taal ontwikkelend lesgeven hoe doe je dat? handleiding

Transcriptie

1 taal ontwikkelend lesgeven hoe doe je dat? handleiding

2 Inhoud 1. Project p 4 2. Wat is taalontwikkelend lesgeven? p 7 3. Het ABC van taalontwikkelend lesgeven p Korte inhoud filmpjes p 23 Kleuteronderwijs: Tussen thee en taal Lager onderwijs: De zon en het heelal Eerste graad secundair onderwijs: Van voedselketen tot kringloop Tweede graad secundair onderwijs: Verschuivingen op de arbeidsmarkt Derde graad secundair onderwijs: Een vakantiejob zoeken 5. Aan de slag! p 34 Kijkwijzer Opdrachten bij de filmpjes 6. Colofon p 36 p 2 p 3

3 1 Project Hoe kun je zinvol meewerken aan het taalbeleid op school? Hoe ga je in een klas om met leerlingen die moeite hebben met taal? Hoe stimuleer je als leerkracht economie of natuurwetenschappen de taalontwikkeling van je leerlingen? bijhorende leidraad referenties Bij de filmpjes hoort een leidraad. Die leidraad maakt eerst op een toegankelijke en laagdrempelige manier duidelijk wat taalontwikkelend lesgeven inhoudt. Verschillende begrippen zoals CAT, taalruimte en interactie worden in mensentaal toegelicht. In het tweede deel geven we de korte inhoud van de instructiefilmpjes weer. Tot slot bevat de leidraad een kijkwijzer of checklist en opdrachten per filmpje om met studenten aan de slag te gaan. Er is heel wat literatuur over taalontwikkelend lesgeven voorhanden. We hebben een aantal referenties verwerkt in de leidraad. Je herkent ze aan de icoontjes. meer dan fouten verbeteren filmpjes uit de praktijk Het project Taalontwikkelend lesgeven: hoe doe je dat? wil helpen om passende antwoorden te vinden op bovenstaande vragen. Nog te vaak wordt taalontwikkelend lesgeven gereduceerd tot 'fouten verbeteren', terwijl het eigenlijk gaat om een manier van lesgeven, een didactiek. Die vertrekt van het principe dat taal een belangrijke rol speelt bij het leren, wat er ook geleerd wordt. Artikelen en bijdragen over taalontwikkelend lesgeven belichten het onderwerp vaak vanuit een theoretische hoek. Dat is wel zinvol, maar studenten, leerkrachten en docenten willen graag concrete voorbeelden zien. In het kader van het project ontwikkelden we daarom vijf filmpjes. In die filmpjes demonstreren leerkrachten technieken en basisprincipes van taalontwikkelend lesgeven in hun klaspraktijk. Het project is in eerste instantie uitgewerkt voor lerarenopleidingen. Toekomstige leerkrachten vormen namelijk de hefboom om het taalbeleid op de drie onderwijsniveaus te verankeren. Uiteraard is het pakket ook bruikbaar voor leerkrachten in het kleuteronderwijs, lager en secundair onderwijs, voor docenten hoger onderwijs en taalbeleidcoördinatoren, en iedereen die inspiratie zoekt om actief aan taalontwikkeling te werken of die anderen wil overtuigen van het belang ervan. Veel succes! p 4 p 5

4 Dit materiaal werd ontwikkeld door de Arteveldehogeschool en KAHO Sint-Lieven. Het project werd mogelijk gemaakt door de steun van de Orde van den Prince. De Orde van den Prince wil als Vlaams-Nederlandse culturele organisatie bijdragen aan de ontwikkeling, de beleving en het behoud van de Nederlandse taal en cultuur, ook op academisch niveau. Het bestuur van het gewest Oost- en Zeeuws-Vlaanderen weet dat leerkrachten van vitaal belang zijn voor het bepalen van het taalbeheersingsniveau van kinderen in het kleuter- en lager onderwijs en van leerlingen in het secundair onderwijs. De toekomstige leerkrachten vormen bovendien de hefboom om het taalbeleid op de drie onderwijsniveaus te verankeren. Dit gewest steunde dan ook het project Taalontwikkelend lesgeven: hoe doe je dat? door sessies voor docenten te financieren en de instructiefilmpjes voor de drie onderwijsniveaus aan te maken. Deze leidraad bij de filmpjes maakt eveneens deel uit van het project. als je een taal niet voldoende machtig bent... strategieën 2 Wat is taalontwikkelend lesgeven Ter verkenning van het concept taalontwikkelend lesgeven geven we hieronder een aantal visies en omschrijvingen uit de literatuur. Je zal zien dat de auteurs soms hetzelfde benoemen met een ander begrip. Om uit te leggen wat taalontwikkelend lesgeven is, gebruiken we een verklaring van Wilma Van der Westen: Stel je de situatie voor waarin je een film ziet in een taal die je wel redelijk beheerst maar niet voldoende machtig bent. In mijn geval zou dat een Italiaanse film zijn. Voor een Italiaanse film zonder ondertiteling, zal ik alle zeilen moeten bijzetten. Na afloop van de film zal ik de grote lijnen doorhebben, ik heb de film kunnen volgen, ik snap de plot. Ik kan echter geen enkel nieuw woord terughalen. Ik heb zeker honderden nieuwe woorden gehoord, maar niet opgepikt. Om uit een dergelijke input nieuwe woorden te leren, zal ik op een andere manier moeten luisteren. Zoals uit het voorbeeld blijkt, heb je strategieën nodig om je taal te ontwikkelen en te verrijken. Leerkrachten die zulke taalleerstrategieën toepassen en aanleren in hun lessen, p 6 p 7

5 taalgericht vakonderwijs drie pijlers geven taalontwikkelend les. Wilma Van der Westen definieert het als volgt: Taalontwikkelend lesgeven is een manier van lesgeven waarin elke docent of leerkracht ook de niet-taaldocent of niet-taalleerkracht - nadrukkelijk een rol speelt in het stimuleren en begeleiden van het proces van taalontwikkeling van studenten, leerlingen of kleuters. Taalontwikkelend lesgeven wordt door Hajer en Meestringa benoemd als taalgericht vakonderwijs. Taalgericht vakonderwijs is onderwijs waarin tegelijkertijd wordt gewerkt aan vak- en taaldoelen, bijvoorbeeld in aardrijkskunde en geschiedenis. Het idee erachter is dat taal, leren en denken onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Het verwerven van vakinhouden en het ontwikkelen van vakspecifieke taalvaardigheid gaan dan ook samen. De drie pijlers van taalgericht vakonderwijs zijn context, taalsteun en interactie. interactief taalonderwijs Verhallen en Walst gebruiken de term interactief taalonderwijs. Zij geloven dat je de taalgroei van kinderen en leerlingen kan bevorderen door interactie. Doordat ouders met hun kinderen praten, ontwikkelen die hun taalvaardigheid spelenderwijs. En zo kunnen ook leerkrachten door met kinderen te praten hun taalontwikkeling stimuleren. Verhallen en Walst leggen de nadruk op taalontwikkeling en verwerving. Om de taalontwikkeling te bevorderen spreken zij van een taalgroeppakket met drie taalgroeimiddelen: taalruimte, taalfeedback en taalruimte. groeimiddel 1 taalaanbod groeimiddel 2 taalruimte groeimiddel 3 feedback context taalsteun interactie uit Verhallen & Walst (2001) Welke termen je ook gebruikt, de principes van taalontwikkelend lesgeven blijven gelijk. In punt 3 Het ABC van taalontwikkelend lesgeven vind je een verklaring van alle begrippen. Je zal zien dat de auteurs soms hetzelfde benoemen met een ander begrip. taalgericht vakonderwijs p 8 p 9

6 wat is taalbeleid preventief werken Enkele standaardwerken over taalontwikkelend lesgeven: Hajer, M. & Meestringa, T. (2004/2009) Handboek taalgericht vakonderwijs. Bussum: Coutinho. Verhallen, M. & Walst, R. (2001/2011) Taalontwikkeling op school. Handboek voor interactief taalonderwijs. Bussum: Coutinho. Taalontwikkelend lesgeven is een belangrijke pijler van taalbeleid. Een veelgebruikte omschrijving van taalbeleid is de volgende: Taalbeleid is de structurele en strategische poging van een schoolteam om de onderwijspraktijk aan te passen aan de taalleerbehoeften van de leerlingen met het oog op het bevorderen van hun algehele ontwikkeling en het verbeteren van hun onderwijsresultaten. (Van den Branden, 2004, p. 51) Vaak worden in het kader van taalbeleid remediërende acties ondernomen: bijlessen taal, taalworkshops, een taalklas. Toch is het belangrijk om ook preventief te werken. Taalontwikkelend lesgeven is de manier bij uitstek om ervoor te zorgen dat taal een middel is om tot leren te komen in plaats van een struikelblok. Literatuur over taalbeleid: Van den Branden, K. (2010) Handboek taalbeleid basisonderwijs. Leuven: Acco. Bogaert, N. & Van den Branden, K. (2011). Handboek taalbeleid secundair onderwijs. Leuven: Acco. Hieronder vind je wat literatuur over de implementatie taalontwikkelend lesgeven in een school of een opleiding. Alladin, E. & Van der Westen, W. (2009) Taalontwikkelend lesgeven in het hoger onderwijs. In: Drieëntwintigste Conferentie Het Schoolvak Nederlands (pp ) Gent: Academia Press. Berends, R. (2007) De leerkracht taalvaardig. 13 praktische taaldoelen voor studenten aan de pabo. Assen: Van Gorcum. Cajot, G. (2010) Taalnoden in de lerarenopleiding. In: Van Hoyweghen, D. (red) Naar taalkrachtige lerarenopleidingen. Bouwstenen voor taalbeleid. (pp ). Decelle, A.,Wirix, T. (2010) Dertien doelpunten gescoord? De implementatie van Dertien doelen in een dozijn in de Opleiding Bachelor Secundair Onderwijs van de KHLeuven. In: Naar taalkrachtige lerarenopleidingen. Bouwstenen voor taalbeleid. Mechelen: Plantyn. (Te raadplegen online via Knooppunt). Hacquebord, H., & van Eerde, D. (2006) Taalgericht lesgeven, hoe pak ik dit aan? In: Twintigste Conferentie Het schoolvak Nederlands. Gent: Academia Press. (pp ). p 10 p 11

7 Jeurissen, R. & Quanten, E. (2007) Tussen droom en daad een taalbeleidsplan voor de lerarenopleiding basisonderwijs, In: Nieuwsbrief voor lerarenopleiders primair onderwijs Nederlands en Nederlands als tweede taal, 7 (22). Van der Laan, E. (2001) Bronnenboek Taalgericht Vakonderwijs. Bundeling van resultaten van het project Implementatie Taalgericht Vakonderwijs, SLO: Enschede. Van der Laan, E., Meestringa, T. (2004) Zonder skelet kun je niet keten. Met taalgericht vakonderwijs taalbeleid invoeren op scholen voor voortgezet onderwijs. Transfer Onderwijsachterstanden: Den Haag Betekenisonderhandeling 3 Het abc van taalontwikkelend lesgeven Hier vind je een alfabetische lijst van begrippen en termen die vaak gehanteerd worden bij taalontwikkelend lesgeven. Mondeling kun je in klasgesprekken met leerlingen aan betekenisonderhandeling doen. Als er een nieuw woord opduikt dat leerlingen niet begrijpen, kun je samen met hen de betekenis verhelderen. Je kunt hen ook helpen om een taaluiting preciezer of duidelijker te verwoorden. Betekenisonderhandeling gebeurt dus wanneer de leerkracht samen met leerlingen op zoek gaat naar een manier om de boodschap helder te krijgen. Betekenisvolle taaltaken Het is weinig zinvol leerlingen een verhandeling te laten schrijven zonder dat ze een doelpubliek en een doelstelling hebben. Taaltaken moeten functioneel en betekenisvol zijn. Betekenisvolle taken beogen de leerlingen te activeren door ze binnen die taken probleemstellingen voor te leggen. Om die op te lossen moeten de leerlingen zelf de benodigde p 12 p 13

8 kennis opdoen en gebruiken. De leerkracht heeft daarbij primair de rol van coach en moet ervoor zorgen dat de lessen goed gestructureerd zijn. De Lesfabriek: De Lesfabriek voor taalrijk onderwijs is een computerprogramma waarmee je snel lessen kunt maken. Het is een Word-applicatie met allerlei taalgerichte opdrachten die gekozen en bewerkt kunnen worden voor een taak, lesbrief of lessenserie. Je vindt de software via www. taalgerichtvakonderwijs.nl. Context Context is naast interactie en taalsteun één van de drie pijlers van taalgericht vakonderwijs. Om na te gaan of het onderwijs contextrijk is, kun je de volgende vragen stellen: Gebruikt de leerkracht, illustraties of anekdotes? Vraagt de leerkracht voorbeelden? Doet de leerkracht een beroep op de voorkennis van de leerlingen? De context geeft de aanknopingspunten om de nieuwe stof te koppelen aan de aanwezige kennis van de wereld. Door context aan te brengen of te activeren kun je als leerkracht voorkomen dat de lesstof loshangende, schoolse kennis wordt. CAT: cognitiefacademische taal CAT is de afkorting van cognitief-academische taal. CAT verwijst naar schooltaal en schooltaalvaardigheid, namelijk de vaardigheid taal op een abstract niveau te gebruiken, om zo in een schoolse context nieuwe informatie te kunnen verwerven en verwerken. CAT wordt vaak geplaatst tegenover DAT of dagelijks algemeen taalgebruik. (zie verder bij schooltaal ) Bogaert, N. (2009). Gelaarsd, gespoord, geletterd? Werk maken van functionele geletterdheid in de hele school. In: Vonk, 39/1, pp Interactie Het meeste leren komt tot stand door over een onderwerp van gedachten te wisselen, elkaar te bevragen en elkaar informatie te geven. Daarom is het belangrijk als leerkracht gevarieerde mogelijkheden tot interactie te creëren. Door leerlingen meer aan het woord te laten, krijgt de leerkracht zicht op wát de leerling weet over de lesstof en hóe hij die kennis verwoordt. Interactie is echter niet beperkt tot leerkrachtleerling, maar geldt ook voor de interactie tussen leerlingen onderling. Door leerlingen gestructureerd te laten spreken en schrijven, leren ze hun kennis verwoorden en delen met anderen. Bijgevolg zijn opdrachten om leerlingen te laten samenwerken én om leerlingen taal te laten produceren, een belangrijk element bij interactie. Interactie is een tweede pijler van taalgericht vakonderwijs naast context en taalsteun. p 14 p 15

9 OVUR-strategie Schooltaal Het is belangrijk dat leerlingen in de lessen Nederlands een strategie aangereikt krijgen voor lees-, luister-, schrijf- en spreektaken. De OVUR-strategie is een voorbeeld van een dergelijke strategie. De leerlingen zullen zich eerst Oriënteren en Voorbereiden op de taak om vervolgens de taak Uit te voeren en ten slotte te Reflecteren over proces en product. Ook vakleerkrachten kunnen de strategie gebruiken. Schooltaalwoorden zijn bijvoorbeeld syllabus, efficiënt en refereren. Het zijn begrippen die je niet in je alledaagse taal gebruikt. Je hebt ze nodig om bijvoorbeeld opsommingen, omschrijvingen en verklaringen te geven. Let op: schooltaal is nog iets anders dan vaktaal. Onder vaktaal verstaan we de taal die specifiek is voor een schoolvak. Voorbeelden van wiskundige vaktaal zijn vector, integraal en vergelijking. Taalaanbod Taal en inhoud verwerven start bij een rijk en toegankelijk taalaanbod. Het is belangrijk dat het taalaanbod niet te moeilijk en niet te gemakkelijk is: enerzijds moeten de leerlingen alles begrijpen, anderzijds moet het aanbod nieuwe taal, nieuwe woorden, nieuwe zinsconstructies bevatten zodat de leerlingen bijleren. Nutteloze drempels in de taal moet je proberen te vermijden. Maar het is niet de bedoeling moeilijke woorden en schooltaalwoorden te vermijden. Er bewust mee omgaan is essentieel, anders ontwikkelen de leerlingen hun taalvaardigheid niet. De moeilijkheidsgraad van het taalaanbod hangt samen met de contextuele ondersteuning. Als een leerkracht in de lagere school het heeft over een geodriehoek en daarbij een geodriehoek toont en gebruikt, zullen de leerlingen gemakkelijker begrijpen wat de leerkracht met dat woord bedoelt. Geleidelijk aan zullen de leerlingen deze contextuele ondersteuning minder nodig hebben om een bepaald begrip te vatten. icto.arteveldehs.be/woordenlijst Op deze website vind je een woordenlijst met schooltaalwoorden of academisch Nederlands die je in lessen of in syllabussen kan tegenkomen. Van elk woord krijg je telkens de betekenis en een voorbeeldzin. Taalaanbod is één van de drie taalgroeimiddelen die Verhallen en Walst beschrijven in een taalgroeipakket. Pot, H., Van Beek, W., Bacchini, S. (2010) Nederlandse taal voor jonge kinderen: drie manieren van afgestemd taalaanbod. In: Naar taalkrachtige lerarenopleidingen. Bouwstenen voor taalbeleid. Mechelen: Plantyn (Te raadplegen online via Knooppunt). p 16 p 17

10 Taalfeedback Taal leren doe je door in interactie feedback op taaluitingen te ontvangen. Adequaat reageren op taaluitingen van leerlingen is van cruciaal belang. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen feedback op vorm en feedback op de inhoud. Wanneer er aan een taaluiting inhoudelijk iets niet klopt, is het bijna altijd wenselijk dat daar feedback op komt. Bij vormelijke fouten is het niet altijd nodig of wenselijk om feedback te geven. Je hoeft niet op alle slakken zout te leggen, zeker als op dat moment de inhoud primeert. Er zijn drie categorieën van taalfeedback. De eerste categorie bevat positieve bevestigingen. Dat heb je mooi geformuleerd., Goed gezegd : de taalleerders positief bekrachtigen en goede taaluitingen herhalen is erg belangrijk. Taalleerstrategie Taalfeedback is het derde taalgroeimiddel dat Verhallen en Walst beschrijven. Taalleerstrategieën zijn strategieën waarmee leerlingen zelf hun taalleerproces kunnen sturen. Een voorbeeld van een dergelijke taalleerstrategie zijn woordenschatstrategieën. Leerlingen moeten leren hoe ze de betekenis van een voor hen onbekend woord kunnen achterhalen om dit woord dan later zelf in een andere context te kunnen gebruiken. Een ander voorbeeld van een taalleerstrategie is de OVUR-strategie (zie vroeger). In een tweede categorie horen vormen van feedback thuis die de lerende aanzetten om zichzelf duidelijker uit te drukken. Je geeft met andere woorden taalfeedback door een taaluiting te helpen verhelderen of te parafraseren. Tot slot is het eveneens van belang een formulering van leerlingen - wanneer het gepast is - te verbeteren. Verbeteren kan expliciet gebeuren door nadrukkelijk aan te geven wat er fout is en de fout te corrigeren. Maar je kunt ook impliciet en veeleer onopvallend verbeteren, door je eigen taalaanbod en je reactie op de taaluiting. Expliciete feedback is enkel wenselijk wanneer een lerende herhaaldelijk een fout maakt tegen iets wat hij of zij al zou verworven moeten hebben. Taalproductie Taal kan pas ontwikkelen als er ruimte is voor taalproductie. Het is belangrijk als leerkracht om opdrachten te geven die leiden tot mondelinge of schriftelijke taalproductie. Laat leerlingen niet alleen schrijven en spreken voor een taak, toets of examen. Ook taalproductie tussen leerlingen is belangrijk. Bakker, C., Meestringa, T., (2003) Suggesties voor schrijftaken voor alle vakken. Enschede: SLO. p 18 p 19

11 Taalruimte Leerlingen hebben in de klas niet altijd veel gelegenheid om taal te gebruiken. Vaak is de leerkracht het merendeel van de tijd aan het woord. Taal kan pas ontwikkelen als er ruimte is voor taalproductie voor praat- en schrijfgelegenheid. Als leerkracht kun je voor taalruimte zorgen door een goed gespreksonderwerp te kiezen enerzijds (onderwerpsruimte) en er anderzijds op toe te zien dat alle leerlingen de kans krijgen iets te zeggen (beurtruimte). spreek- en schrijfopdrachten. Een degelijk bordschema is ook een mogelijke vorm van taalsteun. Ten slotte kun je taalsteun ook visueel invullen. Afbeeldingen en mindmaps helpen bij het verwoorden van denkrelaties zoals overeenkomsten en verschillen, deel- en geheelrelaties en oorzaak-gevolgrelaties. Taalsteun Taalruimte is één van de drie taalgroeimiddelen die Verhallen en Walst beschrijven in een taalgroeipakket. Taalsteun is een van de drie pijlers van taalgericht vakonderwijs. Je kunt als leerkracht op verschillende manieren taalsteun bieden. In de eerste plaats kun je taalsteun bieden door taalfeedback te geven. Dat doe je door bij groepswerk of coöperatief leren te observeren en inhoudelijk of vormelijk te reageren op taaluitingen. De taalsteun kan inhoudelijk zijn: hantering van de juiste begrippen, benoeming van kenmerken, Maar ook vormelijke taalsteun is mogelijk: feedback op stijl, register en woord- en zinsstructuren. Daarnaast kun je ook taalsteun bieden door gebruik te maken van stappenplannen, kijkwijzers en schrijfkaders bij Transfer Op alle schoolniveaus van kleuter- over lager tot secundair en hoger onderwijs is het noodzakelijk dat alle leerkrachten en docenten veel kansen tot taalontwikkeling scheppen. Dat taalleerkrachten of taaldocenten hierin een cruciale rol spelen spreekt voor zich. Het vak Nederlands en de leerkracht Nederlands fungeren als aandrijfkracht, maar het hele team moet meewerken. In functie van deze transfer is een gemeenschappelijke aanpak van het team belangrijk. Niet elke leerkracht hoeft daarbij een taalleerkracht te worden, maar wel een taalbewuste leerkracht. Rymenans, R., Van Gorp, K., Paus, H. (2005) Elke leerkracht is leerkracht Nederlands. In: VONK, jg. 35, nr. 1, p Bogaert, N. (2004) Taalgericht vakonderwijs: mag het een beetje meer zijn? In: Nova et vetera jg. 82 nr. 1-2, p p 20 p 21

12 Van der Laan, E. (2000) Taalgericht lesgeven in alle vakken. Uitgeverij Partners: Rotterdam. 4 Korte inhoud instructiefilmpjes Voorbeeldfunctie Leraren en docenten hebben een voorbeeldfunctie voor taalleerders, zowel voor mondelinge als schriftelijke taal. Werkblaadjes, opdrachten, cursussen moeten helder en correct geformuleerd zijn in Standaardnederlands. Ook het mondelinge taalaanbod van leerkrachten moet rijk en correct zijn. Mottart, A., Vanbrabant, P.& Van den Ven (2010) Schrijven bij diverse schoolvakken -voorbeelden, analyses en aanbevelingen, in Levende Talen. filmpjes per onderwijsniveau Aanvankelijk leefde het idee om een filmpje per onderwijsniveau op te nemen: eentje in de kleuterschool, eentje in de lagere school en één in een secundaire school. En cour de route kozen we ervoor om een apart filmpje te maken voor elke onderwijsvorm in de secundaire school. Op die manier komen de leerlingen uit de drie verschillende graden aan bod. Het resultaat zijn vijf filmpjes: Kleuteronderwijs: Tussen thee en taal Lager onderwijs: De zon en het heelal Eerste graad secundair onderwijs: Van voedselketen tot kringloop Tweede graad algemeen secundair onderwijs: Verschuivingen op de arbeidsmarkt Derde graad beroepssecundair onderwijs: Een vakantiejob zoeken De montage van elk filmpje is beperkt tot 15 à 20 minuten. Op die manier krijg je een beeld van het lesverloop en de belangrijke principes van taalontwikkelend lesgeven, maar op een bondige manier. p 22 p 23

13 Na elke opname volgt een interview met de leerkracht. Daarin licht hij toe welke principes aan bod gekomen zijn en wat de meerwaarde daarvan is. Fragmenten van het interview zitten verweven in de montage van de filmpjes. Hieronder staat de korte inhoud van de filmpjes. De filmpjes zelf kun je bekijken via onderstaande websites: bestellen Ander beeldmateriaal taalontwikkelend lesgeven Op deze website voor leraren-in-opleiding vind je verfilmde good practices wiskunde en aardrijkskunde. publicaties Dertien prototypen van taalgerichte lessenseries voor het voortgezet onderwijs. Het Platform Taalgericht Vakonderwijs ontwikkelde in samenwerking met verschillende didactici en docenten lessenseries voor biologie, economie, handel, geschiedenis, rekenen/wiskunde, techniek en zorg. Als het moeilijk wordt ga je denken; leren lezen in het voortgezet onderwijs. Op deze dvd zijn twee voorbeeldlessen te zien over begrijpend leren lezen van vakteksten. Regie: Maarten van den Burg/Scriptfactory. Kleuteronderwijs 1ste kleuterklas Jill Wailly Het Kwikstaartje in Oordegem Taalgericht de vakken in! Achtergronden bij dertien taalgerichte lessenseries voor verschillende vakken in de onderbouw, bovenbouw vmbo, havo. van den Burg, M., Een interactief audiovisueel pakket voor Taalgericht vakonderwijs, Educatieve Faculteit Amsterdam. 4.1 Tussen thee en taal Onder de titel Tussen thee en taal werkt Jill Wailly in de eerste kleuterklas van Het Kwikstaartje in Oordegem een gevarieerde les uit over ontbijtgewoontes bij kleuters. Zij benut hierbij alle kansen om te werken aan de taalverwerving van de kleuters: zij gebruikt zelf een rijke taal en toetst vaak of de kindjes haar begrepen hebben. Zij geeft alle kleuters spreekkansen en formuleert daarna gerichte feedback op hun taalgebruik. p 24 p 25

14 Om de betrokkenheid van de kinderen te verhogen, laat zij hen vertellen over hun ontbijtervaringen en -voorkeuren. Zij gebruikt de klaspop Jules om spontane reacties uit te lokken, om dieper in te gaan op vragen en om de antwoorden rijker te laten formuleren. Bij het doeliedje moeten de kleuters niet alleen goed luisteren, maar mogen ze ook fragmenten uitbeelden. Door de combinatie van woorden en gebaren beseffen zij bijvoorbeeld duidelijk wat het woord inschenken betekent. De geleide waarneming in een kleiner groepje zorgt voor de verankering van de woordenschat rond thee schenken en drinken. In de winkelhoek daagt de juf de kleuters elk op hun niveau uit om elementaire winkelgesprekjes te voeren, waarbij zij dezelfde woorden weer in een andere context kunnen gebruiken. Bacchini, S., e.a. (2005) Duizend-en-een-woorden. De allereerste Nederlandse woorden voor anderstalige peuters en kleuters. Een gefundeerde woordenlijst gefaseerd voor verwerving.enschede: SLO. Te raadplegen via Goorhuis-Brouwer, S.M. (1997) Het wonder der taalverwerving. Basisboek voor opvoeders van jonge kinderen. Utrecht: de Tijdstroom. Paus, H.(red.) (2010) Portaal. Praktische taaldidactiek voor het primair onderwijs. Bussum: Coutinho. Verhelst, M., Joos, S. en Moons, C. (2011) Taalstimulering en meertaligheid bij kinderen van 0 tot 6. Te raadplegen via: Centrum voor Taal en Onderwijs. Over poepschoenen en appeltap; taalvaardigheid in de eerste kleuterklas. Te raadplegen via: _2010_regulier.pdf Op deze website maak je kennis met Fundels, dat zijn bewegende versies van prentenboeken die kleuters op computer kunnen bekijken. Fundels zijn net als papieren prentenboeken een krachtig leermiddel om het taalgevoel van kinderen te stimuleren. Bereslim is vergelijkbaar met Fundels. Hier kun je ook zelf eenvoudige interactieve prentenboeken maken. Op deze website vind je tien gouden voorleestips, die helpen om interactief voor te lezen bij kleuters. Jansma, A.& Harpman, A. (1997) Kinderen bouwen taal. Alphen aan den Rijn: Samson Tjeenk Willink. p 26 p 27

15 Lager onderwijs 5de leerjaar Wereldoriëntatie Veerle De Clippel Sint-Janscollege De Krekel in Sint- Amandsberg 4.2 De zon en het heelal Veerle De Clippel van de basisschool Sint-Janscollege De Krekel in Sint-Amandsberg geeft aan haar leerlingen van het vijfde leerjaar een les wereldoriëntatie over het heelal. Deze les is duidelijk gericht op taalontwikkeling. De juf lokt een eerste keer interactie uit door de leerlingen in duo s hun voorkennis te laten noteren. Daarna bouwt ze samen met de leerlingen een webschema op rond het thema. Zo leren ze structureren en rubriceren. Over de betekenis van cruciale begrippen wordt in de klas druk onderhandeld. Voor ze een informatieve tekst lezen, moeten de leerlingen eerst vragen rond het thema opstellen, zodat ze aan de tekst beginnen met een specifiek leesdoel voor ogen. Daarbij zetten de leerlingen vertrouwde leesstrategieën in. Veel kansen op interactie en op verschillende vormen van taalproductie, betekenisonderhandeling, feedback en gepaste taalsteun, bijvoorbeeld bij de opbouw van de werkbladen, vormen de belangrijkste talige ingrediënten van deze les. Taal in andere vakken bestaat uit een set van vier losse boekjes met voorbeeldlessen. Hiermee kunnen leerkrachten de samenhang tussen taal- en wereldoriëntatieonderwijs meer tot uiting brengen. Totemtaal is een methode voor kinderen van het 2de tot het 6de leerjaar. Tien thema s zorgen voor een boeiend kader en een krachtige leeromgeving met gevarieerde werkvormen. Callebaut, I., J. Geerts, M. Geerts, K. Van Gorp & L. Wijnants (2001)Wereld(k)uren. Deurne: Wolters Plantyn. Wereld(k)uren is een methode wereldoriëntatie voor leerlingen van het vijfde en zesde leerjaar. De leerlingen werken zelfontdekkend rond 16 thema's. Elk thema vertrekt vanuit een uitdagende opdracht of een probleemstelling Van Beek, W. & Verhallen, M. (2004) Taal een zaak van alle vakken. Geïntegreerd taal- en zaakvakonderwijs op de basisschool, Bussum: Coutinho. p 28 p 29

16 Secundair onderwijs 1ste graad Natuurwetenschappen Rob Van Gastel Don Bosco Mariaburg in Essen 4.3 Van voedselketen tot kringloop In Don Bosco-Mariaberg in Essen zien we hoe Rob Van Gastel met zijn leerlingen van de eerste graad een les natuurwetenschappen uitwerkt volgens de principes van taalontwikkelend lesgeven. In de les Van voedselketen tot kringloop expliciteert Rob niet alleen duidelijk zijn lesdoelen. Hij zorgt ook voor een heldere lesopbouw, met sprekend en goed geordend (beeld)materiaal en variatie in werkvormen. Hij besteedt veel aandacht aan kernbegrippen en vaktermen, zodat de leerlingen die echt kunnen verwerven en gebruiken in een andere context. samen. Contextrijk vakonderwijs, actief omgaan met de vakinhouden, duidelijke instructies, begrijpelijk taalgebruik, zonder te sterk te vereenvoudigen: al deze didactische en talige principes zijn aanwezig in deze les. 4.4 Verschuivingen op de arbeidsmarkt De leerlingen krijgen ook veel kansen op samenwerkend leren. Tijdens het groepswerk observeert de leerkracht gericht, geeft hij regelmatig taalsteun en vraagt hij naar de werk- en denkwijze. Aan het einde van de les controleert hij of de lesdoelen bereikt zijn en vat hij de leerinhouden Secundair onderwijs 2de graad ASO Economie Els Van Hauwermeiren Sint-Gertrudiscollege in Wetteren Dat ook een les economie op een taalontwikkelende manier kan worden gegeven, bewijst Els Van Hauwermeiren. Ze doet dat samen met de leerlingen de tweede graad ASO van het Sint-Gertrudiscollege van Wetteren. Het werken in stam- en expertgroepen vormt de kern van deze les. Hierbij moeten de leerlingen gevarieerde opdrachten in verband met cijfers, grafieken, tabellen en informatieve teksten samen uitvoeren. Lees- en luistervaardigheid worden intensief geoefend. Wanneer de experten de bestudeerde verschuivingen op de arbeidsmarkt in de stamgroepen moeten p 30 p 31

17 uitleggen, wordt dan weer hun spreek- en formuleervaardigheid op de proef gesteld. Leerlingen hebben sterk het gevoel dat zijzelf de les - opgebouwd volgens het OVUR-principe - tot een goed einde hebben gebracht, ook al heeft de leerkracht het proces voorbeeldig voorbereid en bewaakt. De leerlingen bouwden in een voorgaande les met Bubbl.us een mindmap op rond het thema 'Een vakantiejob zoeken. Uitgaande van deze mindmap moeten zij daarna op een eenduidige manier leerdoelen formuleren. Ze leren relevante informatie opzoeken via het internet, folders, brochures en jongerengidsen. Juiste zoektermen gebruiken en inhoudstafels of woordregisters snel en gericht raadplegen, staan hierbij vaak cruciaal. Deze les kadert perfect in het taalbeleid dat het college al enkele jaren voert van in de eerste graad. Het resultaat is onder meer dat leerlingen vaktermen en schooltaalwoorden systematisch noteren in schriftjes waardoor die dan ook goed gekend zijn. Secundair onderwijs 3degraad BSO Project Algemene Vakken Karen Ackerman EDUGO in Lochristi 4.5 Een vakantiejob zoeken Het verwerven van functionele taalvaardigheid is één van de belangrijke doelen van de lessen Project Algemene Vakken, waarin maatschappelijk relevante thema s aangepakt worden. De pijlers van taalgericht vakonderwijs, namelijk interactie, contextrijk onderwijs en taalsteun, staan ook centraal in de les PAV van Karen Ackerman en haar leerlingen van de derde graad BSO Verzorging in EDUGO Lochristi. Het vergelijken en beoordelen van sollicitatiebrieven en het uitschrijven van een schema voor een dergelijke brief vormen de eindfase. Er gaat ook heel wat aandacht naar de afronding en de evaluatie van deze voorbeeldige en actieve les waarbij de leerlingen met een schema vastzetten wat ze willen onthouden. In een latere fase zullen zij een infostandje voor een vakantiejobbeurs opbouwen en hierbij taal en beeld functioneel samenbrengen. Op deze website vind je het bronnenboek BSO/TSO. In dit bronnenboek staan lesmodellen voor de algemene, technische en praktijkvakken die zowel inzetten op verhoging van de betrokkenheid en motivatie als op de taalvaardigheid van jongeren. p 32 p 33

18 Impliciet corrigeren taalontwikkelend lesgeven corrigeert de leerkracht taaluitingen van de kleuters? geeft leerkracht hij corrigerende leerlingen en expliciete positief als ze spreken de taaluitingen schrijven? van helpt kleuters? hij de leerlingen te feedback op parafraseert formuleren? hij? helpt hij herformuleert de kleuters te hij de taaluitingen formuleren? van herformuleert leerlingen? hij geeft de taaluitingen hij voorbeelden van van kleuters? het geeft beoogde hij voorbeeldformuleringenringen? corrigeert de leerkracht taalgebruik, voorbeeldformule- taalontwikkelend lesgeven taaluitingen beoogde taalgebruik, voorbeeldformuleringen? corrigeert de docent taaluitingen van de studenten? 3. Is er aandacht voor taalleerstra- Leren studenten omgaan met moeilijke woorden? krijgen ze aanwijzingen bij het lezen van teksten? Worden de studenten gestimuleerd om stil te staan bij hun spreek-, luister-, schrijf- of leesdoel? oefenen ze zich in het onderscheiden van hoofd- en bijzaken? Wordt er aandacht besteed aan verschillende tekstsoorten en hun kenmerken? 1. Is het taalaanbod van de Leerkracht BegrIjpeLIjk en BoeIend voor van de leerlingen? kleuters? 3. Is er aandacht voor taalleerstrategieën? Begrijpelijk1. Is het taalaanbod van de Leer- drukt de leerkracht zich rijk, niet verzorgd te gemakkelijk en afgestemd op Leren leerlingen omgaan met moeilijke maar ook niet de te LeerLIngen? moeilijk uit? zijn de formuleringen op het niveau van kleuters? Biedt hij veilig en rijk lezen klimaat? van teksten? Worden de leerlingen 3. schept woorden? Leerkracht krijgen een ze aanwijzingen positief, bij het visuele ondersteuning zijn formuleringen als hij nieuwe op woorden het niveau taalontwikkelend van gestimuleerd lesgeven om stil te staan bij hun spreek-, aanbrengt? leerlingen? drukt de leerkracht zich enerzijds Biedt de leerkracht luister-, een schrijf- context of leesdoel? voor de oefenen ze zich tegieën? niet te moeilijk uit, waardoor de leerlingen nieuwe woorden in het die onderscheiden hij aanbrengt? van Is hoofd- de en bijzaken? Boeiend niet kunnen volgen? Is het niveau van de ruimte prikkelend Wordt om er aandacht nieuwe taal besteed leren? aan verschillende sluit de leerkracht leerkracht aan anderzijds bij interesse niet te laag, waardoor de vraagt leerlingen hij naar niets hun bijleren? eigen Biedt hij tekstsoorten en hun kenmerken? van de kleuters? 1. Is het taalaanbod van de docent ervaringen? nieuwe begrippen aan op het moment 4. dat geeft de de Leerkracht diverse en rijk, verzorgd en afgestemd op de leerlingen er ontvankelijk voor zijn? pendelt betekenisvolle taaltaken? studenten? hij heen en weer tussen schooltaal en alledaagse Leerkracht verwoording? Wordt belangrijke kunnen de kleuters de woorden al spelend 2. geeft de zijn de formuleringen op het niveau van studenten? drukt de docent zich enerzijds niet taalfeedback? informatie benadrukt? gebruikt de leerkracht onder de knie 4. krijgen? schept Is de er Leerkracht veel herhaling een gepaste een verzorgde en duidelijke taal? spreekt van hij woorden context in allerlei contexten? voor de nieuwe LeerInhoud te moeilijk uit, waardoor de studenten niet Positieve bevestiging rustig? articuleert hij duidelijk? die hij aanbrengt? kunnen volgen? Is het niveau van de docent Bevestigt de leerkracht de kleuters positief anderzijds niet te laag, waardoor de studenten niets bijleren? Biedt hij vaktermen aan op als ze spreken? 2. geeft herhaalt de Leerkracht hij goede taaluitingen van kleuters? taalfeedback? gebruikt als springplank? sluit de leerkracht Wordt de voorkennis van de leerlingen het moment dat de studenten er ontvankelijk aan bij de interesses van de leerlingen? creeert hij een kader voor de nieuwe voor zijn? pendelt hij heen en weer tussen herhaalt hij goede taaluitingen van leerstof? 4. schept de docent een gepaste context voor de nieuwe LeerInhoud die hij schooltaal en alledaagse verwoording? Wordt leerlingen? parafraseert hij? Bevestigt de geeft hij voorbeelden? vraagt hij voorbeel- belangrijke informatie benadrukt? gebruikt aanbrengt? de docent een verzorgde en duidelijke taal? spreekt hij rustig? articuleert hij duidelijk? Wordt de voorkennis van de studenten gebruikt als springplank? sluit de docent aan 2. geeft de docent taalfeedback? bij de interesses van de studenten? creëert hij een kader voor de nieuwe leerstof? geeft herhaalt hij goede taaluitingen van studenten? parafraseert hij? Bevestigt de docent nodigt hij studenten uit om context aan te hij voorbeelden? vraagt hij voorbeelden? de studenten positief als ze spreken en brengen? zorgt de docent ervoor dat de schrijven? helpt hij de studenten te formuleren? herformuleert hij de taaluitingen van bij het onderwerp? studenten zich voldoende betrokken voelen studenten? geeft hij voorbeelden van het vraag 2 Neem de kijkwijzer door. Noteer voor elk aspect van taalstimulering concrete voorbeel- de lerares van cruciaal belang. Op welke momenten is die ondersteuning van groot vraag 2 belang? Noteer opdracht drie voorbeelden. 1: VERLoop HogER onderwijs secundair secundair onderwijs LagER onderwijs onderwijs Welke woorden behoren tot de vaktaal? FILMPJE EEN VAKANTIEJOB FILMPJE VErSCHUIVINGEN ZOEKEN Filmpje van OP voedselketen Filmpje DE De de lerares zon tot bereidt en het het heelal schrijven Noem van een er enkele 1. op Bekijk die belangrijk het filmpje zijn De voor zon en het heelal taalontwikkelend ArBEIDSMArKT lesgeven kringloop taalontwikkelend sollicitatiebrief intensief vraag lesgeven 2voor. Welke deze vakinhoud stappen (maximaal m.b.v. de kijkwijzer 13 woorden) taalontwikkelend taalontwikkelend taalontwikkelend lesgeven onderneemt lesgevenze achtereenvolgens? > zie Vind figuur je 3.1 lesgeven lager en secundair onderwijs. den uit het filmpje. die allemaal zinvol? Het werken Zou je deze met stam- les in een en expertgroepen De is wordt in drieën verdeeld. De tso-richting ook om zo opbouwen? interactie en opdracht Wat taalproductie zou je 2: uit eerste lokken. subgroep let aandachtig op de vraag 3 doel En doelgroep doel eventueel En doelgroep anders Welke kunnen andere doen? actieve Noteer enkele werkvormen KLEUTERondERwijs schooltaalwoorden. docent. zou je De tweede Welke subgroep kenmerken om Filmpje dezelfde hebben deze tussen effecten vooral schooltaalwoorden? te thee items met taal betrekking tot de observeert Juf Jill doet aan woordenschatuitbreiding: ze doel En doelgroep En doelgroep kunnen gebruiken brengt nieuwe woorden aan, maar evengoed De opdracht is bedoeld voor de studenten Deze opdracht is bestemd bereiken? voor de studenten taalontwikkelend les. De derde lesgeven subgroep kijkt vooral naar verdiept ze de betekenis van gekende bachelor secundair Deze onderwijs opdracht die Met is bedoeld het deze opdrachten voor lager de studenten vraag onderwijs kun je 3een die vorming het instructiefilmpje opdracht 3: de leerlingen. Leg daarna in groepjes van woorden. Welke woorden zijn nieuw voor de instructiefilmpje bachelor Een vakantiejob secundair geven zoeken onderwijs aan docenten De die zon het aardrijkskunde, en instructiefilmpje lesgeven Verschuivingen en in natuurwetenschappen de derde op de arbeids- Bij de over opbouw hoe van ze vraag taal- een les 3 moet Hoe je je toetst afvra- hij dat leerlingen een antwoord de nieuwe op de volgende be- vragen: het heelal kritisch biologie bekijken. Hoe leert de docent drie nieuwe de bevindingen begrippen samen aan? en formuleer kleuters? Voor welke woorden doet ze aan over taalontwikkelend betekenisuitbreiding? Welke didactische graad bso kritisch markt bekijken. over taalontwikkelend kunnen Studenten lesgeven gen: lesgeven. in Wat screenen de moeten voor leerlingen deze opdracht volgens grippen mij doel begrijpen leren En doelgroep en Welke inzicht basisprincipes verwerven? van taalontwikkelend bewust lesgeven komen aan bod in de principes gebruikt juf Jill om deze woorden tweede graad aso kritisch bekijken. lessen en of wat lessenreeksen willen zij De zelf lerares uit leren? methodes confronteert Je moet voor die de twee leerlingen aan te leren? het lager einddoelen onderwijs van op met de de les zeer basisprincipes goed gevarieerd voor opdracht ogen bronnenmateriaal. Deze houden, maar tegelijk welk lesgeven. moet bronnenmateriaal je ruimte Aansluitend Welke laten interactieve 4: opdracht les is van Over bestemd het filmpje? voor de studenten VERLoop van taalontwikkelend kleuteronderwijs gaat voor het? werkvormen Waarom Welke die niet? is het hanteert instructiefilmpje de vraag 4 VERLoop VERLoop formuleren onverwachte ze voorstellen waarnemingen die verscheidenheid om het taalontwikkelende in kleinere die aspect leerlingen deelgroepen. van aanbrengen. deze lessen vorm Als docent de activiteit 2. Bekijk van de les leerling. een tweede keer en probeer en docent? voor belangrijk zaken Tussen Noteer thee bondig in deze en in taal les? de tabel kritisch de bekijken. werk- Analyseer één stagedag uit jouw laatste Verdeel de groep stage met behulp van de kijkwijzer. Tijdens Bekijk het filmpje Bekijk eerst samen zonder met Elke en dan de groep studenten met krijgt of een lessenreeksen het moet andere filmpje opdracht. vooral te verhogen. een De intelligent film begeleider > zie figuur van 3.2 concrete voorbeelden te vinden van: welke activiteiten deed je aan taalstimulering? En hoe deed je dat? Pik er één activiteit interview. Verschuivingen wordt op de in stukjes arbeidsmarkt bekeken. leer- en en De ontwikkelingsprocessen verschillende vraag opdrachten worden vragen. in plenum zou dat bondig uitgangspunt besproken. deze les in een andere, Betekenisonderhandeling 4 zijn. Hoe VERLoop Aanbod van context beantwoord onderstaande uit en onderzoek hoe je deze nog zou kunnen VooRKEnnis maar toch ook taalontwikkelende Wat vind je positief richting en De wat studenten zou je Mondelinge bekijken het kader sturen? van taalontwikkelend het taalproductiekansen filmpje tweemaal. verbeteren. vraag 1 hebben kunnen De eerste lesgeven maal Schriftelijke anders lossen ze taalproductiekansen de eerste vraag voedselketen consument producent vraag 1 De studenten hebben aanpakken een korte inleiding deze les? op. Wat De zou tweede jij bijvoorbeeld kunnen adviseren lesgeven Mondelinge maal komen taalsteun de andere twee Welke taalontwikkelende elementen zijn gekregen over wat taalontwikkelend vragen in verband aan bod. Schriftelijke met het taalsteun MaTERiaaL je opgevallen in Merk deze op les dat Project bij deze Algemene les het werken in het algemeen in stam- inhoudt. refereren naar het bronnenmateriaal? De manier waarop de voorkennis van Vakken? en expertgroepen centraal staat. De MaTERiaaL leerlingen moeten samen gevarieerde opdrachten vraag 1 de leerlingen gebruikt wordt Kijkwijzer taalontwikkelend lesgeven Taalstimulering Feedback: omvat heel Wordt veel er meer feedback dan gegeven kleuteronderwijs in de leidraad Taalontwikkelend lesgeven, hoe doe je dat? uitvoeren. Ook al hebben de leerlingen Filmpje het Op zoek MaTERiaaL naar een vakantiejob, verhalen eerst vertellen. op inhoud In dit of filmpje vorm? komen Op welke verschillende activiteiten manier gevoel dat zijzelf de les tot een goed zonder einde en daarna met het interview. gebeurt dat? aan bod. Benoem de Filmpje Tussen Thee en Taal brengen, toch is de ondersteuning door Filmpje Verschuivingen activiteiten, op de arbeidsmarkt en omschrijf telkens hoe de activiteiten bijdragen aan de taalontwikkeling. schema en lesvoorbereidingen Stagemap van de laatste stage met week- figuur Aan de slag! Hieronder vind je de referenties van andere kijkwijzers en observatie-instrumenten op de markt. In bijlage bij deze leidraad vind je een kijkwijzer en opdrachten die je kunt gebruiken bij de instructiefilmpjes. Via kan je de kijkwijzer voor taalgericht vakonderwijs downloaden. De kijkwijzer is gebaseerd op de drie pijlers die het concept taalgericht vakonderwijs vormen: context, taalsteun en interactie. kijkwijzer kleuteronderwijs kijkwijzer lager en secundair de leerkracht onderwijs de leerkracht 5.1 Kijkwijzer de les kijkwijzer hoger onderwijs de docent de les de les drie kijkwijzers Aan de hand van de kijkwijzer kun je nagaan in welke mate de basisprincipes van taalontwikkelend lesgeven aan bod komen. Je kunt de kijkwijzer gebruiken bij de instructiefilmpjes en om gerichter te reflecteren op je eigen lespraktijk. We hebben bewust gekozen voor een korte, gebruiksvriendelijke kijkwijzer. De vragen zijn toegankelijk geformuleerd, dus zonder veel voorkennis kunnen studenten, leerkrachten en vakdocenten ermee aan de slag. Je vindt bij deze leidraad drie versies van de kijkwijzer. In de versies komen dezelfde basisprincipes en vragen aan bod, maar de terminologie is aangepast aan het onderwijsniveau. In de kijkwijzer voor hoger onderwijs is er sprake van docenten en studenten, in die voor secundair onderwijs spreken we over leerlingen en leerkrachten. In de kijkwijzer voor kleuteronderwijs zijn alleen de relevante vragen opgenomen en gebruiken we de term kleuters. 5.2 Opdrachten Eerde, D. van, H. Hacquebord, M. Hajer, M. Pulles, C. Raymakers (2007). Kijkwijzer voor taalgericht vakonderwijs. Enschede: SLO/Platform Taalgericht Vakonderwijs. Via kun je per onderwijsniveau verschillende kijkwijzers vinden om mee aan de slag te gaan. Klik op instrumenten. Op de fiches vind je vijf opdrachten, één bij elk filmpje. Met de opdrachten willen we je inspireren om een les of een vorming uit te werken rond taalontwikkelend lesgeven op basis van de vijf instructiefilmpjes. opdracht opdracht opdracht 5 opdracht opdracht 1 vijf opdrachten p 34 p 35

19 6 Colofon Projectontwikkelaars Het project taalontwikkelend lesgeven, hoe doe je dat? werd mogelijk door de steun van het gewest Oost- en Zeeuws-Vlaanderenvan de Orde van den Prince. Dorothea Van Hoyweghen, gewestcoördinator neerlandistiek Orde van den Prince: stond in voor het algemene concept en voor de coördinatie van het geheel. Joke Vrijders, verantwoordelijke taalbeleid dienst studieadvies Arteveldehogeschool: werkte de projectaanvraag uit, was verantwoordelijk voor de redactie en samenstelling van de bijlage en bracht ideeën aan voor de vormgeving ervan. An De Moor, taalbeleidscoördinator HUB-KAHO Sint-Lieven: zorgde voor ondersteuning van het project in haar hogeschool en in het gewest Oost- en Zeeuws-Vlaanderen van de Orde van den Prince. Concept lager onderwijs: De zon en het heelal Concept secundair onderwijs: Van voedselketen tot kringloop Veerle De Clippel, leerkracht vijfde leerjaar VBS Sint-Janscollege De Krekel in Sint-Amandsberg Tinneke van Bergen: docent bachelor in het lager onderwijs Arteveldehogeschool Ine Callebaut, Saskia Timmermans, Elke van Nieuwenhuyze: docenten bachelor in het lager onderwijs KAHO Sint-Lieven Rob Van Gastel, leerkracht biologie en natuurwetenschappen Don Bosco-Mariaburg in Essen Lutgard Neels, vakbegeleider biologie en gelijke onderwijskansen Pedagogische begeleiding Bisdom Antwerpen Ria Rombouts, nascholer vsko en docente Karel de Grote Hogeschool Joke Mornie, docent bachelor in het secundair onderwijs Arteveldehogeschool Concept kleuteronderwijs: Tussen thee en taal Jill Wailly, kleuterleidster eerste kleuterklas t Kwikstaartje in Oordegem Ann Steverlynck, docent bachelor in het kleuteronderwijs Arteveldehogeschool Helena Taelman, Dorien Van Rentergem: docenten bachelor in het kleuteronderwijs KAHO Sint-Lieven Concept secundair onderwijs: Verschuivingen op de arbeidsmarkt Els Van Hauwermeiren, leerkracht economie en Nederlands Sint-Getrudiscollege in Wetteren Veerle Daeseleire, leerkracht economie Sint-Getrudiscollege in Wetteren Riet De Vos, vakbegeleider Nederlands Diocesane Pedagogische Begeleidingsdienst Bisdom Gent p 36 p 37

20 Concept secundair onderwijs: Een vakantiejob zoeken Karen Ackerman, leerkracht Project Algemene Vakken EDU- GO in Lochristi Eddy De Munter, vakbegeleider Project Algemene Vakken Diocesane Pedagogische Begeleidingsdienst Bisdom Gent Interview Ann Wuyts, docente KAHO Sint-Lieven, was bij elk filmpje de interviewster van dienst. Met dank aan de kleuters, leerlingen en directies van de scholen Het kwikstaartje in Oordegem Vrije Basisschool Sint-Janscollege De Krekel in Sint- Amandsberg Don Bosco Mariaburg in Essen Sint-Gertrudiscollege in Wetteren EDUGO in Lochristi Filmopnames en montage Vormgeving bijlage AR Projects uit Melle Katrien Davans Liselotte Courtens Diocesane Pedagogische Begeleidingsdienst BISDOM ANTWERPEN p 38 p 39

21 Hoe kan je zinvol meewerken aan het taalbeleid op school? Hoe ga je om met een klas waarvan heel wat leerlingen moeite hebben met taal? Hoe stimuleer je als leerkracht economie of natuurwetenschappen de taalontwikkeling van je leerlingen? Het project Taalontwikkelend Lesgeven: hoe doe je dat? wil helpen om passende antwoorden te vinden op bovenstaande vragen. Nog te vaak wordt taalontwikkelend lesgeven gereduceerd tot 'fouten verbeteren'. Terwijl het eigenlijk gaat om een manier van lesgeven, een didactiek die vertrekt van het principe dat taal een belangrijke rol speelt bij het leren, wat er ook geleerd wordt. vormgeving & taal ontwikkelend lesgeven hoe doe je dat? handleiding p 40 p 41