Intern en extern verbinden: vastgoed in breder perspectief. Jaarrapportage 2012 Vastgoed Rijkswaterstaat

Transcriptie

1 Intern en extern verbinden: vastgoed in breder perspectief Jaarrapportage 2012 Vastgoed Rijkswaterstaat

2 Inhoud Met deze jaarrapportage wordt beoogd een beeld te geven van de werkzaamheden die in 2012 binnen Vastgoed van Rijkswaterstaat hebben plaatsgevonden. Naast de verwerving van vastgoed is Vastgoed onder andere ook betrokken bij de afhandeling van bouwschades, gewassenschades, nadeelcompensatie- en planschadezaken, het opstellen van kostenramingen en de voorbereiding van onteigenings-kb s. Daarnaast heeft Vastgoed de zorg voor de afstoot van overtollige onroerende zaken, in het algemeen via het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (RVOB). Deze jaarrapportage is tot stand gekomen met medewerking van de vastgoedclusters van de regionale diensten Noord- Nederland, Oost-Nederland, Utrecht, Noord-Holland, Zuid- Holland, Zeeland, Noord-Brabant en Limburg alsmede van de Corporate Dienst. Voorts is medewerking verleend door de Projectdirectie Ruimte voor de Rivier, De Maaswerken en RWS Centrale Informatievoorziening (CIV, voorheen de DID). De in deze rapportage opgenomen cijfermatige informatie is gebaseerd op opgaven van de regionale diensten van Rijkswaterstaat, die steekproefsgewijs aan accountantscontroles worden onderworpen. Intern en extern verbinden: vastgoed in breder perspectief 4 1. Rijkswaterstaat RWS in vogelvlucht Plaats van Vastgoed in de RWS-organisatie De Veranderopgave Vastgoed RWS Vastgoed in Kerncijfers Vastgoed Grondprijsontwikkelingen per regio Het vastgoedinformatiesysteem GROS Publicaties Kwaliteit dienstverlening Audits Diverse werkzaamheden Samenwerking en overleg Cijfers en tabellen Betrokkenheid Vastgoed bij projecten Vastgoed Diverse schadezaken Externe deskundigen, advocaten en notarissen Personeel en tijdsbesteding Interdepartementale ontwikkelingen Raad voor Vastgoed Rijksoverheid (RVR) Interdepartementale Commissie Rijksvastgoed 73 Bijlage 1: Adressen Vastgoed RWS 74 Bijlage 2: Afkortingen 77 In deze rapportage zijn enkele projecten nader beschreven. Zie de pagina s 9, 18, 22, 27, 37 en 72. Foto omslag: Rijksweg A50, Waalbrug bij Ewijk Jaarrapportage

3 Intern en extern verbinden: vastgoed in breder perspectief Verbinden als de ultieme sleutel tot succes. Dit loopt als een rode draad door het Ondernemingsplan van RWS en heeft voor Vastgoed nog een extra accent gekregen als gevolg van de rijksbrede ambitie om meer rendement te halen uit grond. Was grond tot nu toe uitsluitend een middel om (tijdig) projecten en programma s te kunnen realiseren, binnen deze nieuwe ambitie wordt grond nu ook interessant als inkomstenbron. Zeker nu RWS zelf over de inkomsten uit grondbeheer mag beschikken. Op basis van de nieuwe begrotingsregels, die eind 2012 door het kabinet-rutte II zijn vastgesteld, komen de lasten en lusten van vastgoedbeheer in één hand. Een belangrijke mijlpaal. Deze nieuwe situatie werpt ook een ander licht op de positie van grond binnen het primair proces. Grond wordt nu nog meer integraal onderdeel van dit proces en gaat daarmee het projectbelang overstijgen. Het intern verbinden van Vastgoed met andere onderdelen van de productieketen is hiervan het onvermijdelijke gevolg. Grondbeheer, gericht op meer rendement, is bovendien een nieuw expertiseveld, niet alleen voor RWS, maar ook voor de andere diensten die met vastgoed werken. Extern verbinden is daarom noodzakelijk om van elkaar te leren en elkaar scherp te houden. Maar ook kennis te delen en waar dit functioneel is te bundelen. Het belang van deze nieuwe realiteit zal doorwerken in Vandaar dat dit voorwoord start met een vooruitblik. De terugblik op het verslagjaar 2012 komt aan het eind en daaruit zal blijken hoe wezenlijk het omslagjaar 2012 is geweest. Vastgoed komt als het ware in een breder perspectief te staan. Verbinden vraagt om een nadere concretisering, want anders blijft het een abstract begrip. Waarom is verbinden juist voor Vastgoed met het oog op de nieuwe context cruciaal? Hierna een poging om dit aan de hand van een aantal concrete voorbeelden te verhelderen. Intern verbinden Al bij de (voorgenomen) aankoop van grond moeten de beheersmogelijkheden worden onderkend en mee ge wogen. Het kan bijvoorbeeld zijn, dat een iets ruimere aankoop dan strikt noodzakelijk is voor het project, zoveel extra opbrengsten genereert, dat deze serieus overwogen moet worden. Of vanwege nieuwe beleidsdoelen, bijvoorbeeld om toekomstige grondposities zeker te kunnen stellen. Dit meewegen vergt niet alleen een goede verbinding tussen aankoop en beheer, maar ook tussen beleid en uitvoering. Beslissingen over grondbeheer kunnen alleen goed genomen worden als het grondareaal op orde is en blijft. Dat we weten wat waar mag en onder welke condities. Vastgoedbeheer kan dus niet zonder actuele en betrouwbare data. Dit betekent dat vastgoedbeheer tijdig verbonden moet worden met de ontwikkeling van (nieuwe) systemen op het gebied van databeheer en informatie 4 Vastgoed Rijkswaterstaat

4 voorziening (denk aan het Netwerk Informatie Systeem en Assetmanagement). Zakelijk omgaan met Vastgoed vergt goede kosten- batenafwegingen ter ondersteuning van de besluitvorming. Dit is geen zaak van Vastgoed alleen, maar noodzaakt tot effectieve verbindingen met (opnieuw) assetmanagement en bedrijfs voering (kostenexpertise). Vastgoed en met name aankoop zit vaak aan het eind van de productieketen, met alle risico s vandien. Het is daarom van belang om Vastgoed consequent en eerder te verbinden met de projectplanning en contractvorming. Dit luistert extra nauw ingeval van innovatieve arrangementen met marktpartijen, waarin ook steeds vaker een beheerscomponent wordt opgenomen. Grond als inverdienpotentieel kan alleen maximaal worden benut, wanneer er effectieve verbindingen worden gelegd met thema s als duurzaam en energie. Maatwerk is nodig om vluchtige besluitvorming te voorkomen en win-win situaties te creëren. Bovendien bevordert dit de doelmatigheid en efficiency en draagt bij aan innovatie. Extern verbinden Wat vastgoedbeheer betreft gaat RWS niet zelf specialistische expertise opbouwen, maar gebruik maken van de expertise, die elders beschikbaar is of komt. Met name het nieuwe Rijksvastgoedbedrijf (RVB) bij Binnenlandse Zaken komt hierbij in beeld. RWS gaat alleen investeren in een aantal professionals om een goede regievoerder of opdrachtgever te kunnen zijn. Concreet betekent dit, dat RWS en RVOB hun onderscheidende expertises effectief met elkaar moeten verbinden om maximaal synergiewinst te kunnen boeken en overlap te voorkomen. RWS, ProRail en DLG zijn al eerder succesvolle verbindingen met elkaar aangegaan. Deze kunnen nog verder worden verdiept en uitgebouwd. Met name op het gebied van vastgoedbeheer liggen er mogelijkheden om tot onderlinge taakverdelingen te komen, waarbij de één loslaat wat de ander beter kan. De voorbeelden demonstreren de urgentie en de kracht van het verbinden. Zeker in een omgeving waar vastgoed tot nu toe uitsluitend als productiemiddel fungeert. De nieuwe context moet hier verandering in brengen. Het is daarom zaak om de relevante koppelvlakken goed in te vullen en daarmee de samenhang te borgen. Zowel intern als extern is dat een randvoorwaarde om maximaal rendement te kunnen halen uit vastgoedbeheer. Anders worden inkomsten en besparingen gemist en dat kunnen we niet gebruiken in een situatie waarin elke euro telt. De noties, zoals hiervoor geschetst, zijn deels al vastgelegd in de door het RWS-bestuur eind 2011 geaccordeerde RWSgrondvisie. In 2012 zijn de uitgangspunten uit deze visie vertaald in een eerste versie van de RWS-vastgoedportefeuillestrategie (VPS). De fundering ligt er dus en de drive is er om te oogsten. Via verdienmodellen proberen we daarom in 2013 resultaatgericht het potentieel van ons grondareaal verder te verzilveren. Van de nabije toekomst naar het nabije verleden. Dit jaarverslag is in de eerste plaats een productieverslag over het afgelopen jaar Een soort aankoopverantwoording voor project- en programmarealisatie. We mogen er vanuit gaan, dat de scope van dit verslag de komende jaren wordt verbreed met de eerste resultaten van vastgoedbeheer. De oorzaak hiervan heb ik hiervoor proberen te duiden: vastgoedbeheer moet een prominentere plaats krijgen op de RWS- agenda en effectiever worden benut als inkomstenbron. Maar zonder grond geen project of programma. Vastgoed heeft in 2012 opnieuw aangetoond gesteld te staan voor zijn taak. Alleen ging het dit keer niet zonder kraken en schuren, zoals dat heet. Want we hebben opnieuw mogen ervaren dat vastgoed als slotakkoord aan het eind van de productieketen vals kan klinken. Weerbarstige onteigeningsprocedures kunnen aardig wat zand in de wielen strooien en de planning in de war sturen. Met een ongewenste ontknoping als gevolg. Daarom is het van cruciaal belang dat Vastgoed, zoals eerder aangegeven, structureler en eerder verbonden wordt met de project- en programmaplanning. Verbinden aan de voorkant waarbij de wettelijke onteigeningsprocedures realistisch verdisconteerd worden in de doorlooptijd. Dit voorkomt stress in de finale en nazorg aan de achterkant. En dan wordt wat al goed was in 2012 nog beter in Jaap Danhof Projectdirecteur Veranderopgave Vastgoed Jaarrapportage

5 6 Vastgoed Rijkswaterstaat

6 1. Rijkswaterstaat Rijkswegen A2/A12, knooppunt Oudenrijn Jaarrapportage

7 1.1 RWS in vogelvlucht Bestuur Sinds 1 januari 2012 bestaat het bestuur van RWS uit acht leden. Het bestuur ziet toe op het functioneren van de organisatie als geheel, waarbij het accent ligt op de strategische sturing en besluitvorming. In het bestuur is niet elk organisatieonderdeel maar wel elk primair proces vertegenwoordigd. Daarnaast is een Groepsraad ingesteld bestaande uit de DG, de plaatsvervangend DG, de CFO, de (waarnemend) HID-en, de algemeen directeur van de Corporate Dienst en de directeur Algemene Corporate Taken. In de Groepsraad worden onderwerpen besproken voordat ze in het bestuur komen en wordt zo nodig de implementatie van door het bestuur genomen besluiten besproken. Primaire processen RWS Verkeers- en watermanagement Informatievoorziening Kaderontwikkeling Aanleg en Onderhoud Sterk in de regio Crisimanagement Missie Rijkswaterstaat beheert en ontwikkelt als uitvoeringsorganisatie, in opdracht van de minister en staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, op duurzame wijze de nationale infrastructurele netwerken. De organisatie is in 1798 opgericht en er werken ongeveer mensen. Rijkswaterstaat werkt aan: droge voeten voldoende en schoon water vlot en veilig verkeer over weg en water betrouwbare en bruikbare informatie Droge voeten Nederland ligt voor een belangrijk deel onder de zeespiegel. Dat is een bedreigende situatie. In het westen en noorden dreigt de zee en vanuit het zuiden en oosten brengen de grote rivieren soms plotseling enorme watermassa s ons land binnen. Bescherming tegen overstromingen door de zee, meren, rivieren en kanalen is dan ook een belangrijke taak van Rijkswaterstaat. Schoon en voldoende water voor alle gebruikers Nederland wordt doorsneden door grote en kleine rivieren, kanalen, beken en sloten en heeft veel meren en estuaria. Al deze wateren zijn boven- en ondergronds met elkaar verbonden. Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor het beheer van de slagaders van dit netwerk: het hoofdwatersysteem. Rijkswaterstaat reguleert de waterstanden en stemt het waterbeheer af op de behoeften en de natuurlijke inrichting van Nederland. Dit gebeurt in goed samenspel met collega-ministeries, provincies en waterschappen. Rijkswaterstaat beheert ook een belangrijk deel van de Noordzee. Werken aan vlotte, veilige verkeersdoorstroming Dagelijks storten zo n drie miljoen automobilisten zich in het verkeer. Aan Rijkswaterstaat, als infrastructuurmanager, de taak om het verkeer vlot en veilig in goede banen te leiden. Vlot en veilig varen op het hoofdvaarwegennet De Nederlandse vaarwegen behoren tot de drukste ter wereld. Transport en overslag van goederen vormen een belangrijke motor van de economie. Rijkswaterstaat werkt aan vlot en veilig verkeer op het netwerk van hoofdwaterwegen, zowel voor de binnenvaart als voor de recreatievaart. Werken aan een betrouwbare, veilige infrastructuur Rijkswaterstaat is deskundige bij uitstek op het gebied van de planning, het beheer en het onderhoud van grootschalige infrastructurele werken. Leefbaar en bereikbaar, nu en straks De leefbaarheid van ons land komt steeds meer onder druk te staan. Dit is het gevolg van de stijging van de zeespiegel, de bodemdaling en de toenemende ruimtelijke druk en de luchtverontreiniging. Een schoon, veilig en bereikbaar Nederland is in de komende twintig jaar niet te halen zonder innovatie. Daarom investeert Rijkswaterstaat continu in kennis en vernieuwende oplossingen om Nederland leefbaar, bereikbaar en veilig te houden. 8 Vastgoed Rijkswaterstaat

8 Procedure A2 Traverse Maastricht 2012 was het jaar van de (onteigenings)procedures voor de realisering van het Tracébesluit A2 Passage Maastricht. Rijkswaterstaat werkt in dit project samen met de Provincie Limburg en de gemeenten Maastricht en Meerssen aan (onder meer) de (dubbellaagse) ondertunneling van de A2 door Maastricht en de herontwikkeling van het gebied. Een majeur infrastructureel project dat onder meer een oplossing biedt voor de huidige congestie (de verkeerslichten) op dit deel van de A2. Direct naast de huidige A2 (N2) door Maastricht liggen vijf flatgebouwen met bijhorende gronden. Die flatgebouwen behoren tot één Vereniging van Eigenaren (VvE), de Vereniging van Eigenaars Wyckerveldflat met 326 appartementsrechten. Van de 5 flatgebouwen moet 2,5 flatgebouw worden gesloopt voor de realisering van het tracébesluit. In een later stadium wordt de rest gesloopt voor de herontwikkeling van het gebied. Bijna lukte het alle 326 appartementsrechten te verwerven. Alleen de verwerving van twee garages in de te slopen flatgebouwen en een aantal woningen in de nog niet te slopen flatgebouwen was niet mogelijk. Wat volgde was een bijzondere, complexe en spannende onteigeningsprocedure. Bijzonder omdat het hier gaat om de onteigening van flatgebouwen en een deel van een gemeenschap van appartementsrechten. Dat komt (bijna) nooit voor. Complex omdat alle appartementsrechteigenaren gezamenlijk eigenaar waren van de te onteigenen gronden. Hierdoor moest iedereen worden gedagvaard (31 gedaagden) en bijvoorbeeld ook alle hypotheekgerechtigden worden verwittigd van de procedure. Dit terwijl er in feite dus maar één eigenaar was met een privégedeelte in de te slopen flatgebouwen. Spannend omdat een aantal appartementsrechteigenaren zich tot het uiterste verzetten tegen de onteigening en juridisch moeilijke vragen voorlagen, zoals: is het mogelijk grond betrokken in een splitsing van appartementsrechten te onteigenen? Kan een appartementsrecht worden onteigend? Heeft inschrijving titelzuiverende werking of moet de splitsingakte eerst worden gewijzigd? Uiteindelijk sprak de Rechtbank Limburg (toen nog Maastricht) de onteigening uit conform de vordering van de Staat. Daarmee was het nog niet gedaan. Een aantal appartementsrechteigenaren ging in cassatie en probeerde daarnaast voorbereidingen voor de sloop te frustreren. Dit resulteerde in allerlei procedures over de vernietiging van door de VvE genomen besluiten ter voorbereiding op de sloop en de wijziging van de splitsingsakte na de sloop. Het verzet bleek voor niets. Op 29 maart 2013 verwierp de Hoge Raad het cassatieberoep (LJN: BY8665). Kort daarna schreef de Staat het onteigeningsvonnis in en werd eigenaar van de benodigde gronden. Ook gaf de kantonrechter een bevel tot wijziging van de splitsingsakte, zodat deze straks weer zal beantwoorden aan de feitelijke situatie. De onteigende percelen worden dan uit de Vereniging van Eigenaars getild. De (voorbereidende werkzaamheden voor de) sloop is inmiddels in volle gang. Wat rest, is de discussie over de aan de betrokken eigenaren toekomende schadeloosstelling. Ook boeiend, maar minder van belang voor de voortgang van het project. Rijksweg A2, aanleg tunnel Maastricht Jaarrapportage

9 Beheergebied Hoofdwegennet kilometer auto(snel)weg inclusief verkeerssignalering kilometer op- en afritten en verbindingswegen 79 spitsstroken viaducten 22 tunnels 743 beweegbare en vaste bruggen 13 ecoducten 5 regionale verkeerscentrales 1 landelijk verkeerscentrum (VCNL) 119 Dynamische Route Informatie Panelen (DRIP s) camera s dynamische verkeersmanagementsystemen route-informatiesystemen Beheergebied Hoofdvaarwegennet kilometer kanalen en rivieren kilometer vaarweg in open water 84 sluizen 278 bruggen 10 natte verkeerscentrales 14 verkeersposten circa 120 patrouille-, meet- en oliebestrijdingsvaartuigen Beheergebied Hoofdwatersystemen km 2 oppervlaktewater 35 kilometer duinen 214 kilometer dijken en dammen kilometer oevers 10 stuwen Afsluitdijk en Houtribdijk 4 stormvloedkeringen 10 Vastgoed Rijkswaterstaat

10 Areaal Rijkswaterstaat heeft hectare in eigendom en materieel beheer, voornamelijk (maar niet uitsluitend) ten behoeve van de droge infrastructuur. Daarnaast beheert RWS hectare oppervlaktewater, waarvan circa hectare in Nederland, circa hectare in de Noordzee en circa hectare in de Caribische Zee nabij de eilanden Bonaire, Saba en Sint Eustatius. Totaal voert RWS dus het materieel beheer over zo n hectare. Oppervlakte infrastructuur in eigendom en beheer bij RWS (op 1 september 2012) Dienst Oppervlakte (ha) Noord-Nederland Oost-Nederland IJsselmeergebied Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Noordzee 74 Totaal Netwerken Rijkswaterstaat beheert drie rijksinfrastructuurnetwerken, te weten het Hoofdwegennet, het Hoofdvaarwegennet en de Hoofdwatersystemen. Uitgaven en kosten De uitgaven en kosten van Rijkswaterstaat bedroegen in 2012 een bedrag van ruim miljoen. Dit bedrag was als volgt verdeeld: miljoen voor aanleg voor het hoofdwegennet miljoen voor het hoofdvaarwegennet 351 miljoen voor de hoofdwatersystemen 140 miljoen voor megaprojecten 351 miljoen voor regionale en locale infrastructuur 142 miljoen miljoen voor beheer en onderhoud voor het hoofdwegennet 673 miljoen voor het hoofdvaarwegennet 327 miljoen voor de hoofdwatersystemen 189 miljoen netwerk overstijgend 59 miljoen miljoen voor de organisatie voor de kosten van personeel 748 miljoen voor de kosten van materieel 299 miljoen voor overige organisatiekosten 59 miljoen 29 miljoen voor overige uitgaven voor verbetering leefomgeving (Geluidsisolatie Schiphol) 26 miljoen voor overige kosten 3 miljoen Rijksweg A 27 nabij Utrecht Jaarrapportage

11 1.2. Plaats van Vastgoed in de RWS-organisatie Sinds 1 april 2013 is Vastgoed binnen RWS gepositioneerd bij de organisatieonderdelen Corporate Dienst (CD), Algemene Corporate Taken (ACT), Grote Projecten en Onderhoud (GPO) en de projectdirectie Ruimte voor de Rivier (RVR). De regionale organisatieonderdelen Oud RWS Noord-Nederland RWS Oost-Nederland RWS Utrecht RWS IJsselmeergebied RWS Noord-Holland RWS Zuid-Holland RWS Zeeland RWS Noordzee RWS Noord-Brabant RWS Limburg Nieuw RWS Noord-Nederland RWS Oost-Nederland RWS Midden-Nederland RWS West-Nederland Noord RWS West-Nederland Zuid RWS Zee en Delta RWS Zuid-Nederland De Corporate Dienst verricht met name ondersteunende, adviserende en RWS-brede taken. De vastgoedmedewerkers zijn bij de afdeling Expertise van de Shared Services Eenheid Bestuurlijk Juridische Zaken & Vastgoed (BJV) gepositioneerd. BJV maakt onderdeel uit van de Directie Communicatie, Personeel en Recht (CPR). Het tijdelijk project Veranderopgave Vastgoed is ondergebracht bij het onderdeel Algemene Corporate Taken, dat gehuisvest is bij de Corporate Dienst. De vastgoedmedewerkers van de regionale diensten waren tot 1 april 2013 gepositioneerd bij het cluster Vastgoed dat onderdeel uitmaakte van de afdeling Bestuurlijk Juridische Zaken en Vastgoed (BBV). Deze afdeling BBV maakte onderdeel uit van de Directie Bedrijfsvoering. Met ingang van 1 april 2013 zijn de vastgoedmedewerkers uit de regio formatief bij het organisatieonderdeel Grote Projecten en Onderhoud ondergebracht en wel bij de afdeling Grondverwerving, onderdeel van de directie Inkoop- en Contractmanagement. Vooralsnog blijven deze medewerkers gehuisvest bij de regionale organisatieonderdelen, waarvan sommigen zijn samengevoegd en een aantal een andere naam hebben gekregen. Zie het kader De regionale organisatieonderdelen. Het Grondbureau Maasdal, dat de grondverwerving voor Maaswerken verzorgt, valt onder RWS Limburg, die samen met RWS Noord-Brabant sinds 1 april 2013 RWS Zuid- Nederland vormt. Bij de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier is de taak van grondverwerving gepositioneerd bij het vastgoedcluster in de directie bedrijfsvoering, afdeling programmabeheersing. Het vastgoedcluster stelt de kaders voor de grondverwerving vast en autoriseert de voorstellen van een decentrale initiatiefnemer (gemeente, provincie, waterschap of RWS-projecten) met de vaststelling van het aankoopstrategieplan. Sturing op de inzet vindt plaats door middel van periodieke voortgangsoverleggen (met betrokkenheid van het decentrale projectteam) en de directe afstemming op dossierniveau, waarbij taxaties en overeenkomsten door het vastgoedteam moeten worden goedgekeurd. De Programmadirectie Ruimte voor de Rivier wordt per 1 juni 2013 ondergebracht bij het onderdeel Grote Projecten en Onderhoud. In figuur 1 zijn de organisatieonderdelen waarin Vastgoed formatief is vertegenwoordigd aangegeven in groen. 1.3 De Veranderopgave Vastgoed Op 1 juli 2010 is de projectdirectie Veranderopgave Vastgoed van start gegaan. De projectdirectie bestaat uit een kleine kern van vaste medewerkers. Deze kern wordt aangevuld met medewerkers van de Corporate Dienst. Daarnaast verlenen de clustercoördinatoren Vastgoed uit de regio medewerking aan het project. Zij zijn ook vertegenwoordigd in de deelprojecten. Aanleiding en doel RWS staat de komende jaren voor een hoge productopgave. Een tijdige juridische beschikbaarheid van grond is hiervoor cruciaal. Het is van belang dat de vastgoedexpertise wat de procedures betreft in de pas gaat lopen met de ambities van 12 Vastgoed Rijkswaterstaat

12 Rijkswaterstaat Bestuur/Bestuursstaf Rijkswaterstaat Noord-Nederland Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving Rijkswaterstaat Programma s, Projecten en Onderhoud Rijkswaterstaat Oost-Nederland Rijkswaterstaat Grote Projecten en Onderhoud Rijkswaterstaat West-Nederland Noord Rijkswaterstaat Verkeer- en Watermanagement Rijkswaterstaat Centrale Informatievoorziening Rijkswaterstaat Midden-Nederland Rijkswaterstaat West-Nederland Zuid Rijkswaterstaat Corporate Dienst Rijkswaterstaat Zee en Delta Rijkswaterstaat Zuid-Nederland Figuur 1 Organogram RWS per 1 juni 2013 John Frostbrug, Arnhem Jaarrapportage

13 Sneller en Beter gericht op een halvering van de doorlooptijd van de projecten en programma s. Het Veranderprogramma moet daarbij borgen dat de vastgoedexpertise nog steviger verankerd wordt in de productieketen waarbij meer aandacht moet komen voor de adviesfunctie van Vastgoed in de initiatief- en verkenningsfase van het MIRTproces. Ook dient effectief invulling te worden gegeven aan portefeuillebeheer gericht op een betere benutting van grondposities voor doelrealisatie. Dit vraagt om een strategische visie op grond. Het Veranderprogramma zal deze visie moeten vormgeven. Dit programma omvat verder een aantal deelprojecten (organisatie, kennis en externe samenwerking). Grondvisie In 2011 is de door de Veranderopgave opgestelde strategische grondvisie Grond voor versnelling en vernieuwing door het bestuur van Rijkswaterstaat goedgekeurd. De nieuwe visie heeft twee hoofddoelstellingen: Een tijdige beschikbaarheid van grond tegen de achtergrond van de beoogde versnelling (Sneller & Beter) Meer (maatschappelijk) rendement uit grond conform de rijksbrede ambities Bij de nieuwe vastgoedvisie is uitgegaan van de volgende context: Ondernemingsplan 2015: Rijkswaterstaat opereert als één landelijke organisatie. De RWS Vastgoedvisie moet hiermee in lijn zijn Sneller & Beter: Rijkswaterstaat moet de realisatietijd van projecten halveren. Een tijdige beschikbaarheid van grond is daarvoor een kritische succesfactor Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte: het Rijk moet ruimte reserveren voor toekomstige beleidsopgaven op het gebied van mobiliteit en waterveiligheid. Het tijdig zekerstellen van cruciale grondposities is hierbij randvoorwaarde. Meer rendement uit grond: het Rijk heeft de ambitie om meer rendement te halen uit grond, voor het realiseren van beleidsdoelen tegen lagere kosten en respectievelijk hogere opbrengsten. Het visiedocument bevat de visie op hoofdlijnen. De implementatie moet de consequenties scherper in beeld brengen. Duidelijk is dat er gevolgen zullen zijn voor de wijze van taakuitvoering, de processen en de opleidingen. Houtskoolschets De uitwerking van de Grondvisie heeft zich vooral vertaald in de onder regie van de Programmadirectie Veranderopgave Vastgoed opgestelde gedetailleerde houtskoolschets Vastgoed. In deze schets is via de lijn van de processen het organisatie- en formatieplaatje (van Ist naar Soll ) nader ingekleurd. De schets is aangeboden aan de overdragende en overnemende partijen. Voor Vastgoed betekent de voorgestane transitie dat de capaciteit en kwaliteit van aankoop overgaat van de regionale diensten naar de directie Inkoop- en Contractrmanagement van het nieuwe organisatieonderdeel Grote Projecten en Onderhoud (GPO), de expertisetaken bij de Corporate Dienst (CD) blijven en de nieuwe tak van sport op het gebied van portefeuillemanagement ook bij de CD zal worden ondergebracht. Kr8 en Vastgoed Op initiatief van de vastgoedmedewerkers is onder regie van het Veranderprogramma Vastgoed en een Kr8-facilitator een aantal sessies gehouden met als doel om (onder meer) het complexe en bewerkelijke betalingsproces voor vastgoed en het daaraan gerelateerde parafencircuit kritisch tegen het licht te houden. Onder het motto de verspilling eruit heeft dit uiteindelijk geresulteerd in een werkwijze die tot een substantiële verkorting van de doorlooptijd heeft geleid, waar niet alleen Vastgoed zelf baat bij heeft maar ook de klant. Opleidingen De ontwikkelingen bij Vastgoed raken niet alleen de vastgoedsector zelf, maar hebben een veel bredere impact. Ook de projectmanagers zullen er iets van gaan merken. Grondposities zullen strategischer en zakelijker moeten worden ingezet in alle fasen van MIRT, dus ook de zogenaamde voorfasen (met name de verkenningsfase). Concreet betekent dit een afwegingsproces waarbij grond nadrukkelijker en eerder in beeld moet komen. Hoe benut je grondposities bijvoorbeeld bij de keuzebepaling van tracés en welke gronden moet je na projectrealisatie met het oog op toekomstige projecten aanhouden. Welke gebruikscondities hanteer je bij tijdelijk gebruik? Hoe borg je de grondposities die van belang zijn voor onze toekomstige netwerkambities? Ook nieuwe aanbestedingsconcepten respectievelijk contractvormen stellen andere of nieuwe eisen aan het omgaan met grond. Kortom: het hele veld rond grond is volop in beweging en dit verandert niet alleen de rol van de vastgoedadviseur, maar ook die van het project management. Om die reden bouwen de vastgoedsector van RWS en van ProRail samen met de Rijksprojectenacademie aan een opleidingsmodule waarin die nieuwe rol casuïstiek een plaats krijgt. De voorbereidingen zijn in 2012 gestart, met als doel om de module in het voorjaar van 2013 gereed te hebben. 14 Vastgoed Rijkswaterstaat

14 Vastgoedareaal op orde Ten behoeve van het voeren van goed portefeuillemanagement door RWS moet de informatie over haar eigendom op orde zijn en bijgehouden worden. In 2010 en 2011 is een systeem ontwikkeld waarbij (in de Mapviewer op het RWS-Intranet) met behulp van diverse kaartlagen inzicht gegeven wordt in de eigendommen van RWS. In 2012 is verder gewerkt aan het verfijnen van de beschikbare informatie over de grondportefeuille, zodat RWS uiteindelijk een volledig en actueel inzicht krijgt in al haar eigendom. Het gaat met name om het op perceelsniveau registreren van doel en gebruik van de gronden en overige benodigde informatie t.b.v. portefeuillemanagement. Dit project maakt onderdeel uit van de pijler Assetmanagement uit het Ondernemingsplan van RWS. Portefeuillemanagement krijgt vorm met de dienstspecifieke vastgoedportefeuillestrategie In 2012 is door het Veranderopgave vastgoedteam gewerkt aan het opstellen van de eerste RWS vastgoedportefeuillestrategie (VPS). Afgesproken is dat alle departementen die vastgoed in hun portefeuille hebben een dergelijke vastgoedportefeuillestrategie opstellen conform een gezamenlijk afgestemd model. Op termijn wordt aan de hand van de vastgoedportefeuillestrategieën één rijksbrede vastgoedportefeuillestrategie opgesteld door het Rijksvastgoedbedrijf (RVB). In de vastgoedportefeuillestrategie van RWS maken we transparant welke strategie RWS nastreeft met grond en welke activiteiten daarop worden uitgevoerd om de grondportefeuille goed en zakelijk te beheren. Gebouwen worden in de VPS-RWS meegenomen voor zover deze gerelateerd zijn aan het primair proces, maar de nadruk wordt gelegd op grond. Omdat er rijksbreed sprake is van een ontwikkelproces zullen alle diensten die met vastgoed werken elkaar hard nodig hebben en van elkaar moeten leren door intensief samen te werken. Door gezamenlijk vastgoedinformatie te benchmarken via de Raad voor Vastgoed Rijksoverheid (RVR) willen we dat onder meer bereiken. Omdat RWS een kleine eenheid portefeuillemanagement gaat oprichten bij de Corporate Dienst, die het vastgoed waar mogelijk laat renderen en gronden gaat overtolligstellen, zal de samenwerking met het RVOB geïntensiveerd moeten worden. RWS verdient Het programma RWS verdient is in 2012 van start gegaan. Het project richt zich op genereren van verdienmodellen voor de korte en lange termijn zodat o.a. (toekomstige) taakstellingen kunnen worden verzacht. Vastgoed is aangewezen als één van de pijlers waarop RWS verdient zich richt. Twee elementen zijn van belang: enerzijds het genereren van incidentele baten uit overtolligstellingen en anderzijds de exploitatie van vastgoed zodat structurele inkomsten worden gegenereerd in de vorm van gebruiksvergoedingen. Vooruitblik 2013 Medio 2013 wordt de eenheid portefeuillemanagement (PFM) geïntroduceerd bij RWS. Daarvoor wordt bij de Corporate Dienst van RWS een kleine hoogwaardige eenheid in het leven geroepen die specifiek belast gaat worden met de implementatie ervan. Deze eenheid moet zorg dragen voor een helder, zakelijk, open en transparant proces voor het beheren (exploiteren) en overtolligstellen van vastgoed, in principe grond en gebouwen. Aanbod gronden Om te beoordelen welk (tijdelijk) ander gebruik effectief is en in welke mate, gaan we samen met de programma s Tijdelijk Anders Benutten (TAB) en Duurzaam proactief gronden aan de markt aanbieden door middel van een aantal pilots. Zoveel mogelijk percelen grond die niet of onvoldoende benut worden, willen we inzetten voor duurzaamheid, innovatie of publieksgericht netwerkmanagement. Hiervoor maken we een digitale kaart met het aanbod van grondposities die geschikt worden geacht voor (tijdelijke) exploitatie. Het gaat voornamelijk om grondposities buiten beheergebied die voor RWS een strategisch karakter hebben omdat ze in de toekomst bijdragen aan RWS taken en processen. Na een bepaalde experimenteerperiode weten we dan echt welk gebruik het meest effectief is, in financiële en maatschappelijke zin. Prikkel Voorheen waren de kosten van beheer voor RWS en gingen de opbrengsten naar de Algemene Middelen van het ministerie van Financiën. Naar verwachting zijn de opbrengsten uit vastgoed (verkoop en verhuur etc.) in 2013 voor RWS, doordat de begrotingsregels dan zijn aangepast. Naast het opstarten en uitwerken van de pilots gaan we het komende jaar ook de portefeuillestrategie verder uitwerken en verder met de analyse van het vastgoedareaal. Jaarrapportage

15 16 Vastgoed Rijkswaterstaat

16 2. RWS Vastgoed in 2012 Rijksweg A50, bouw extra Waalbrug bij Ewijk Jaarrapportage

17 Saneringskosten voormalige gasfabriek Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw heeft RWS West-Nederland Zuid (voorheen Zuid-Holland) een voormalig gasfabriekterrein in Hellevoetsluis in eigendom en beheer. RWS heeft hierop een steunpunt gehad dat niet meer nodig was en afgestoten diende te worden. Dit terrein is, mede als gevolg van een bombardement in de Tweede Wereldoorlog, zwaar verontreinigd en moet dringend gesaneerd worden. Op het gasfabriekterrein rust een saneringsplicht voor de bodem. RWS heeft de wettelijke verplichting en het budget om een eenvoudige sanering uit te voeren. De met deze functionele sanering gemoeide kosten bedragen circa 1 miljoen (inclusief circa voor de kosten van bodemonderzoek). De gemeente Hellevoetsluis wil het terrein overnemen voor het ontwikkelen van woningbouw en watergebonden activiteiten, echter daartoe is een verdergaande en duurdere sanering nodig. De kosten voor deze verdergaande saneringsvariant bedragen circa 7 miljoen. Dit leek te gaan leiden tot een impasse waar alleen uitgekomen zou kunnen worden als RWS meer budget voor de verdergaande sanering beschikbaar zou stellen. RWS had echter geen plicht of reden om het saneringsbudget te verhogen. Er vonden al langere tijd gesprekken plaats tussen de gemeente, RVOB en RWS over deze verkoop. Het cluster Vastgoed adviseerde samen met RVOB over de vastgoedaspecten, met name over de relatie tussen kosten en opbrengsten. Uiteindelijk is overeen gekomen dat de Staat circa ,- aan de gemeente zal betalen als bijdrage in de saneringskosten. Voorts was er nog discussie over de hoogte van de boete voor het niet opnemen van een kettingbeding dat RWS gevrijwaard dient te blijven voor eventuele claims van opvolgende eigenaren van de gemeente. Deze discussie is inmiddels beslecht en de grond is in mei 2013 juridisch geleverd aan de gemeente waarmee een einde is gekomen aan een reeds zeven jaar durende discussie Kerncijfers Vastgoed Op deze pagina treft u de belangrijkste cijfermatige informatie aan van de discipline Vastgoed van RWS in Voor uitgebreidere info wordt verwezen naar de desbetreffende pagina s in het hoofdstuk Cijfers en tabellen. Vastgoed Zie pagina Aantal aankooptransacties (inclusief pacht- en huurontbindingen) Aangekochte oppervlakte 792 ha 40 Uitgekeerde schadeloosstelling (inclusief pacht- en huurontbindingen) Overtollig gestelde oppervlakte 223 ha 46 Opbrengst uit overtollig gestelde gronden* Aantal t.b.v. RWS geslagen onteigenings-kb s 2 50 Aantal afgeronde gerechtelijke onteigeningsprocedures Gemiddeld betaalde agrarische grondprijs per m 2 (los land, pachtvrij) 5,55 56 * betreft de in 2012 ontvangen opbrengst; deze kan ook betrekking hebben op in voorgaande jaren overtollig gestelde gronden Diverse schadezaken Zie pagina Aantal bouwkundige vooropnames Aantal behandelde schadezaken (bouw-, en gewassenschades en 30 58/60 nadeelcompensatie*) Uitgekeerde schadebedragen (bouw- en gewassenschades en nadeelcompensatie*) /60 Aantal adviezen nadeelcompensatie* * Vastgoed behandelt nadeelcompensatieclaims maar adviseert ook bij claims die door andere afdelingen behandeld worden; de uitgekeerde schade heeft alleen betrekking op de door Vastgoed behandelde claims RWS wil er zeker van zijn dat de sanering door de gemeente wordt uitgevoerd. Om dit te waarborgen is in de overdrachtsakte vastgelegd dat de saneringsbijdrage aan de hand van de voortgang van de sanering aan de gemeente zal worden uitgekeerd. 18 Vastgoed Rijkswaterstaat

18 Figuur 2.1 Voornaamste uitgaven van Vastgoed 8,1% 1,1% 0,9% 1,5% 88,4% Schadeloosstellingen grondverwerving Schadeloosstellingen schades (bouw- en gewassenschades en nadeelcompensatie) Inhuur personeel Externe deskundigen Advocaten en notarissen Figuur 2.2 Personeel en inhuur 23,4% 76,6% Personeel RWS Inhuur Kosten externen Zie pagina Taxateurs grondverwerving Deskundigen schadezaken (bouwschades en nadeelcompensatie)* Onderzoekskosten bodemverontreiniging Kosten antikraakbewoning Diverse externe deskundigen Advocaten en notarissen Totaal externe deskundigen, advocaten en notarissen * voor zover betrekking hebbend op door Vastgoed behandelde claims Personeel Zie pagina Personeel t.l.v. interne kosten: Formatie op ,5 fte 64 Bezetting op ,8 fte 64 Personeel t.l.v. externe productiekosten: Externe inhuur van personeel 13,7 fte 67 Kosten externe inhuur van personeel Uitwisseling van personeel tussen regionale diensten 0,9 fte 66 Aanleg Rijksweg A4, Delft Schiedam Jaarrapportage

19 2.2. Grondprijsontwikkelingen per regio Onderstaand zijn per regio de ontwikkelingen van de grondprijzen in 2012 aangegeven. RWS Noord-Nederland In landelijk gebied varieerden de grondprijzen in 2012 tussen 2,50 en 4,50 per m 2. Er was sprake van een zich stabiliserende grondprijs. RWS Oost-Nederland De grondaankopen in de Dienst Oost-Nederland vonden voor het overgrote deel plaats in landelijk gebied. De agrarische grond is in 2012 licht in waarde gedaald. De gemiddelde grondprijs lag in 2012 ongeveer tussen 4,40 per m 2. RWS Utrecht De mobiliteit van met name de agrarische gronden in de regio Utrecht is wederom beperkt geweest. De prijzen zijn over het algemeen stabiel hoog gebleven. Voor de overige gronden lag de mobiliteit vrijwel stil. Agrarisch gebied In de regio Utrecht is de markt wederom stabiel. De grondprijzen varieerden in de gebieden met intensief grondgebruik en/of stedelijk gebied nog steeds tussen de 5,- en 8,- per m² en in de gebieden met een meer extensief grondgebruik tussen de 3,- en 5,- per m². De verwachting is dat de prijzen de komende jaren stabiel zullen blijven. Er zal geen sprake zijn van een grote daling. Stedelijk gebied Er is zo goed als geen sprake meer van mobiliteit op deze markt. Daar naast is er zelfs sprake van een omgekeerde markt. Projectontwikkelaars en gemeenten bieden, in tegenstelling tot wat gebruikelijk is, zelf gronden aan. Gronden die ingesloten liggen binnen (toekomstige) bouwlocaties worden nog wel sporadisch aangekocht door gemeenten, maar dan wel tegen prijzen die liggen in het lagere segment van de markt (onderkant): 30,00 tot 40,00 per m². Voor wat betreft uitgifteprijzen zitten de gemeenten nog steeds met een behoorlijk dilemma vanwege het feit dat er weinig tot geen vraag is. Hierdoor komen de prijzen verder onder druk te staan. Uitgifteprijzen worden in voorkomende gevallen verlaagd of met korting aangeboden. Voor wat dit betreft is er sprake van een verschuiving. De kantoren- en bedrijvenmarkt bleef onder druk staan. In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat het aanbod nog steeds groter was dan de vraag. De leegstand is verder toegenomen met enkele procenten. De leegstand was echter nog steeds lager dan het landelijk gemiddelde. Naar panden op locaties met goed openbaar vervoer, een goede ontsluiting en waar het nieuwe werken kan worden toegepast bleef nog enigszins vraag. RWS Noord-Holland Landelijk gebied: de verwerving concentreerde zich in 2012 in hoofdzaak rond het gebied tussen Diemen en Muiden (Schiphol-Amsterdam-Almere), waar de agrarische grondprijzen slechts een lichte daling te zien gaven (van 5,- naar 4,75 per m 2 ). In dit gebied werd tot 200,- per m 2 betaald voor grond met een bedrijfsmatige bestemming. Dit houdt geen wijziging in ten opzichte van de prijstechnische situatie in Stedelijk gebied: hoewel bestemmingtechnisch nog agrarisch, is het gebied ten zuiden van Badhoevedorp (verwerving t.b.v. de omlegging van de A9 om Badhoevedorp) met het oog op het zich aandienende in gemeentelijke en provinciale plannen, als warm te beschouwen. Hier werd 27,50 per m 2 betaald. Dit verschilt niet van de situatie in het vorige jaar. RWS Zuid-Holland In het landelijk gebied lagen de agrarische grondprijzen tussen de 5,50 en 7,50 per m 2. De maximale agrarische waarde in 2012 van 7,50 per m 2 is enigszins gezakt ten opzichte van de grondwaarde in 2011 (was 8,- per m 2 ) doordat o.a. de Provincie Zuid-Holland voor deze waarde agrarische gronden heeft aangekocht. In het stedelijk gebied varieerde de grondwaarde tussen 20,- en 500,- per m 2. RWS Zeeland In het landelijk gebied van Zeeuws Vlaanderen (reconstructie N61) is de agrarische grondprijs in 2012 gestegen van 5,75 naar 6,00 per m 2. RWS Noord-Brabant De agrarische grondprijzen in het landelijk gebied zijn in 2012 licht gestegen. De prijzen lagen tussen de 6,- en 8,50 per m 2. De prijzen voor gebouwen en bedrijven geven een dalende tendens te zien, met uitzondering van de grotere melkveebedrijven. In de stedelijke gebieden was sprake van een sterke daling bij woningen en bedrijfsonroerend goed. RWS Limburg / Maaswerken De prijsontwikkeling in het werkgebied van de Dienst Limburg en van De Maaswerken volgde het beeld dat voort kwam uit de analyses van de provincie Limburg. In 2012 steeg de gemiddelde prijs (7,3%), nadat in het jaar daarvoor de grondprijs min of meer stabiel was gebleven. De verhandelde oppervlakte bleef nagenoeg stabiel (- 0,5%), het aantal transacties nam toe met 8,4% ten opzichte van Vastgoed Rijkswaterstaat

20 De gemiddelde grondprijs in heel Limburg steeg met 6,0%, de verhandelde oppervlakte bleef nagenoeg gelijk (+1%). In Zuid-Limburg deed zich hetzelfde beeld voor. De verhandelde oppervlakte bleef min of meer gelijk (-1%) bij een gemiddelde grondprijsstijging van 6,2%. De verwachting voor 2013 is dat zowel het aanbod als de prijs stabiel zullen blijven. Ruimte voor de Rivier De grondprijzen waren stabiel in In het Benedenrivierengebied (West-Brabant) bewogen de prijzen zich tussen de 5,50 en 6,50 per m 2 voor de binnendijkse gronden. In Gelderland en Overijssel is tussen de 5,- en 5,50 per m 2 betaald voor binnendijkse gronden en vanaf 3,50 per m 2 voor buitendijkse gronden. Hoogwater in de Rijn bij Elst Jaarrapportage