Vier in Balans ict-informatiepakket

Transcriptie

1 Vier in Balans ict-informatiepakket

2 Vier in Balans ict-informatiepakket

3 Inhoud Stichting Kennisnet Ict op school, augustus 2006 Overname indien niet voor commerciële doeleinden is toegestaan onder bronvermelding. Ict op school is onderdeel van Stichting Kennisnet Ict op school. Stichting Kennisnet Ict op school is de publieke ict-ondersteuningsorganisatie voor het onderwijs die zich richt op dienstverlening (Kennisnet) en belangenbehartiging (Ict op School). De missie van de ict-ondersteuningsorganisatie luidt: Leren vernieuwen met ict'. Ict op School helpt u graag met het helder krijgen van onderwijsvragen op ict-gebied. Samenwerken en het uitwisselen en ontwikkelen van kennis staan daarbij centraal. We doen dit door: Toerusten u te helpen bij de visie op en de keuze van ict-producten en diensten; Onderzoek u op de hoogte te houden van belangrijke ontwikkelingen en het doen van onderzoek; Collectieve belangenbehartiging de belangen van scholen op het gebied van ict en onderwijs te behartigen. Dit teken is toegevoegd als de publicatie en/of tool op internet staat op Visie Leren vernieuwen met ict: de visie van uw school Hardware Techniek en ict: de infrastructuur binnen uw school Content Content en ict: software en leerinhoud voor uw leerlingen Vier in Balans (Plus) 7 Statistiek - ict in het onderwijs 8 Ict op School: wat we uit onderzoek weten 9 Collectieve belangenbehartiging 10 Consumentenpanel 11 Samenwerking in de regio 12 Workshop ict: visie en doelen 13 Tips voor computergebruik in de klas 14 Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict 15 Visie op internet 16 Een internetverbinding selecteren checklist 19 Tips en tools voor uw internetvoorziening 20 Digitale schoolborden 22 Laptops in de klas (vraagstuk Kennisrotonde) 24 Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict 25 Podcasting in het onderwijs 27 Een podcast maken 28 Breedbandtoepassingen in het onderwijs 30 Veiligheid en ict 32 Open source en open standaarden in het onderwijs 33 Ict-boom 34 Deskundig Deskundigheid en ict: kennis en kunde van uw personeel Gezond computeren 37 Kwaliteitsregeling Internetdiensten Onderwijs 38 Kwaliteitsregeling ict-bedrijf 39 Samen Deskundiger 40 Deskundigheidsbevordering met ict in het onderwijs 42

4 Beste lezer, Niets is zo dynamisch als het onderwijs! Verandering is eigenlijk één van de weinige constanten. Ict levert een cruciale bijdrage aan deze dynamiek. De kennis op ictgebied is de laatste jaren toegenomen, de voorzieningen zijn gegroeid en de computer wordt als didactisch middel steeds vaker ingezet. Ict vervangt en verbetert niet alleen middelen en bepaalde vormen van onderwijs, het transformeert en vernieuwt het onderwijs als geheel. De school is dus continu aan het leren. Leren vernieuwen met ict, de doelstelling van Stichting Kennisnet Ict op school, sluit hier naadloos op aan. Ict op school is onderdeel van de stichting Kennisnet Ict op school. Deze publieke ict-ondersteuningsorganisatie voor het onderwijs richt zich enerzijds op dienstverlening (Kennisnet) en anderzijds op belangenbehartiging (Ict op school). Ict op school helpt u graag met het helder krijgen van onderwijsvragen op ict-gebied. Samenwerken en het uitwisselen en ontwikkelen van kennis staan daarbij centraal. We doen dit door: u te helpen bij de visie op en de keuze van ict-producten en diensten (toerusten); u op de hoogte te houden van belangrijke ontwikkelingen en het doen van onderzoek (onderzoek); de belangen van scholen op het gebied van ict en onderwijs te behartigen (collectieve belangenbehartiging). Voor u ligt het ict-informatiepakket om u verder op weg te helpen. Leren vernieuwen met ict lukt in het onderwijs het best bij een evenwichtige inzet van de vier bouwstenen: visie, hardware, content en deskundigheid. We noemen dit kortweg Vier in Balans. Dit informatiepakket is daarom opgedeeld in deze vier bouwstenen. De inhoud is een greep uit de diensten die wij bieden en wij verwijzen naar infowijzers en tools die u helpen bij het gebruik van ict binnen uw onderwijs. De kenniswijzer achterin leidt u snel naar het juiste vraagstuk op de Kennisrotonde waar u naar op zoek bent. Wij wensen u veel leesplezier toe. Ronald van Rooden Directeur belangenbehartiging Stichting Kennisnet Ict op school

5 Visie Leren vernieuwen met ict: de visie van uw school Vier in Balans (Plus): voorwaarde voor leren met ict Balans Leren met ict lukt in het onderwijs het best bij een evenwichtige inzet van vier bouwstenen: visie, hardware, content en deskundigheid. Deze aanpak heet kortweg: Vier in Balans. Leiderschap cruciaal Leiderschap speelt een cruciale rol bij de ontwikkeling van een breed gedragen visie en het managen van samenhang tussen de bouwstenen van Vier in Balans. Alleen lukt het niet Voor individuele leraren of individuele scholen is het vrijwel ondoenlijk duurzame veranderingen met behulp van ict te realiseren. Zonder samenwerking is de kans op succes gering. Vraag van scholen centraal Innovatie werkt probleemgestuurd. De meeste kans op succes biedt een aanpak die vragen en ambities van scholen als vertrekpunt neemt. Publicaties Vier in Balans (Plus) is uitgewerkt in twee onderzoeksrapporten. Daarin zijn de resultaten van belangrijk nationaal en internationaal onderzoek geanalyseerd. Vier in Balans (pdf) Vier in Balans Plus (pdf) Een korte samenvatting van onderzoeksresultaten staat in: Samen werkt t met ict (pdf) Tool Uw school in balans? Wat krijgt op uw school de meeste aandacht: visie, hardware, content of deskundigheid? Doe de Vier in Balanstest en bepaal samen met uw team de score. U kunt die dan vergelijken met de meest recente landelijke cijfers. Er is ook een individuele test. Meer informatie: visie

6 Statistiek ict in het onderwijs Ict op school: wat we uit onderzoek weten Aantal computers Het aantal computers op school is de afgelopen jaren fors toegenomen. Er is nu 1 computer beschikbaar voor 7 leerlingen (PO en VO). Tien jaar terug was dat 1 op 27 (PO) en 1 op 20 (VO). Basisonderwijs (PO) Voortgezet onderwijs (VO) Thuisgebruik computers door leerlingen Leerlingen uit groep 7 (PO) zitten thuis gemiddeld 9 uur per week op internet. Het gebruik van internet stijgt tot 14 uur per week voor leerlingen in het tweede leerjaar (VO). Computergebruik in de les Een leraar in het basisonderwijs gebruikt gemiddeld 5-6 uur per week de computer bij het lesgeven. Dat komt neer op ruim één uur per dag. De leraren die in het voortgezet onderwijs gebruik maken van de computer, zetten deze gemiddeld 3-4 uur per week in. Vrijwel alle leraren in het voortgezet onderwijs (95%) geven leerlingen huiswerkopdrachten om thuis met de computer te maken Soort gebruik Leraren in het basisonderwijs geven de voorkeur aan het gebruik van ict voor het oefenen van leerstof en het opzoeken van informatie. Weinig leraren gebruiken ict voor communicatie en samenwerking. In het voortgezet onderwijs laten leraren de leerlingen de computer vooral gebruiken voor werkstukken en vakspecifieke oefenprogramma s. En ook steeds vaker voor het opzoeken van informatie via het internet en zelfstandig werken met behulp van een elektronische leeromgeving. Uitgewerkte statistiek vindt u op Leerlingen die les krijgen van leraren die vertrouwd zijn met ict presteren beter op school! Opbrengsten van ict voor (deelgebieden van) taalonderwijs, rekenen, wiskunde en natuurwetenschappelijke vakken zijn overtuigend aangetoond. Leerlingen zijn informatie-ongeletterd Informatievaardigheid ontwikkelt zich in hoog tempo tot een nieuw soort geletterdheid waarover elke burger dient te beschikken. Leraren gaan er vaak stilzwijgend van uit dat leerlingen die vaardig zijn in het bedienen van de computer, ook over de benodigde informatievaardigheden beschikken. Deze aanname is onjuist. Voor schooltaken houden leerlingen zich op internet vooral bezig met het verzamelen van informatie en accepteren deze dikwijls zonder enige kritiek of reflectie. Elke leraar mag met en over ict lesgeven Er wordt vanuit gegaan dat leraren zonder specifieke voorbereiding zijn toegerust om de toekomstige generatie voor te bereiden op de benutting van digitale informatie. Een van de weinige constanten in onderwijs is verandering Het onderwijs probeert voortdurend tegemoet te komen aan de veranderende eisen van de samenleving. Niet alle scholen en leraren ontwikkelen zich in hetzelfde tempo of in dezelfde richting. Tussen leraren is er veel variëteit in gebruik van ict. Ict-toepassingen met de grootste meerwaarde worden in het onderwijs het minst gebruikt. Het gebruik van ict voor communicatie heeft naar verwachting de meeste toegevoegde waarde voor het leren van leerlingen. Deze toepassing wordt relatief het minst gebruikt. Zie visie

7 Collectieve Belangenbehartiging In actie voor u en leren vernieuwen met ict Ict op school-consumentenpanel Als consument van ict-producten en -diensten en als regisseur van leren met ict, loopt u waarschijnlijk regelmatig tegen dingen aan die beter geregeld kunnen worden. Als u daarbij hulp nodig heeft, kan Ict op school in actie komen. Het gaat dan vooral om zaken die voor meer scholen van belang zijn. En de acties kunnen verschillend van aard zijn. Bemiddelen tussen u en een leverancier Komt u er bijvoorbeeld als school alleen niet uit en kan uw samenwerkingsverband niet helpen, dan kunnen wij rechtstreeks contact opnemen met de leverancier. Als dat een deelnemer is aan één van de kwaliteitsregelingen (ict-bedrijf en KRID) dan is dat een voordeel. Daar hebben we al afspraken mee. Maar ook in andere gevallen helpt het soms als wij als onafhankelijke partij met een leverancier contact opnemen. Meer informatie over de kwaliteitsregelingen kunt u lezen op pagina 39. Uitzoeken hoe het zit dossiers Als we vanuit de scholen of onderzoek geattendeerd worden op ict-zaken die nog niet goed lijken te lopen, dan kunnen we als start van de discussie een dossier samenstellen. In het dossier belichten we het probleem van een aantal kanten en we zoeken scenario s voor oplossingen. Zie voor voorbeelden: Dossier Digitaal Examen Dossier leermiddelen en ict Op de bres Als het een breed ervaren probleem blijkt te zijn, dan zetten we alles in gang om met de betrokken partijen een oplossing te vinden. Dat kan via stille diplomatie, via het zoeken naar goede voorbeelden van hoe het beter kan, via het stimuleren van proefprojecten en zelfs in het uiterste geval via het mobiliseren van de publieke opinie. Meedenken, invloed uitoefenen, uw mening geven, de voelspriet zijn van wat er op ict-gebied in het basis en/of voortgezet onderwijs speelt. Dat kan via het Ict op school-consumentenpanel. U staat midden in de praktijk en weet wat er speelt op uw school, in uw organisatie of bij uw kinderen. Ict op school wil graag uw mening horen en peilen hoe u over een aantal zaken denkt. Een greep uit de onderwerpen waarover wij u willen bevragen: (educatieve) software licenties Internet Service Providers ervaringen met ict-producten en -diensten gebruik van ict in de les slimmer kennisdelen ict-samenwerking innovatie en ict veiligheid en ict ict-onderwerpen die in de actualiteit staan Kans op een prijs Om het aantrekkelijker te maken om mee te doen, maakt u eens in de drie maanden kans op een mooie prijs. Onderzoek Er lopen twee soorten onderzoek: eenmalig en periodiek. Eenmalig panelonderzoek, daarbij willen wij graag éénmalig uw mening weten over een onderwerp. Bij periodiek onderzoek komen vragen over bepaalde onderwerpen af en toe terug. U kunt dan bijvoorbeeld aangeven of u bij dit onderwerp vooruitgang of achteruitgang constateert. Het kan ook voorkomen dat wij u vragen om uw mening te geven over onze communicatiemiddelen (websites, e-zines, brochures, informatiewijzers). Kijk op: 10 visie 11

8 Samenwerking in de regio Workshop ict: visie en doelen Samenwerken met anderen biedt een school voordelen, ook als het gaat om ict. Ict op school stimuleert al zolang zij bestaat de samenwerking tussen scholen. Dit is gestart met het uitvoeren van activiteiten ter bevordering van samenwerking. De Regiokaart is daar een voorbeeld van ( Hier wordt door de samenwerkingsverbanden zelf een profiel bijgehouden, zodat scholen die willen samenwerken uit kunnen zoeken bij welk samenwerkingsverband zij zich kunnen aansluiten. Daarnaast dient de Regiokaart als stimulans voor samenwerking en kennisuitwisseling tussen de samenwerkingsverbanden. Doordat inmiddels zo n driekwart van de PO-scholen in Nederland in enige vorm samenwerkt met andere scholen, is Ict op school haar aandacht gaan verschuiven naar het professionaliseren van samenwerkingsverbanden. Dit leidt onder andere tot de volgende activiteiten: Het Platform Samenwerkingsverbanden; een landelijk platform van samenwerkingsverbanden dat eens per twee maanden een bijeenkomst houdt ten behoeve van kennisuitwisseling en het bespreken van actuele onderwerpen. Het stimuleren van samenwerking tussen samenwerkingsverbanden in de verschillende regio s. Het Vision-project; een project om voorbeelden boven water te halen van het gebruik van ict in het vernieuwende onderwijs. Zie ook Trajecten ten behoeve van Deskundigheidsbevordering (zie onder andere de beschrijving van Samen Deskundiger elders in dit boekje of Op het tabblad samenwerking van de website van Ict op school ( kunt u verder uitgebreide informatie vinden over onze activiteiten rond samenwerking, inclusief nieuwtjes. Ook achtergrondinformatie over bijvoorbeeld de voordelen van samenwerking, succes van samenwerking en samenwerkingsvormen zijn hier te vinden. Met de Workshop ict visie en doelen kunt u uw visie op onderwijs en ict omzetten naar concrete acties in de praktijk. De Workshop ict visie en doelen is een toolkit die u helpt: een ochtend- of middagworkshop te organiseren met uw schoolteam; het denk- en werkproces over onderwijs en ict of specifiek internet te versnellen; samen te praten over ict in uw eigen school en hiermee de teamgeest te bevorderen; concrete, resultaatgerichte acties te plannen. Er zijn verschillende versies van de Workshop. De Workshop ict visie en doelen helpt u om te werken met een visie op ict in het algemeen, de Workshop Breedband en internet in het onderwijs legt een basis voor de keuze van een Internet Service Provider. Voor iedere versie is een primair onderwijs- en een voortgezet onderwijsvariant ontwikkeld. In de Workshops vindt u tools voor de voorbereiding en uitvoering van een workshop met uw team, o.a.: een handleiding en voorbeeldagenda voor een vlekkeloze organisatie en uitvoering van de workshop; een presentatie met een visieoefening voor groepen, met inspirerende plaatjes; een SMART-formulier om deze doelen in acties om te zetten; een evaluatieformulier of voldaan is aan de verwachtingen van uw teamleden; en nog meer. Ga direct naar de vernieuwde Workshop ict visie en doelen ( of naar de Workshop Breedband en internet ( U vindt er ook ervaringen van scholen die u voorgingen. Een onafhankelijke workshopbegeleider (via Ict op school) kan voor deze workshops met uw team heel behulpzaam zijn. Meer weten? Mail gerust: info@ictopschool.net 12 visie 13

9 Tips voor computergebruik in de klas Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict Of uw school nou één computer heeft per klas of een groot computerlokaal: om computergebruik zo optimaal mogelijk te laten verlopen kunt u rekening houden met de volgende aspecten. Eén computer in de klas Als er gewerkt wordt met één computer per klas, dan zijn de volgende aspecten belangrijk: procedures bedenken voor toegang tot de computer (volgorde, tijdsduur); zorgen dat leerlingen voldoende tijd hebben en er geen tijd verloren gaat; procedures voor de opslag van gegevens; begeleiding van leerlingen achter de computer organiseren (snel en goed), bijvoorbeeld met behulp van ouders; bij samenwerking tussen leerlingen rolverdeling afspreken (zoeker, tijdbewaker, administrateur, etc). Enkele computers in de klas De aspecten zoals genoemd bij één computer in de klas, zijn ook relevant bij enkele computers in de klas. Ook zijn er nog wat andere aspecten die uit onderzoek naar voren komen: de computers goed plaatsen in het klaslokaal, zodat de leraar zicht heeft op de leerlingen; zorgen voor ruimte rondom de computers, zodat de leerlingen elkaar niet te veel storen of afleiden; maatregelen treffen om fraude of misbruik van apparatuur te voorkomen; afspraken over het gebruik van de computer en instructies op papier in de buurt van de computers ophangen. Per leerling een computer: het computerlokaal Bij het gebruik van een computerlokaal zijn over het algemeen andere aspecten van belang: afspraken over de verplaatsing van leerlingen naar het computerlokaal (lawaai, aanwezigheid, activiteit bij binnenkomst); regels en afspraken over het achterlaten en opruimen van het lokaal; goede regels rond het gebruik en misbruik van computers; regels over gedrag, dus wat wel en niet kan op de computer. Dit is een fragment uit onze brochure Wat weten we over... klassenmanagement en ict? De Kennisrotonde van Ict op school is een virtueel kennisnetwerk voor po- en vo-scholen in Nederland. Uw school kan hier grote en kleine ict-vraagstukken indienen. Samen gaan we op zoek naar kennis die u kan helpen bij het leren vernieuwen met ict. Is de kennis nog niet aanwezig? Met behulp van ons stimuleringsfonds kunnen we deze (laten) ontwikkelen. Belangrijk op de Kennisrotonde is dat alle scholen in Nederland kunnen delen in deze kennis. Dit gebeurt vooral via Bezoek onze site en doe mee! Voorbeeld vraagstuk Klassenmanagement Vraag: Hoe kan ik ict inpassen in mijn klassenmanagement? Indiener: Klassewijzer, Groningen Aansluiters: 27 po-scholen door heel Nederland Fase: kennis ontwikkelen Verkeersdeelnemer Ik denk dat we via de Kennisrotonde kennis kunnen maken met andere scholen en met wat zij doen op het gebied van klassenmanagement en ict. We kunnen dan kijken welke interessante onderdelen er voor onze school inzitten! ict-coördinator OBS De Tiggeldobbe (fragment uit Ict op school-podcast #21) Kennis! Naar aanleiding van een vraagstuk ontstaat dus kennis die wij graag met uw school delen. Zo ook over klassenmangement. Op kunt u al terecht voor o.a.: Brochure Wat weten we over... Klassenmanagement & ict Video over klassenmanagement binnen 3 verschillende scholen Podcasts over klassenmanagement Er wordt nog steeds volop kennis ontwikkeld over dit onderwerp op de Kennisrotonde. Houd onze website dus in de gaten en deel in de kennis! Bekijk in dit pakket ook onze Kenniswijzer voor meer vraagstukken! Kennisrotonde 14 visie 15

10 Visie op internet De kans is groot dat medio 2007 ook van uw school het internetcontract afloopt. Bent u al klaar voor een nieuwe keuze? Gebruik de komende maanden om goed na te denken over het gebruik van ict en internet op uw school. De kies-enkoop cirkel op helpt u hierbij

11 Hardware Techniek en ict: de infrastructuur binnen uw school Een internetverbinding selecteren checklist Een (nieuwe) internetverbinding voor uw school. Weet u al wat u wilt? Vul uw wensen en specificaties in en vergelijk deze met de aanbiedingen van de Internet Service Providers (ISP s). aanbieder/pakket wensen Algemeen Kosten Site Verbinding Netwerk/type verbinding Snelheid in Kbit/s (Up/Down) Firewall Aantal IP-adressen Datalimiet Eigen server toegestaan adressen Ophaalmethode Box in MB Domein Website in MB Dataverkeer limiet Aansluitkosten Kosten in internetapparatuur Kosten per maand Kosten extra dataverkeer KRID ISP j/n? Oplevertijd Helpdesk Helpdesk tijden Virus-/Spamfilter Wifi Apparatuurbeheer Type modem (bv. Wifi) Keuze verschillende modems Installatie / / / / Meer tools en informatie? 18 hardware 19

12 Tips en tools voor uw internetvoorziening Tool Workshopgenerator Met de Workshopgenerator kunt u als directeur of ictcoördinator samen met uw team uw visie ontwikkelen en direct de stap naar concrete doelen maken. Betrek het hele team. Daarbij vergroot u de kans op succesvol ictgebruik! Tool Bandbreedtetool gewenste bandbreedte Hoeveel bandbreedte heeft u nodig wanneer u slechts minimaal wilt surfen? Of als u ook filmpjes op internet snel wilt kunnen bekijken? Maakt het veel uit of u 100, 200 of 800 leerlingen heeft? De bandbreedtetool van ISPwijzer geeft u een goed beeld van de behoefte van uw school. Tools en websites voor het meten van de gebruikte bandbreedte vindt u op Tip Kwaliteitsregeling Internetdiensten De ISP s die de Kwaliteitsregeling Internetdiensten Onderwijs onderschrijven, houden rekening met de specifieke wensen en eisen van het onderwijsveld. en Tip Aanbesteden Contracten boven c moeten Europees worden aanbesteed! De regels hiervoor zijn ingewikkeld, maar als u er aan voorbij gaat, loopt u aanzienlijke juridische en financiële risico s. Lees de checklist Europees aanbesteden voor meer informatie en handige links. Tip Onderhandelen Onderhandelen kan nooit kwaad, u kunt er alleen maar beter van worden, zowel wat betreft het product als financieel. Bij standaardproducten is het vaak niet mogelijk, maar wel als u (met meerdere scholen) een grote aanvraag indient. Geef in de onderhandelingen niet teveel prijs over uw budget. Samen staat u sterker in de onderhandelingsfase. Ictsamenwerkingsverbanden in het onderwijs vindt u op van Ict op school. Tip Migreren Er gaat nogal eens wat mis bij de levering van een internetverbinding. Maak hierover afspraken bij het tekenen van het contract. Het is verstandig om uw nieuwe aansluiting te laten leveren vóór het contracteinde met uw oude ISP. Als u problemen ondervindt bij de migratie die u niet alleen kunt oplossen, vraag dan hulp van collega s op één van de vele internetfora over ict en onderwijs, bijvoorbeeld Maak hier gebruik van! Glasvezel ISPwijzer is benieuwd naar uw ervaringen met glasvezel. Mail ze ons: redactie@ispwijzer.nl 20 hardware 21

13 Digitale schoolborden Voor een leerkracht is het schoolbord een van de belangrijkste gereedschappen. Zou het niet prettig zijn wanneer een schoolbord met een druk op de knop verandert in een bord met lijntjes, ruitjes, notenbalken, breukenstaven of tijdbalken? En wat te denken van een schoolbord als televisie, cd-speler, atlas of om even een filmfragmentje af te spelen? De nieuwe generatie digitale schoolborden is begonnen aan zijn intocht in ons onderwijs. De mogelijkheden lijken onbeperkt. Een digitaal schoolbord is een groot touchscreen dat gevoelig is voor aanrakingen en in verbinding staat met een beamer en een computer. De beamer projecteert het beeld van de computer op het scherm. Doordat het scherm gevoelig is voor aanrakingen is het te bedienen met de hand of in sommige gevallen met een speciale pen. Er zijn diverse aanbieders van interactieve digitale schoolborden actief op de Nederlandse onderwijsmarkt en zodoende is er ook een grote variëteit aan borden met ieder hun eigen specificaties te verkrijgen. Het grote verschil met een gewoon krijtbord is de mogelijkheid om alles wat op een computerscherm is te zien te projecteren op het digitale schoolbord. Dit betekent dat u in uw lessen op een eenvoudige manier gebruik kunt maken van websites, software, filmpjes, muziekfragmenten, interactieve teksten, presentaties en wat u nog meer zou kunnen bedenken. Daarbij is het mogelijk om instructies die op het bord gemaakt zijn op te slaan en later weer op te roepen. Praktisch bekeken Frank van Wetten, directeur OBS De Brinck, Uden In de toekomst zouden ze het middenbord van het schoolbord zoals wij het kennen gewoon standaard digitaal moeten maken. Je hebt dan nog de twee zijpanelen om gewoon als krijtbord of whiteboard te gebruiken. Wim van der Steen, ict-coördinator Sint Jozefschool, Schiedam Ik zie in den lande een trend ontstaan om de schoolborden te vervangen door digitale schoolborden. Ik vind dat een brug te ver. Het traditionele schoolbord biedt mogelijkheden die niet in een digitaal schoolbord te vinden zijn. Veel meer geloof ik in combinatiemogelijkheden: een (stukje) traditioneel schoolbord en een digitaal schoolbord. Ik heb een voorbeeld gezien waarbij beide aan een rail voor in de klas gehangen zijn; het bord wat op dat moment nodig was, werd dan naar het midden van de muur geschoven. Theo van den Burger, directeur Basisschool Prinsenhaghe, Den Haag We hebben alle twaalf lokalen voorzien van een digitaal schoolbord. Daarnaast is er tussen twee lokalen steeds een beschrijfbare flexibele wand geplaatst die gebruikt wordt voor mededelingen en wanneer de techniek het zou laten afweten. Johan Hof, ict-coördinator OBS West, Capelle aan de IJssel Alle groepen zeven (zes in totaal) zijn voorzien van een digitaal schoolbord. Er is geen krijtbord voor vaste informatie. In het begin was dat erg wennen, nu wordt het nauwelijks gemist. De informatiewijzer Digitale Schoolborden is na te lezen en aan te vragen via 22 hardware 23

14 Op de rotonde gezien... Laptops in de klas Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict De Kennisrotonde van Ict op school is een virtueel kennisnetwerk voor PO- en VO-scholen in Nederland. Uw school kan hier grote en kleine ict-vraagstukken indienen. Samen gaan we op zoek naar kennis die u kan helpen bij het leren vernieuwen met ict. Is de kennis nog niet aanwezig? Met behulp van ons stimuleringsfonds kunnen we deze (laten) ontwikkelen. Belangrijk op de Kennisrotonde is dat alle scholen in Nederland kunnen delen in deze kennis. Dit gebeurt vooral via Bezoek onze site en doe mee! Voorbeeld vraagstuk Laptops in de klas Vraag: Laptops in de klas Indiener: Zuyderzeecollege, Emmeloord Aansluiters: 1 VO-school Fase: kennis ontwikkelen Verkeersdeelnemer Als je school wil overstappen van een gedrukte lesmethode naar digitaal lesmateriaal komen er heel wat zaken op je af. Als je vervolgens van de Kennisrotonde de mogelijkheid krijgt aangeboden om een school in Amerika te bezoeken die al op die manier werkt, dan hoef je daar niet lang over na te denken. Want op die manier krijg je de mogelijkheid te leren van de ervaringen van anderen! Hoofd Automatisering Zuyderzeecollege (fragment uit verslag van bezoek Emire Highschool) Kennis! Naar aanleiding van een vraagstuk ontstaat dus kennis die wij graag met uw school delen. Zo ook over laptops in de klas. Op kunt u al terecht voor o.a.: Verslag bezoek Empire Highschool, Tucson, Arizona Weblog Er wordt nog steeds volop kennis ontwikkeld over dit onderwerp op de Kennisrotonde. Houd onze website dus in de gaten en deel in de kennis! Bekijk in dit pakket ook onze Kenniswijzer voor meer vraagstukken! Kennisrotonde Scholen gaan bij de Kennisrotonde vooral met onderstaande thema s aan de slag. Onder de thema s staan enkele vraagstukken. Competenties leraren Instrument voor leerlingfeedback Competenties bij digitaal leren met een ELO Klassenmanagement eindelijk duidelijk! Het nieuwe leren Meervoudige intelligentie en ict Leerkracht ver weg maar toch te zien Invoering digitaal (leerling) portfolio Ict in de vakken Slim leren ontleden met ict Didactisch gebruik van de webcam bij taalonderwijs Vroegtijdige stimulering van taalvaardigheid met ict Loopbaan leerling in kaart PO-VO samenwerking Koppeling schooladministratiepakketten Begeleiding zorgleerlingen Technieken Podcast in het onderwijs SMS-speurtocht door de Zaanstreek Activeboard/interactief schoolbord Van papier naar digitaal Thuis leren voor autistische leerlingen Verbeelding lastige leerinhouden Laptops in de klas Visie Lerend netwerk Missie en identiteit meten Heeft uw school een ict-vraag over een ander thema? Meld deze dan aan via en vernieuw uw onderwijs met ict! 24 hardware 25

15 Content Content en ict: software en leerinhoud voor uw leerlingen Podcasting in het onderwijs Een podcast is een soort radiouitzending die op afroep via internet wordt verspreid. Iedereen met een computer en een microfoon kan een podcast maken. Deze laagdrempeligheid zorgt voor een grote diversiteit aan podcasts. Wie onderwijsgerelateerde uitzendingen zoekt, kan er snel honderden vinden. Meestal maak je je podcast voor een specifiek publiek (narrowcasting). Iemand publiceert een podcast (publisher) en geïnteresseerden abonneren zich hierop (subscriber). Abonnees krijgen na publicatie van een nieuwe uitzending deze vanzelf op hun computer. Je kunt je bijvoorbeeld abonneren op de podcast van Ict op school. De verspreiding werkt via RSS (Really Simple Syndication), waarbij nieuws van een website verkort wordt weergegeven, zodat het snel verspreid kan worden. Podcasts in het onderwijs Op vind je de podcasts van Ict op school en ISPwijzer: bijvoor-beeld over schoolbezoeken in Engeland, leermiddelen in de nieuwe onderbouw in het VO, internetscenario s van de toekomst en klassenmanagement en ict (Kennisrotonde). Als je zelf een podcast wilt maken, verzeker je dan altijd van de meerwaarde voor je lessen. Gebruik een podcast bijvoorbeeld om lessen te verspreiden onder leerlingen die niet naar school kunnen of als auditieve ondersteuning voor leerlingen met taalachterstanden. Leerlingen kunnen ook een podcast over een bepaald onderwerp maken, of hun werkstuk als podcast presenteren. Voorbeeld van een schoolpodcast: een Belgische meester die met leerlingen een weblog en podcasts maakt. 26 content 27

16 Een podcast maken 1 Maak een plan. Wat is het doel en het onderwerp? Vraag je af: wat is onze doelgroep? Wat is het onderwerp? Wie verzorgt/verzorgen de inhoud? Is het effectief voor mijn lessen? 2 Verzorg de voorwaarden en middelen Benodigdheden: opnameapparatuur, achtergrondmuziek, computer met montagesoftware, internetverbinding, website of weblog met RSS-feed. 3 Maak een script en bespreek eventuele vragen met betrokkenen. Bespreek de publicatie van het materiaal (een minderjarige moet toestemming van ouders krijgen). 4 Neem materiaal op Er zijn apparaten die in goede kwaliteit opnemen in mp3-formaat, zoals Edirol R1 of M-Audio Microtrack. Je kunt ook opnemen met een microfoon in/aan uw computer. De podcast wordt gemaakt in mp3- of m4aformaat, dus je moet het opgenomen materiaal wel kunnen converteren. Neem kleine fragmenten op. Dit is gemakkelijker bij het monteren. Een geschikt montageprogramma hiervoor is Audacity ( Omdat dit een open source (en gratis beschikbaar) programma is, hanteren we dit als voorbeeld. Optie 1: via de computer (microfoon, ingebouwd of extern. Ook opnamesoftware). Optie 2: via een extern apparaat (mp3-speler, Mini- Disk, Edirol R1, M-Audio Microtreck, etc.). 5 Verwerk het materiaal Als het materiaal nog niet op de computer staat moet u dit overzetten, bijv. via een usb-kabel. Zorg dat alle interviews als mp3/m4a opgeslagen zijn. Meestal wordt een podcast ondersteund door muziek. Gebruik rechtenvrije muziek, dit bespaart hoge kosten. Gratis podcastmuziek kun je vinden op of of Je kunt alle bestanden inlezen in Audacity. Hiermee kun je o.a. fragmenten uit de mp3-bestanden knippen, muziek toevoegen, stiltes invoegen, volume wijzigen, geluidseffecten toevoegen en het uiteindelijk exporteren als mp3-bestand. 6 Publiceren Nu kan de podcast online gezet worden (bijv. op uw schooldomein). Maak met FTP een map podcastbestanden aan onder uw domein en zet hier de podcasts in, ieder met een eigen unieke naam, bijv. 001, 002, 003, etc. Met FTP kun je bestanden naar de server van de provider uploaden. 7 RSS-feed publiceren en verspreiden RSS publiceren: Nu kan de podcast gepubliceerd worden via RSS. Dit kan door zelf een RSS-feed in XML (een uitgebreide HTML-code) te schrijven, maar een gemakkelijke manier is het verspreiden via een weblog. Bijv. via een blog op Maak een schoolweblog aan en stel in dat links aan een blog gekoppeld kunnen worden. Noteer als link de directe link naar het podcastbestand online. Publish de blog. De feed van de podcast staat nu op (bijv.) RSS verspreiden: Ga naar en maak een account aan. Typ de XML-feed (bijv. in en vink aan dat het een podcast betreft. Noteer de feed die Feedburner maakt, dit is het adres van de podcast, bijv. Abonneer je op de podcast. Je ontvangt nu automatisch iedere nieuwe uitzending. Mogen wij meeluisteren? Meld uw podcast aan via info@ictopschool.net. Op en vindt u de volledige informatiewijzer over podcasts. 28 content 29

17 Breedbandtoepassingen in het onderwijs Hoe gebruik ik snel internet in de klas op een goede manier? Hieronder vindt u een aantal voorbeelden van (niet-administratieve) onderwijstoepassingen. Educatieve en documentaire zenders Deze websites bevatten vaak (een selectie van) materiaal dat op de TV-zenders uitgezonden is. en en Expert op afstand Een voorbeeld van de mogelijkheden van streaming video in de klas is Een brede thematiek: Maarten van Rossem werd uitgehoord over migratie in Amerika, het (al dan niet) bestaan van buitenaards leven werd besproken met wetenschapsjournalist Govert Schilling en met Palestijnse leerlingen werden verhalen uitgewisseld. NASA TV (Engels) Het bekende Amerikaanse ruimtevaartinstituut NASA heeft een online televisiezender waar real-time verslag wordt gedaan van NASA-activiteiten en missies. NASA publiceert op de website dat het beschikbare materiaal bij uitstek geschikt is voor het onderwijs. klik op Watch NASA TV. Webcams Bijna overal staan webcams. Niet alleen in huishoudens, vaak ook op interessante gebouwen of pleinen, in dierentuinen of bij vulkanen, bijvoorbeeld: de zeeleeuwen in Blijdorp: de Eiffeltoren: eiffel_tower_webcams.htm het hoofdkantoor van de Verenigde Naties: De webcams zijn gemakkelijk te vinden met webcamzoekmachines als: (speciaal voor kinderen, Engelstalig) Andere interessante pagina s met informatie over en lijsten van webcams: en Beeldbanken Deze websites bevatten veel oorspronkelijk videomateriaal. De meeste zijn beschikbaar gesteld door publieke organisaties zonder winstoogmerk en bevatten nationale archieven. Nederlandse sites: vanaf december 2006 online beeldmateriaal beschikbaar /kvp/pages/index.jsp Buitenlandse sites Enthousiast over een breedband internettoepassing in uw school? Wij vullen deze lijst graag aan met uw ervaringen. Mail ons op redactie@ispwijzer.nl Deze lijst en nog veel meer vindt u ook op 30 content 31

18 Veiligheid en ict Open Source en Open Standaarden in het Onderwijs Veiligheid en ict is een veelomvattend onderwerp. Scholen doen steeds meer op en met internet: zo willen leraren, leerlingen en ouders vanaf thuis bij gegevens op school, nemen scholen eigen mail-/webservers in beheer e.d. Het aantal deuren tussen internet en school neemt daardoor toe. Elke deur moet goed dicht getimmerd worden, en vooral gecontroleerd worden op misbruik. Hoe onveilig bent u? Veiligheid en ict is niet iets waar je vaak aan denkt. Maar veiligheid is lastig en complex, het kost geld en is niet populair. Mede daarom wordt het niet of slecht geregeld. Als verantwoordelijke kunt u zich afvragen: Wat u kunt doen tegen spam en virussen? Wat u kunt doen tegen digitaal pesten? Hoe u leerlingen leert veilig te internetten? Of u weet welke risico s u loopt aangeklaagd te worden als u de verkeerde foto s op uw schoolwebsite heeft staan? Wat u kunt doen zodat uw team en leerlingen gezond computeren en de kans op RSI verkleinen? Welke filters er zijn om kinderen af te schermen van ongeschikte content? Ict op school heeft diverse informatiewijzers uitgebracht: Het Diploma Veilig Internet leert scholieren op een verantwoorde en veilige manier om te gaan met de risico s van het gebruik van het internet. Het is een lespakket voor leerlingen in de bovenbouw van het basisonderwijs en maakt kinderen bewust van de risico s en het eigen handelen op internet. Voor meer informatie kijk op: Het onderwijs is in beweging. De rol van de docent is aan het veranderen. Waar eerder de methode centraal stond binnen de lessen, gaat de hedendaagse docent zelf op zoek naar digitale bronnen en multimediale bestanden waar hij zijn lessen omheen bouwt. De keuze voor open standaarden speelt daarbij al vanaf het begin: bij het maken van digitaal materiaal. Hoe zorg je er nu voor dat je het zelf vervaardigde materiaal op kunt slaan en gebruiken binnen je elektronische leeromgeving (ELO)? En vooral: hoe maak je je zelf ontwikkelde lesmateriaal uitwisselbaar met dat van andere scholen? OSS in het Onderwijs heeft voor ict-coördinatoren en bij ict betrokken leraren en managers in het PO en VO een infopakket Open Standaarden uitgebracht. Het informatiepakket bestaat uit een verzameling Open Source tools die het mogelijk maken om educatieve content te ontwikkelen, van metadata te voorzien, uit te wisselen en te gebruiken. Maar OSS in het Onderwijs laat het daar niet bij: Het Startpakket leereenheden maken biedt een stap voor stap handleiding voor het maken van educatieve content in open standaarden. Meer startpakketten voor open standaarden en Open Source volgen! Heeft u interesse? Kijk voor informatie op 32 content 33

19 Ict-boom U heeft nog geen voorkeur voor een specifiek gebruik van de computer, maar u kunt in verschillende situaties verschillende redenen bedenken voor het gebruiken van de computer. U bent breed georiënteerd en uw keuze is sterk afhankelijk van de soort leersituatie waarin u zich bevindt. U kunt per leersituatie bekijken of en waarvoor u de computer wilt gebruiken. De ict-boom helpt bij het nadenken over het didactisch gebruik van de computer in de klas. Aan de hand van vier verschillende leersituaties wordt u gevraagd een aantal keuzes te maken die antwoord geven op twee vragen: zou ik de computer in de geboden leersituatie willen inzetten? Zo ja, met welk doel en op welke wijze? U kunt een keuze maken uit de hele breedte van de boom en afhankelijk van het doel een eenvoudige of moeilijke toepassing kiezen. De ene keer zult u het accent leggen op individueel gebruik van oefenprogramma s, de andere keer gaat het u vooral om het uitbreiden van computervaardigheden van alle leerlingen. Voor meer informatie kijkt u op 34

20 Deskundig Deskundigheid en ict: kennis en kunde van uw personeel Gezond computeren Tips voor ict-coördinatoren Zet gezond computeren op de agenda van de directie. Organiseer een bijeenkomst voor collega s over gezond computeren. Neem gezond computeren op in het ict-beleidsplan. Richt de ideale computerwerkplek in. Leerkrachten kunnen dit als voorbeeld gebruiken bij de inrichting van hun eigen klaslokaal. Informeer ouders over gezond computeren. Bijvoorbeeld via de nieuwsbrief, de website, een open dag of een ouderavond. Bekijk samen met de leerkracht LO hoe leerlingen kunnen worden gestimuleerd tot (meer) bewegen. Informeer degene die meubilair en ict-middelen aanschaft over de ergonomische vereisten. Zie ook de informatiewijzer Gezond computeren op school, computergebruik ergonomisch bekeken, te downloaden via gezondcomputeren 36 deskundig 37

21 Kwaliteitsregeling Internetdiensten Onderwijs Kwaliteitsregeling ict-bedrijf De Kwaliteitsregeling Internetdiensten Onderwijs (KRID) biedt scholen ondersteuning bij de inkoop van internetdiensten. Internet Service Providers (ISP s) die de Kwaliteitsregeling onderschrijven, houden rekening met de specifieke wensen en eisen van het onderwijsveld en verplichten zich tot het geven van heldere en betrouwbare informatie. De Kwaliteitsregeling stelt eisen aan de complete dienstverlening: van offerte tot contract, van contract tot migratie, van migratie tot dienstverlening en van dienstverlening tot factuur. Een deelnemende ISP is getoetst en voldoet aan de eisen zoals omschreven in de Kwaliteits-regeling. Dit geeft u dus zekerheid bij het kiezen van één of meer ISP s. Na het maken van de keuze heeft u meer zekerheid door een goede klachtenafhandeling, de mogelijkheid van incidentele toetsing van ISP s en de sanctiemogelijkheid van het Bestuur van de Beheer-organisatie. Scholen die kiezen voor een deelnemende ISP weten zeker dat zij met een betrouwbare partner te maken hebben. Bovendien kunnen zij in het geval van problemen een beroep doen op de geschillenregeling die deel uitmaakt van de Kwaliteitsregeling. Ict op school, de initiatiefnemer van de Kwaliteitsregeling, adviseert onderwijsinstellingen te kiezen voor een ISP die meedoet aan de Kwaliteitsregeling. U vindt de ISP s op: De Kwaliteitsregeling ict-bedrijf voor het Onderwijs wil de communicatie tussen school en ict-bedrijf verbeteren. In feite gaat het om het managen van wederzijdse verwachtingen: als de communicatie goed is en de dienstverlening zoals overeengekomen, neemt zowel de klantentevredenheid als de leverancierstevredenheid toe. De Kwaliteitsregeling geeft ict-bedrijven inzicht in de belangrijkste eisen en gebruiken van scholen. Scholen worden zich bewust van de noodzaak hun eisen goed en uitgewerkt te formuleren om een tevreden klant te worden. Ict-bedrijven verklaren, door het voldoen aan de Kwaliteitsregeling, dat zij een professionele standaard hanteren. Een ict-bedrijf dat aan de regeling wil deelnemen, bevestigt met een Eigen Verklaring aan de voorwaarden te voldoen. De volgende bedrijven zijn op basis van hun Eigen Verklaring gerechtigd het Label ict-bedrijf voor het Onderwijs 2006 te voeren: I.T.S. Computers B.V. Leidschendam IJsselstein IT Services B.V. IJlst Infotheek Groep N.V. Leiden ISL Automatisering B.V. Venlo IT-B automatisering Hellevoetsluis IT Support Netwerkbeheer B.V. Tilburg Ivengi Benelux B.V. Maastricht M.I.E. Group Wervershoof Nexwork B.V. Maastricht NoRRod Computers B.V. Groningen NRG Rex-Rotary Zoetermeer Rendeck Automatisering B.V. Amstelveen Station to Station B.V. Woerden Stepco SchoolDesk B.V. Ittervoort Sysbo Systeembeheer Onderwijs Nijkerk Terra Computers Benelux B.V. Den Bosch Three Ships enterprises B.V. Rotterdam Vanveen informatica B.V. Zoetermeer VAI B.V. Veenendaal Xantes ICT Emmeloord De Toezichthouder kwaliteitsregeling ict-bedrijf voor het onderwijs, opgericht vanuit ICT~Office en Ict op school houdt toezicht op het gebruik van het label. Voor geschillen die niet door het ict-bedrijf en de school zelf worden opgelost, wordt verwezen naar de Stichting Geschillenoplossing Automatisering (SGOA). De Kwaliteitsregeling ict-bedrijf voor het onderwijs is een initiatief van Ict op school en ICT~Office voor het primair en voortgezet onderwijs. Kijk ook op: 38 deskundig 39

22 Samen Deskundiger Stel je voor: Je wilt als groep scholen een flinke stap vooruit in het gebruik van ict op alle scholen. Hoe pak je dat dan aan? Waar moet je beginnen? Welke stappen moet je nemen? Wie betrek je allemaal in dit proces? En wie zou hulp kunnen bieden? Teveel vragen om alleen op te lossen. Stichting Agora besloot te kiezen voor het project Samen Deskundiger. Stichting Agora heeft 24 scholen voor Bijzonder Primair Onderwijs in de regio Zaanstreek. Aan het begin van het schooljaar is een start gemaakt met het project Samen Deskundiger, in samenwerking met Ict op school. Hans Kroes is bovenschools ict-er van Stichting Agora en nauw betrokken bij dit project. Een terugblik Hans kijkt tevreden terug op dit jaar: Eén van de opbrengsten is dat we een vaste structuur hebben tijdens de bijeenkomsten met de ict-coördinatoren en dat werkt heel prettig. Verder weten we elkaar te vinden en kennen we elkaars sterke punten. En de neuzen staan dezelfde kant op. Dat werkt in de toekomst alleen maar prettig. We zijn er ook achter gekomen dat een jaar eigenlijk te kort is voor het project Samen Deskundiger. Daarom wordt het project nog een half jaar verlengd. In het komende half jaar vindt er een symposium plaats waarin de samenwerkingsverbanden een kookboek presenteren. Hierin vind je de opbrengsten terug van ieder samenwerkingsverband. Natuurlijk staan er ook de ingrediënten in, die je nodig hebt en welke stappen je moet doorlopen om tot het eindresultaat te komen. En een blik op de toekomst Het effect op de werkvloer zal het komende schooljaar moeten gaan blijken. We hebben dit jaar vooral ingezet op de ict-coördinatoren. Komend schooljaar gaan we verder met de lijn die we samen hebben uitgezet. De structuur die we ontworpen hebben, werkt voor iedereen prettig en zal dus ook het handvat zijn. Verder hoop ik op een sneeuwbaleffect en dat er meer samenwerkingsverbanden ontstaan. Die kunnen dan ook begeleiding krijgen van Ict op school en daar kunnen we weer kennis en ervaringen mee uitwisselen. We zijn dus voorlopig nog niet klaar Samenwerken en kennisdelen. Ict op school organiseerde afgelopen jaar voor alle deelnemers gezamenlijke bijeenkomsten, die per samenwerkingsverband werden vertegenwoordigd door de bovenschools ict-er en één ict-coördinator. Tijdens deze bijeenkomsten werd vooral ingezet op communicatie, presenteren en (project)management. Ook eigen vragen en deelarrangementen werden besproken. Kennis uitwisselen en ervaringen delen is erg belangrijk. Wat werkt goed? En wat werkt totaal niet? Niet weer dat wiel opnieuw uitvinden! De informatie uit deze bijeenkomsten kon weer gebruikt worden binnen het eigen samenwerkingsverband. Zie verder: en nl/samendeskundiger 40 deskundig 41

23 Deskundigheidsbevordering met ict in de lerarenopleiding Studenten slaan met ict een brug tussen de lerarenopleiding en de VO-school. De didactische toepassingen van ict en internet in de les zijn legio. Op de lerarenopleiding moet de basis worden gelegd voor het didactische gebruik van ict in het onderwijs. In de loop van 2006 zijn studenten van drie lerarenopleidingen (Archimedes Utrecht, Hogeschool Rotterdam en Fontys Tilburg) gestart met het uitvoeren van kleine ict-projecten op hun opleidingsschool. Uitgangspunt bij dit project was de leraar in opleiding, de schakel tussen de opleidingsschool en de lerarenopleiding. Kennisnet Ict op school heeft samen met deze drie lerarenopleidingen, met de studenten en de betrokken VOscholen getracht de ict-deskundigheid van alle betrokkenen te versterken, zodat aankomende docenten beter toegerust zijn in het toepassen van ict in het Voortgezet Onderwijs. De studenten gingen op zoek naar de vraag waaraan op het gebied van ict en didactiek binnen hun school behoefte was. Vervolgens hebben zij zelf onder begeleiding van de lerarenopleiding een oplossing voor dit probleem bedacht. De studenten hebben kennis en vaardigheden verzameld en zijn een project gestart op hun eigen school. Aan de studenten is gevraagd een advies te schrijven voor de eigen lerarenopleiding om meer in te spelen op de didactische inzet van ict in de verschillende vakken op de opleidingsscholen. Hieruit zijn interessante producten voortgekomen, zoals een docentenhandleiding voor een elektronische leeromgeving, een workshop WebQuest, een handleiding digitale toepassingen op een VO-school en een workshop WinToets. Op 21 juni 2006 hebben de toekomstige docenten deze arrangementen van effectieve samenwerking tussen scholen en opleidingsinstellingen getoond aan andere lerarenopleidingen en VO-scholen. Komend schooljaar wordt dit project deskundigheidsbevordering herhaald. Hiervoor kunnen ook andere lerarenopleidingen en opleidingsscholen zich aanmelden. Interesse? Kijk op 42

24 Colofon Tekst Ict op school Uitgave Stichting Kennisnet Ict op school Opmaak heleen van haaren, Den Haag Druk OBT BV, Den Haag

25 Stichting Kennisnet Ict op school POSTADRES Postbus AT Zoetermeer BEZOEKADRES Paletsingel NT Zoetermeer T (079) F (079) E info@kennisnetictopschool.nl