding over het downloaden en installeren

Nadere informatie

Stoppen met roken Cursus

Stoppen met roken Cursus Stoppen met roken Stoppen met roken Cursus F.A. Willemsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

HANDLEIDING SIM KAART ISRAEL

HANDLEIDING SIM KAART ISRAEL HANDLEIDING SIM KAART ISRAEL Copyright 2015. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige

Nadere informatie

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden. verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden. verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand stap in de stilte www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Mulder van Meurs Illustraties: Maartje van den Noort isbn 978 90 211 4326 2 nur 728 2013 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Belangrijke boodschap:

Belangrijke boodschap: Belangrijke boodschap: Het is illegaal om dit E-book te kopiëren, verkopen of verdelen! Dit e-book hoor je te krijgen van goedomgaanmetgeld.nl of een andere website waarvan Marielle Vreeken eigenaar is,

Nadere informatie

Sociale Omgeving Leerboek voor de Opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider / Jongerenwerker

Sociale Omgeving Leerboek voor de Opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider / Jongerenwerker Sociale Omgeving Leerboek voor de Opleiding Assistent Vrijetijdsbegeleider / Jongerenwerker Copyright: Uitgeverij Eigen Wijs, Bussum ISBN/EAN: 978-90-77495-18-6 1e druk maart 2007 Boek: Serie Jongerenwerk

Nadere informatie

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof Groenengrijs Groenengrijs Jong en oud met elkaar in gesprek Karen van Kordelaar Astrid Vlak Yolande Kuin Gerben Westerhof Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van

Nadere informatie

Arbeidsovereenkomst 2016/2017

Arbeidsovereenkomst 2016/2017 Arbeidsovereenkomst en aanverwante regelgeving 2016/2017 Redactie: Ars Aequi Libri Ars Aequi Libri Nijmegen 2016 ISBN: 978-90-6916-839-5 NUR 825 2016 Ars Aequi Libri, Nijmegen. Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

module 5 2008 Instruct, Postbus 38, 2410 AA Bodegraven - 1 e druk: november 2008

module 5 2008 Instruct, Postbus 38, 2410 AA Bodegraven - 1 e druk: november 2008 Europees Computer Rijbewijs module 5 ACCESS 2007 2008 Instruct, Postbus 38, 2410 AA Bodegraven - 1 e druk: november 2008 ISBN: 978 90 460 0493 7 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

LAN Multiple-Subnet Port Based VLAN

LAN Multiple-Subnet Port Based VLAN LAN Multiple-Subnet Port Based VLAN LAN Multiple-Subnet Met dit product hebt u de mogelijkheid om met meerdere LAN subnetten te werken. Hierdoor kunt u de LAN poorten op de DrayTek indelen in verschillende

Nadere informatie

Gasten Wi-Fi netwerk

Gasten Wi-Fi netwerk Gasten Wi-Fi netwerk Gasten Wi-Fi netwerk In bepaalde situaties kan het voorkomen dat u een extra draadloos netwerk wilt aanbieden aan uw gasten. Dit gasten netwerk moet gescheiden zijn van het reeds bestaande

Nadere informatie

DrayTek Vigor AP700 MAC Filtering

DrayTek Vigor AP700 MAC Filtering DrayTek Vigor AP700 MAC Filtering DrayTek Vigor AP700 MAC Filtering De DrayTek Vigor AP700 beschikt tevens over een extra beveiligings functionaliteit. Namelijk MAC Filtering, hierdoor kunt u op basis

Nadere informatie

MEDISCH SPOEDGEVAL INJECTIE LETSEL HYDRAULISCH HOGEDRUK. De feiten. www.veiligwerkenmethydrauliek.nl

MEDISCH SPOEDGEVAL INJECTIE LETSEL HYDRAULISCH HOGEDRUK. De feiten. www.veiligwerkenmethydrauliek.nl MEDISCH SPOEDGEVAL HYDRAULISCH HOGEDRUK INJECTIE LETSEL De feiten www.veiligwerkenmethydrauliek.nl Inhoudsopgave Inleiding 4 Wie lopen het meeste risico? 6 Aard van het materiaal, plaats van binnendringen

Nadere informatie

Training. Methodisch verzamelen van informatie

Training. Methodisch verzamelen van informatie Training Methodisch verzamelen van informatie Colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. 0522-235235 info@edu-actief.nl www.edu-actief.nl Auteur: Nienke Koopman Inhoudelijke redactie: Floortje Vissers Titel:

Nadere informatie

Toetsvragen bij domein 6 Stellen

Toetsvragen bij domein 6 Stellen bijvoorbeeld Exemplarische opleidingsdidactiek voor taalonderwijs op de basisschool Toetsvragen bij domein 6 Stellen Bart van der Leeuw (red.) Jo van den Hauwe (red.) Els Moonen Ietje Pauw Anneli Schaufeli

Nadere informatie

Universal Repeater AP700

Universal Repeater AP700 Universal Repeater AP700 Universal Repeater De universal repeater mode in de VigorAP 700 is een efficiënte manier om het bereik van uw draadloze netwerk te vergroten. Door Universal repeater mode te gebruiken

Nadere informatie

DE WAARDE VAN ZELF (LEREN) KIEZEN

DE WAARDE VAN ZELF (LEREN) KIEZEN (LEREN) KIEZEN 7 EN KIES ZELF DE WAARDE VAN ZELF (LEREN) KIEZEN KEUZEMOGELIJKHEDEN "Leren gaat veel beter en levert veel bruikbaarder en duurzamer resultaten als men zelf kiest wat en hoe men leert. De

Nadere informatie

Antwoorden op de vragen

Antwoorden op de vragen Wegwijs in de wereld van internet Antwoorden op de vragen Hannie van Osnabrugge Vijfde, herziene druk bussum 2010 Deze antwoorden horen bij de vragen in Wegwijs in de wereld van internet van Hannie van

Nadere informatie

Skype: leren op afstand

Skype: leren op afstand Skype: leren op afstand 1 Cursus Onderwijs en ICT Jaargang 2, deel 20 (versie 1.0 NL 8-04-2011) Leren op afstand door Serge de Beer Inleiding Leren hoeft niet alleen op school plaats te vinden. Wie bijvoorbeeld

Nadere informatie

Thuis in Word Antwoorden op de vragen. Hannie van Osnabrugge Marian Ponsioen-van der Hulst

Thuis in Word Antwoorden op de vragen. Hannie van Osnabrugge Marian Ponsioen-van der Hulst Thuis in Word 2007 Antwoorden op de vragen Hannie van Osnabrugge Marian Ponsioen-van der Hulst bussum 2009 Deze antwoorden horen bij de vragen in Thuis in Word 2007 van Hannie van Osnabrugge en Marian

Nadere informatie

ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd

ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd Praktische handleiding voor signalering, screening en diagnostiek prof. dr. J. Buitelaar drs. E. van Daalen dr. C. Dietz

Nadere informatie

Informatie over de opleiding en de praktijk BBL regulier niveau 4

Informatie over de opleiding en de praktijk BBL regulier niveau 4 15-11-016 Status Definitief Referentie WAD/PK 1/5 Auteur(s) Annemarie ten Klooster/Petra Kramp Informatie over de opleiding en de praktijk BBL regulier niveau 4 Stichting Maasstad Ziekenhuis Alle rechten

Nadere informatie

Voeding, uitscheiding en diagnostiek

Voeding, uitscheiding en diagnostiek Voeding, uitscheiding en diagnostiek Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008

Nadere informatie

Informatie over de opleiding en de praktijk BOL- BBL niveau 4

Informatie over de opleiding en de praktijk BOL- BBL niveau 4 1-11-016 Status Definitief Referentie WAD/PK 1/5 Auteur(s) Annemarie ten Klooster/Petra Kramp Informatie over de opleiding en de praktijk BOL- BBL niveau 4 Stichting Maasstad Ziekenhuis Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

LAN Multiple-Subnet Port Based VLAN

LAN Multiple-Subnet Port Based VLAN LAN Multiple-Subnet Port Based VLAN LAN Multiple-Subnet In de DrayTek Vigor 2850 serie is het mogelijk om met meerdere LAN subnetten te werken. Hierdoor kunt u de 4 LAN poorten op de DrayTek indelen in

Nadere informatie

Toetsen in Techniekstad

Toetsen in Techniekstad Deelnemershandleiding Toetsen in Techniekstad KSL186483 Kenteq Leermiddelen 2009 Kenteq Training en Advies, Hilversum Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen

Nadere informatie