De verdienste van Innovatie. Zuid-Nederland

Transcriptie

1 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland Eindrapportage

2

3 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland Eindrapportage

4 Colofon Innovatie Zuid December 2014 Redactie Hans van Eerden, Van Eerden Tekst In opdracht van Brabantse Ontwikkelings Maatschappij NV Economische Impuls Zeeland NV Industriebank LIOF Kamer van Koophandel Contactpersoon Brabantse Ontwikkelings Maatschappij Pieter Meuwissen, Concept en grafisch ontwerp Something New Djordi Luymes en Marc Buijs Oplage 150 exemplaren Rechten De uitgever kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor enige eventueel geleden schade door foutieve vermelding in deze rapportage. Copyright 2014, BOM. Niets aan deze uitgave mag worden overgenomen in welke vorm dan ook zonder nadrukkelijke toestemming van de uitgever. Innovatie Zuid is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.

5 Inhoud Aftrap 4 In vogelvlucht 8 Over Innovatie Zuid 12 Van roadmap tot businesscase 16 Smart Technology 16 Smart Materials 30 Smart Logistics 44 Smart Food 52 Ondernemers aan zet 56 Strategische Innovatie 57 Kennischeques 58 Bedrijfsgerichte regelingen 60 Slotsom 62 Evaluatie 63 Conclusie 64 Aanbevelingen 64

6 Aftrap Zuid-Nederland is een sterke regio met bedrijven die in staat zijn om producten en diensten te ontwikkelen die oplossingen bieden voor maatschappelijke vraagstukken. We willen allemaal gezond ouder worden, filevrij naar het werk en natuurlijk de wereld ook netjes doorgeven aan onze kinderen. Voor het waarmaken van deze ambities is samenwerking essentieel. Hierbij gaat het om een samenspel van partijen binnen productieketens, maar ook tussen sectoren, en dat alles zoveel mogelijk in interactie met potentiële gebruikers. Kortom, open innovatie. Het OP-Zuid-programma investeert in open innovatie en binnen OP-Zuid heeft het project Innovatie Zuid een belangrijke rol gespeeld door open innovatie aan te jagen. Open innovatie is een complex samenspel van bedrijven, kennisinstellingen, overheden, financiers én eindgebruikers. Dat vraagt om focus en regievoering. In Innovatie Zuid hebben we daar praktisch invulling aan gegeven door het in kaart brengen en aanjagen van nieuwe innovatiekansen. We hebben innovatie-roadmaps ontwikkeld en op basis daarvan business development-trajecten in gang gezet en gerealiseerd. De juiste manier om dit te doen is absoluut een zoektocht (geweest), maar ik durf te stellen dat we binnen Innovatie Zuid een belangrijk fundament voor innovatiestimulering hebben gelegd, waarop ook het nieuwe OPZuid-programma kan voortbouwen. Dit rapport is in de eerste plaats een bloemlezing van zeven jaar Innovatie Zuid. Daarnaast is het programma geëvalueerd. Dat heeft waardevolle inzichten opgeleverd, die in de toekomst wellicht kunnen worden gebruikt. Ik wens u veel leesplezier! Namens de partners van Innovatie Zuid, Pieter Meuwissen Projectleider 4 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

7 Het mkb fungeert als motor van de Brabantse economie en is daarmee topprioriteit in ons innovatiebeleid. Innovatieve mkb-ondernemers willen we koesteren en dat hebben we de afgelopen jaren volop gedaan via OP-Zuid en innovatie-aanjager Innovatie Zuid. Niet door ongericht subsidies te verlenen, maar door slimme keuzes te maken en te durven specialiseren. De provincie Noord-Brabant wil internationaal (h)erkend worden als Europe s heart of smart solutions op het gebied van life sciences & health, food & nutrition, high-tech systems & servicebusiness en materialen, logistiek, biobased economy en maintenance. Honderden Brabantse mkb ers zijn in die sectoren door OP-Zuid en Innovatie Zuid op weg geholpen. Zo hebben we samen kansrijke innovatierichtingen bepaald, in liefst zestien roadmaps voor de slimme economische speerpunten van Zuid-Nederland. Ook hebben we mkb ers ondersteund bij het ontwikkelen van nieuwe business. Veertien concrete trajecten heeft dat opgeleverd niet allemaal succesvol, dat is het risico van innovatie alsmede diverse veelbelovende nieuwe innovatieprojecten. Vooral in de samenwerking ligt de meerwaarde. Alleen al voor de bedrijfsgerichte regelingen mochten we in Brabant dertig samenwerkingsprojecten noteren. En op Zuid-Nederlandse schaal zijn bedrijven bijeen gebracht die complementair aan elkaar zijn en samen de slagkracht hebben om echt tot innovatie te komen. Het doet mij deugd dat Innovatie Zuid deze samenwerking op de voor Brabant en Zuid-Nederland belangrijke thema s heeft weten aan te jagen en in een flink aantal gevallen tot succes te brengen. Bert Pauli Gedeputeerde Economische Zaken en Bestuur, Provincie Noord-Brabant De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 5

8 Het programma Innovatie Zuid heeft een positieve impuls gegeven aan de innovatiekracht van bedrijven in Zuid-Nederland. Door dit aanjaagprogramma hebben Zeeuwse ondernemers de weg gevonden naar kennischeques en de bedrijfsgerichte regelingen van OP-Zuid, om hun innovaties te kunnen realiseren. De aanjaagtrajecten hebben er voor gezorgd dat innovatieprojecten op Zuid-Nederlandse schaal zijn opgezet. Het Zeeuws bedrijfsleven heeft kennis en expertise uit andere provincies kunnen benutten voor de doorontwikkeling van kansrijke business development-ideeën. Goed voorbeeld hiervan is het traject rondom energieopslag (power-to-storage), dat inmiddels heeft geresulteerd in het vervolgtraject Power to Steam, waarbij een aantal Zeeuwse bedrijven is betrokken. De meerwaarde van een gezamenlijk programma op Zuid-Nederlandse schaal is voor de deelnemende bedrijven groot. Dit geeft een breder perspectief op ontwikkeling en mogelijke samenwerkingspartners voor innovaties. Ben de Reu Gedeputeerde Economie & werkgelegenheid, Kenniseconomie, c.a., Provincie Zeeland 6 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

9 Het Limburgse mkb is volop bezig om nieuwe ondernemerskansen te initiëren en grijpen. Dit vaak in samenwerking met andere mkb ers, kennisinstellingen en/of het grootbedrijf. Die samenwerkingspartners zoekt men in de nabijheid, maar niet per se in Limburg. Op de schaal van Zuid-Nederland is een schat aan kennis en competenties voorhanden. Om kansen, ideeën en partners aan elkaar te knopen en te ondersteunen op de vaak weerbarstige weg van idee naar bedrijvigheid, heeft Innovatie Zuid in de achterliggende jaren een belangrijke rol gespeeld. In die jaren hebben Limburgse mkb ers veel ondersteuning gekregen uit het programma Innovatie Zuid. Zo zijn de markt- en technologiekansen in de Limburgse topsectoren verder uitgediept, zijn bijna 300 mkb ers ondersteund bij het richten van hun strategie op die kansen en hebben bijna 200 mkb ers met kleine subsidies die kansen kunnen toetsen op de marktpotentie en de technologische haalbaarheid. Vervolgens zijn de kansrijke ideeën doorontwikkeld en toegeleid naar verdere financieringsinstrumenten. Al met al heeft Innovatie Zuid tot meer innovatieve ideeën geleid, die versneld en versterkt door het mkb tot realiteit zijn gebracht. Twan Beurskens Gedeputeerde Economische Zaken en Grondbedrijf, Provincie Limburg De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 7

10 In vogelvlucht 8 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

11 De vliegende auto PAL-V, ontwikkeld in Zuid-Nederland en mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid. (Foto: Innovatie Zuid, onderdeel van het Operationeel Programma Zuid-Nederland (OP-Zuid), heeft tot doel de innovatiekracht van mkb-bedrijven in de regio Zuid-Nederland te stimuleren en te vergroten. Via OP-Zuid investeren de provincies Limburg, Noord-Brabant en Zeeland, het Ministerie van Economische Zaken en de Europese Unie (via het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) gezamenlijk in regionale economische ontwikkeling. De innovaties die uit Innovatie Zuid voortvloeien, moeten uiteindelijk oplossingen bieden voor maatschappelijke vraagstukken en daarmee nieuwe hoogwaardige werkgelegenheid bieden. Tegelijkertijd kan Innovatie Zuid het organiserend vermogen in de regio vergroten door structurele samenwerking tussen de betrokken organisaties te stimuleren. Innovatie Zuid mikt op mkb-bedrijven die al innoveren en de vroege volgers. Het programma richt zich op de prille fase van het innovatieproces, waar het innovatiekansen kan signaleren en initiëren. Concreet krijgt dat vorm in het aanjagen van nieuwe innovatietrajecten van individuele bedrijven of in clusters en het ondersteunen bij het bouwen van kwalitatief goede projecten die kunnen worden toegeleid naar de bedrijfsgerichte regelingen van OP-Zuid of naar nationale of Europese innovatieprogramma s en (investerings)fondsen. Innovatie Zuid kent hiervoor een viertal instrumenten: aanjaagtrajecten (roadmaps), business development-trajecten, kennischeques en Strategische Innovatie. Regionale specialisatie Met het oog op een doorkijk naar het nieuwe OPZuid-programma is in deze rapportage gekozen voor een aansluiting op RIS3. Deze Regional Innovation Strategy for Smart Specialization is in het nieuwe OPZuid gefomuleerd in antwoord op de strategische focus die de Europese Unie legt op regionale specialisatie. RIS3 benoemt voor Zuid-Nederland de eigen topclusters, die uiteraard nauw aansluiten op de landelijke topsectoren. De focus op deze topclusters is een middel om bij te dragen aan oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. Deze zijn vertaald naar vier smart domeinen waar voor Zuid-Nederland de grootste innovatiekansen liggen: Smart Technology Smart Materials Smart Logistics Smart Food Roadmaps en business development OP-Zuid en Innovatie Zuid liepen van 2007 tot eind 2013, waarna Innovatie Zuid nog is verlengd tot eind Op basis van een midterm review zijn enkele aanpassingen gedaan. Zo is tussentijds de focus van Innovatie Zuid verschoven naar de aanjaagtrajecten, omdat de bedrijfsgerichte regelingen al snel De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 9

12 voor een groot deel waren gevuld en toeleiding naar deze regelingen niet langer zinvol was. Bovendien is in de laatste fase ingezet op business development, nadat in eerste instantie vooral roadmaps waren gerealiseerd. Uiteindelijk zijn uit Innovatie Zuid 16 roadmaps en 14 business developmenttrajecten voortgekomen. Strategische Innovatie Bedrijven helpen bij het strategisch nadenken over innovatie en de uitkomsten daarvan omzetten in actie, kortom hun innovatiekracht vergroten dat is het doel van Strategische Innovatie. Een traject met een individueel bedrijf beslaat zeven stappen, van intake tot implementatie. Voor Innovatie Zuid is dit in tweeën geknipt: fase 1 reikt tot een concreet uitgewerkt innovatieplan, fase 2 bestrijkt de implementatie van de nieuwe innovatiestrategie. Doelstelling was 280 fase-1 trajecten te realiseren, en dat is gelukt. Voor bedrijven die vervolgens daadwerkelijk met de implementatie aan de slag wilden, waren nog 80 fase-2 trajecten begroot; dat zijn er 63 geworden. Deelname kwam vooral van kleinere mkb-ondernemingen en enkele wat grotere bedrijven. Strategische Innovatie is een laagdrempelig instrument dat doorstroming naar bijvoorbeeld een kennischeque of een concreet innovatieproject kan faciliteren. Die doorstroming is in de meeste gevallen echter niet gerealiseerd. Deelnemers zijn desondanks over het algemeen wel tevreden; ze melden dat ze meer houvast hebben bij strategische keuzes. Kennischeques Nieuwe kennis verwerven en inzetten ter vergroting van het innovatievermogen en versterking van de concurrentiepositie van de onderneming, dat is het doel van kennischeques. Met deze tegoedbonnen (vouchers) ter waarde van kunnen ondernemers bij kennisinstellingen of (grote) kennisintensieve bedrijven, in binnen- en buitenland, toepassingsgericht kennis of technologie inkopen. Binnen Innovatie Zuid zijn er in totaal 257 stuks uitgezet (beoogd was 252), waarvan 204 in Limburg en 53 in Zeeland. De meeste cheques zijn bij de allerkleinste bedrijven terecht gekomen. De aanvragen kwamen slechts in beperkte mate voort uit andere activiteiten in Innovatie Zuid-verband. Uit een evaluatie blijkt een hoge waardering. Van de ontvangers kwam ruim een derde binnen een jaar na ontvangst van de kennischeque tot marktintroductie van een nieuw product of dienst, nog eens 44% binnen één tot twee jaar. Waren het eerst de voorlopers op innovatiegebied die er een beroep op deden, inmiddels zijn de aanvragers meer volgend mkb. Steeds vaker haalt een bedrijf de kennis niet bij een kennisinstelling maar bij een collega-mkb er. Bedrijfsgerichte regelingen OP-Zuid kent naast Innovatie Zuid een viertal bedrijfsgerichte regelingen: innovatieprojecten, innovatiemedewerker, innovatieadvies en sociale innovatie advies. Deze regelingen bieden mkb-ondernemingen uit Zuid-Nederland subsidie om innovatie en hoogwaardige werkgelegenheid te stimuleren. In totaal is voor 415 projecten een succesvol beroep gedaan op een van de bedrijfsgerichte regelingen. Ruim de helft daarvan betrof innovatieprojecten, voor bijna 80% van individuele bedrijven, maar er waren ook ruim 50 samenwerkingsprojecten (clusterprojecten). Het door Innovatie Zuid toeleiden van bedrijven naar de bedrijfsgerichte regelingen is ten dele gelukt. De ruimte daarvoor was beperkt, omdat tal van bedrijven op eigen kracht al de weg naar de bedrijfsgerichte regelingen wisten te vinden. Wel is voor grote innovatieprojecten die onder de vlag van Innovatie Zuid tot stand zijn gekomen, met succes een beroep gedaan op andere (Europese) subsidieregelingen, onder meer in Interreg-verband. Samenwerking is een belangrijke factor bij innovatie, zo is gebleken uit onderzoek onder de deelnemers van 22 OP-Zuid-projecten. Evaluatie De stuurgroep van Innovatie Zuid is positief over de samenwerking binnen Innovatie Zuid en de bereikte resultaten. Dit laat onverlet dat er lessen te trekken zijn voor de toekomst. Om die reden heeft de stuurgroep aan Berenschot opdracht verleend voor een evaluatie. Berenschot constateert dat binnen Innovatie Zuid veel is bereikt. Naast de kennischeques (het instrument Strategische Innovatie is niet geëvalueerd) oogsten de aanjaag- en business development-trajecten waardering. De aanjaagfunctie is vooral cruciaal voor het tot 10 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

13 stand brengen van cross-sectorale verbindingen en van innovatieprojecten op de als logisch ervaren Zuid- Nederlandse schaal. Daarbij is er een positief oordeel over de onderlinge samenwerking tussen de Innovatie Zuid-partners. Verbeterpunten Innovatie Zuid heeft een positieve impuls gegeven aan de innovatiekracht van Zuid-Nederland, zo laat de evaluatie zien. Tegelijkertijd zijn er verbeterpunten: 1. De aansluiting van de bedrijfsgerichte regelingen op de aanjaagtrajecten moet goed worden geregeld. 2. Een adequaat follow-up instrumentarium is nodig voor het verder ontwikkelen van projectideeën. 3. Een heldere programmasturing geeft zicht op concrete resultaten en zorgt voor de betrokkenheid van de partners. 4. Roadmaps dienen als middel om vanuit een duidelijke analyse gerichte innovatieprojecten te starten; ze zijn geen doel op zich. Conclusie en aanbevelingen Gebleken is dat Innovatie Zuid aan de basis staat van talrijke innovatieprojecten, zowel binnen als buiten OP-Zuid (bijvoorbeeld in IPC- of Interreg-verband). De gestarte initiatieven sluiten goed aan bij de speerpunten in het nieuwe OPZuid. Wel geven de ervaringen die binnen Innovatie Zuid zijn opgedaan en de lessen die zijn geleerd aanleiding tot enkele behartenswaardige aanbevelingen (zie het kader). Geconcludeerd kan worden dat het verstandig zou zijn om rekening houdend met deze aanbevelingen ook in het nieuwe OPZuid op enigerlei wijze te voorzien in de aanjaag- en toeleidingsbehoefte. Highlights Innovatie Zuid Roadmaps Aantal aanjaagtrajecten 16 Mkb-participanten > 250 Business development Aantal trajecten 14 Mkb-participanten > 75 Strategische Innovatie Aantal trajecten 343 Fase 1 (innovatieplan) 280 Fase 2 (implementatie) 63 Kennischeques Aantal cheques 257 Limburg 204 Zeeland 53 Bedrijfsgerichte regelingen OP-Zuid Investeringsimpuls 157,8 miljoen Aantal projecten 415 Clusterprojecten 51 Aanbevolen: toekomst voor innovatiestimulering 1. Robuuste innovatiethema s die daadwerkelijk een verschil kunnen maken in Zuid-Nederland. 2. Professioneel, vraaggestuurd aanjaagproces. 3. Roadmap als echte routekaart. 4. Sluitende innovatieketen. 5. Voortzetting (stapelbare) kennischeque. De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 11

14 Over Innovatie Zuid 12 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

15 Doel Innovatiekracht Innovatie Zuid heeft tot doel de innovatiekracht van mkbbedrijven in de regio Zuid-Nederland te stimuleren en te vergroten. Innovatie Zuid vormt één van de projecten binnen prioriteit 1 (Kenniseconomie, ondernemerschap en innovatie) van het Operationeel Programma Zuid-Nederland Via OP-Zuid investeren de provincies Limburg, Noord-Brabant en Zeeland, het Ministerie van Economische Zaken en de Europese Unie (via het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) gezamenlijk in regionale economische ontwikkeling. Beoogde opbrengst Uiteindelijk moeten de innovaties die uit Innovatie Zuid voortvloeien oplossingen bieden voor maatschappelijke vraagstukken en daarmee nieuwe hoogwaardige werkgelegenheid bieden. Bijkomend resultaat is dat Innovatie Zuid het organiserend vermogen in de regio vergroot door structurele samenwerking tussen de betrokken organisaties. Dit leidt tot een groter bereik onder het mkb en meer synergie binnen de regio en versterkt daarmee de innovatiekracht van Zuid-Nederland. Doelgroep Innovatie Zuid mikt op mkb-bedrijven die al innoveren en de vroege volgers. Bij aanvang van het OP-Zuid programma werd hun aandeel in het totale mkb geschat op 8%, respectievelijk 34%. Bij elkaar waren dat circa bedrijven in Zuid- Nederland, in een breed scala aan sectoren. Als speerpunten zijn benoemd: Hightech systemen & materialen Food & Nutrition Medische technologie & life sciences Nieuwe energie Procesindustrie Logistiek & maintenance Toerisme Twee sporen Concreet volgt Innovatie Zuid twee sporen: Het aanjagen van nieuwe innovatietrajecten, van individuele bedrijven of in clusters, binnen een aantal thema s/speerpunten. Het ondersteunen bij het bouwen van kwalitatief goede projecten die kunnen worden toegeleid naar de bedrijfsgerichte regelingen van OP-Zuid, maar ook naar nationale of Europese innovatieprogramma s, zoals de MIT-regeling (MKB-innovatiestimulering Topsectoren), IPC s (Innovatie Prestatie Contracten) of Interreg. Instrumenten Aanjaagtrajecten Het ontwikkelen van roadmaps (afhankelijk van hun karakter ook wel survey of summary genoemd), waarin een kansrijk innovatiethema wordt verkend. Business development-trajecten Concrete uitwerking van innovatiekansen, als spin-off van een roadmap. Kennischeques Vouchers voor de inkoop door mkb-bedrijven van kennis en technologie voor hun innovatie. Strategische Innovatie Adviestrajecten gericht op vergroting van het innovatie- en concurrentievermogen van mkb-bedrijven. Daarbij geldt expliciet dat er ook aandacht is voor innovaties op het snijvlak van sectoren en technologievelden. Strategie Signaleren en initiëren Innovatie Zuid richt zich op de vroege fase van het innovatieproces, waar het innovatiekansen kan signaleren en initiëren. Het wil bedrijven, alleen of in samenwerking, stimuleren die kansen te benutten en hen ondersteunen bij het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten. Dat gebeurt door middel van bewustmaking, visievorming, vorming en begeleiding van netwerken, clusters en consortia. Positionering van de verschillende Innovatie Zuid-instrumenten in de vroege fases van het innovatieproces (BD = business development). (Bron: Berenschot, Evaluatie Innovatie Zuid Eindrapportage) De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 13

16 Programmaperiode Van 2007 tot eind 2013 liep de programmaperiode van OP-Zuid en Innovatie Zuid, waarna Innovatie Zuid nog is verlengd tot eind Op basis van een midterm review zijn enkele aanpassingen gedaan. Zo is tussentijds de focus van Innovatie Zuid verschoven naar de aanjaagtrajecten, omdat de bedrijfsgerichte regelingen al snel voor een groot deel waren gevuld en toeleiding naar deze regelingen niet langer zinvol was. Bovendien is in de laatste fase ingezet op business development, nadat in eerste instantie vooral roadmaps waren gerealiseerd. Inmiddels is Innovatie Zuid afgesloten, maar zelfstandig lopen er nog projecten die uit de business development-projecten zijn voortgekomen. De resultaten en ervaringen uit de programmaperiode bieden interessante inzichten in de manier waarop innovatiestimulering voor het innovatieve mkb vorm kan worden gegeven. Maatschappelijke inbedding Regionale specialisatie OP-Zuid en Innovatie Zuid kennen uiteraard hun inbedding in nationaal en Europees innovatiebeleid. Met het oog op een doorkijk naar het nieuwe OPZuid-programma is in deze rapportage gekozen voor een aansluiting op RIS3. Deze Regional Innovation Strategy for Smart Specialization is in het nieuwe OPZuid gefomuleerd in antwoord op de strategische focus die de Europese Unie legt op regionale specialisatie. Onderzoek en innovatie kunnen het beste worden gestimuleerd in die sectoren waar de regio al een sterke uitgangspositie heeft. RIS3 benoemt voor Zuid-Nederland zeven topclusters, die uiteraard nauw aansluiten op de landelijke topsectoren: HTSM (High Tech Systems & Materialen) Chemie & Materialen Agrofood en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen Life sciences & Health Biobased Maintenance Logistiek Smart domeinen De topclusters stuwen de economische ontwikkeling in Zuid- Nederland en bundelen de innovatiekracht van de regio. Uiteindelijk is de focus op deze topclusters echter geen doel, maar een middel om bij te dragen aan oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. Dat zijn de Societal Challenges zoals die in het Horizon 2020-programma van de Europese Unie worden benoemd. Denk aan gezondheid (betaalbare zorg), voedselzekerheid, slimme mobiliteit, schone energie, efficiënte benutting van energie en grondstoffen, en veilige samenlevingen. Deze maatschappelijke uitdagingen zijn vertaald naar vier smart domeinen waar voor Zuid-Nederland de grootste innovatiekansen liggen: Smart Technology Smart Materials Smart Logistics Smart Food RIS3, Regional Innovation Strategy for Smart Specialization, in het nieuwe OPZuid. 14 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

17 Opbrengsten Uiteindelijk zijn binnen Innovatie Zuid 16 roadmaps en 14 business development-trajecten gerealiseerd. In bijgaand overzicht en de navolgende individuele rapportages zijn deze trajecten ingedeeld in de vier smart domeinen. Daarnaast is een groot aantal projecten uitgevoerd met Strategische Innovatie en Kennischeques; zie de rapportages op pag. 57 e.v. Roadmaps (R) en business development (BD) Smart Technology HTSM R Short range wireless communications R BD R BD BD 3D-Printen 3D-Printen Energieopslag Energievalorisatie Waterstoftoepassingen naar zero-emissie mobiliteit Life sciences & Health R Point-of-Care Testing R BD BD BD Zorginnovaties Zorginnovaties Telezorgcentrum Zuid-Nederland NIRAS screening op huidkanker bij de huisarts Smart Materials Chemie & Materialen R Biomedische materialen R R R BD Nanomaterialen & functionele coatings Productontwerp met nieuwe materialen Kunststofrecycling Fosfaat retour Maintenance R Condition Based Maintenance / Niet-destructief onderzoek BD Condition Based Maintenance / Niet-destructief onderzoek Biobased R Biobased economy BD BD BD BD Verwaarding van reststromen uit tuinbouw Verwaarding van maïsstro Biobased (ver)bouwen Biobased verpakkingen Smart Logistics Logistiek R Servicelogistiek HTSM R Ontwikkelpaden voor servicebusiness BD R BD Service Business Acceleration Remanufacturing Remanufacturing Acceleration Smart Food Agrofood en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen R Verwaarding van gezonde ingrediënten R Silverfood De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 15

18 Smart Technology Of het nu om hightech machinebouw, draadloze communicatie, energietechnologie of medical devices gaat, of om opkomende technologieën als 3D-printing en telezorg, op technologiegebied is Zuid-Nederland een wereldspeler. Deze vooraanstaande positie kan alleen worden behouden en verder uitgebouwd door innovatie. Het besef groeit dat juist door samenwerking tussen kennisinstellingen, grote en kleine oem ers, toeleverend mkb en de markt (denk aan de zorg) innovatie werkelijk succesvol zal zijn. Met name het mkb kan in deze high technology, high complexity wereld ondersteuning gebruiken. Innovatie Zuid draagt bij aan een gezonde voedingsbodem voor hoogwaardige innovatie. 16 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland

19 Roadmap Short range wireless communications Kans De vraag naar draadloze communicatieverbindingen tussen apparaten neemt explosief toe. Na de opkomst van de mobiele telefonie, communicatie tussen mensen, is dit de tweede golf van de draadloze telecommunicatierevolutie. Men spreekt wel van het Internet of Things, dat een cruciale infrastructuur gaat worden voor de industrie van de toekomst aangeduid als Industrie 4.0 (Duitsland) of Smart Industry (Nederland) en de samenleving in brede zin. De short-range wireless communications (SRWC) technologie belooft een multi-miljardenbusiness te worden voor een wereldwijde markt. Gezien haar competenties moet het Nederlandse bedrijfsleven daarvan gaan profiteren. Reden voor Innovatie Zuid om een roadmap over SRWC op te stellen die inzicht geeft in de kansen en gewenste ontwikkelroutes voor de (Zuid-)Nederlandse SRWC-gerelateerde industrie. Vervolg Kansen liggen zowel in de ontwikkeling van hardware en software voor SRWC-oplossingen als in de toepassingen daarvan door de (Zuid-Nederlandse) maakindustrie en andere sectoren. Concreet wordt dit uitgewerkt in het Innovatie Prestatie Contract (IPC) Short Range Wireless Communications. Het projectplan daarvoor is opgesteld door DSP Valley (Belgisch-Nederlands cluster rond slimme elektronische systemen en embedded technologie) en Berenschot. Een groot aantal Zuid-Nederlandse bedrijven en kennisin stellingen participeert in het IPC. Daarnaast heeft BOM het project Sensor systems gestart, gericht op de integratie van sensoren in complexe systemen; immers, in de huidige trend van big data begint alles met nauw keurig meten. Met Holst Centre werkt BOM aan de valorisatie van kennis op het gebied van draadloze sensorsystemen, 2020 De toepassing van smart devices/systems neemt in Zuid-Nederland een hoge vlucht in de industrie, de infrastructuur en andere sectoren. Het helpt bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties om betere producten en diensten aan te bieden. De bedrijvigheid van startende en gevestigde ondernemingen rond draadloze communicatiesystemen, sensoren en andere harden software is sterk gegroeid. Er is een intensieve samenwerking tussen bedrijven en (internationale) onderzoeksinstellingen om voorop te blijven lopen. Met de inzet van slimme communicatieen sensorsystemen in hun eigen producten ontwikkelen Zuid-Nederlandse machinebouwers nieuwe vormen van servicebusiness. zoals een draadloze EEG-monitor. Dat gebeurt door deze kennis via licentie-overeenkomsten beschikbaar te stellen voor innovatieve mkb ers en start-ups. Resultaat Uit de marktanalyse volgt een enorm potenti- APPLICATIES Monitoring & control APPLICATIES Tracking & tracing TECHNOLOGIE eel aan applicaties die kunnen worden ontwikkeld voor markten als healthcare, agrofood, logistiek, energie, industrie en Sensor based health feedback loops Geïntegreerde draadloze communicatie: oplaadpalen Low power sensor node security. Belangrijke basisfuncties zijn tracking & tracing en meten & regelen (denk aan smart meters ). Zuid-Nederland beschikt over kennisinstellingen zoals het Holst Centre die onderzoek doen naar draadloze (sensor)- toepassingen. Daarnaast zijn er talrijke Draadloze hartritmestoornissen diagnostiek Personalised travel (i) Track & trace system SRWC receiver (i) Zorgbus: infrastructurele backbone Wireless send & receive module (i) Overzicht van de projecten in het IPC Short Range Wireless Communications. (Bron: Berenschot/IPC) hightech (start-up) bedrijven die applicaties voor b2b- en b2c-producten ontwikkelen. Universeel schaalbaar uitleesplatform (i) Bovendien krijgen mede dankzij het opstellen van de roadmap klassieke hightech systems-bedrijven als Philips Healthcare en ASML meer oog voor slimme draadloze applicaties rond hun systemen. Bedrijven in de SRWC-keten hebben elkaar inmiddels gevonden en de samenwerking komt op gang. Ultra-laagvermogen multi-standaard transceiver voor short-range wireless communication. (Foto: Imec/Holst Centre) De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland 17

20 Roadmap 3D-Printen Kans 3D-printen biedt grote economische en maatschappelijke kansen, aan zowel consumenten als de professionele markt. De technologie sluit aan op trends als local-for-local produceren en smart industry. De maakindustrie zal steeds vaker bij de vervaardiging van complexe producten het 3D-printen omarmen, ook voor functionele onderdelen in grotere aantallen. Dat resulteert in totaal andere businessmodellen, waarbij de logistieke keten volledig op z n kop gaat. De Nederlandse HTSM-sector met haar zwaartepunt in Zuid-Nederland moet deze technologieontwikkelingen kunnen oppakken, maar verkeert in een achterstandspositie. Aanpalende ecosystemen in België (kennis centra, softwaretools) en Duitsland (machinebouw) zijn al verder. Reden voor Innovatie Zuid om een roadmap over 3D-printen, ook wel Additive Manufacturing Technology, op te stellen. Resultaat De roadmap schetst de ontwikkelingen in markten en technologieën voor 3D-printen en brengt op wereldschaal de ecosystemen in kaart, inclusief uiteraard Zuid-Nederland. Tijdens een workshop is de potentie beoordeeld van een groot aantal applicaties in markten als medische technologie, luchtvaart, HTSM, automotive, bouw en food. Er liggen nog wel technologische uitdagingen in materiaal- en procesontwikkeling en nieuwe designtools. In een andere workshop is daarom een risk-reward-analyse uitgevoerd voor projecten op dit gebied. Daarnaast zijn er nog andersoortige barrières voor een snelle adoptie van 3D-printen, zoals de (vooralsnog) hoge kosten, ontbrekende standaarden, nog onrijpe businessmodellen en gebrek aan educatie. Apart is aandacht besteed aan het printen van materialen op substraten (ook wel 2D- of 2,5D-printen, bijvoorbeeld van elektronica), waarin Zuid-Nederland al sterk is (Holst Centre, inkjettechnologie van Océ). Vervolg Voorbeelden van kansrijke projecten zijn het 3D-printen van hightech componenten (lichtgewicht, nauwkeurig, temperatuurbestendig), functie-integratie in één component, het ontwikkelen van design rules en totale procesoptimalisatie (inclusief materiaal en machine). Wil Zuid-Nederland een leidende positie met 3D-printen opbouwen, dan moet het inzetten op educatie, technologieontwikkeling, volwassen verdienmodellen en vraagbevordering. Samenwerking is noodzakelijk in het Zuid-Nederlandse ecosysteem, op landelijke schaal en in Europese consortia. En er moet een selectie van kansrijke sectoren komen. Geprinte lekkernijen tijdens de Food Inspiration Days in Eindhoven (TNO) In eerste instantie scoort Zuid-Nederland op 3D-printgebied in de markten voor electronics & electronic devices en machine- en apparatenbouw. In de medische en tandtechnische markt is de regio ook sterk vertegenwoordigd, maar marktacceptatie van 3D-geprinte producten duurt langer vanwege toelatingsprocedures. Voor de automotive en aerospace is hier een goed georganiseerde toeleverketen aanwezig, die uiteraard ook op 3D-printen moet inzetten; de eindfabrikanten bevinden zich echter elders. Maar al met al biedt 3D-printen veel kansen voor de Zuid-Nederlandse maakindustrie. 18 De verdienste van Innovatie Samenwerking in Zuid-Nederland