Overleeft ons pensioen de vergrijzing?

Transcriptie

1 Overleeft ons pensioen de vergrijzing? Ed Westerhout Rijksacademie voor Financiën, Economie en Bedrijfsvoering Zomerschool economie en beleid De toekomst van de verzorgingsstaat 12, 19 juni 2014

2 Introductie Verleden: Ministerie van Economische Zaken, CPB, UvA Heden: UvA CPB UHD macro-economie senior onderzoeker sector macro-economische analyse edwesterhout.nl

3 Introductie edwesterhout.nl blogs informatie over vergrijzing en economie Economen kunnen niet rekenen

4 Problemen huidige pensioenregeling De huidige pensioenregeling is te duur is onvoldoende transparant kenmerkt zich door perverse herverdeling verplicht tot deelname en biedt geen keuze wat betreft provider en beleggingsmix dit is uit de tijd

5 Nationale pensioendialoog Keuzevrijheid wat betreft deelname, provider en beleggingsmix Positie zelfstandigen, huidige organisatieprincipe met opf en en bpf en Rol sociale partners en rol van de overheid Begin 2015 hoofdlijnennotitie naar de Tweede Kamer

6 Overleeft ons pensioen de vergrijzing? 1. Basisfuncties collectieve pensioenstelsels 2. Negatieve bijeffecten van collectieve pensioenstelsels 3. Enkele trends 4. Problemen huidige pensioenregeling

7 Basisfuncties collectieve pensioenstelsels 1. Overzicht basisfuncties pensioenstelsels 2. Economische theorie: de nutsfunctie 3. Kortzichtigheid 4. Intergenerationele risicodeling

8 Overzicht basisfuncties pensioenstelsels Richard Hinz, WereldBank (1994), Averting the Old Age Crisis: consumption smoothing redistribution insurance Nicholas Barr (2012): consumption smoothing poverty relief insurance

9 Overzicht basisfuncties pensioenstelsels Bedoeld/onbedoeld Armoedebestrijding en herverdeling geïndustrialiseerde versus ontwikkelingslanden eerste pijler, de AOW Kortzichtigheid gebrekkig functionerende financiële markten Risicodeling tussen niet-overlappende generaties hetgeen niet door individuen zelf geregeld kan worden Risicodeling tussen overlappende generaties dat wat in theorie wel, maar in praktijk niet of nauwelijks zelf geregeld kan worden

10 Maximalisatie nut bij gegeven middelen: drijfveer economisch handelen Nutsfunctie Jeremy Bentham ( ): nut = plezier - pijn Nutsfunctie Eerste afgeleide nutsfunctie positief (nut wordt groter als inkomen stijgt) eventueel negatief bij een heel hoog inkomen Tweede afgeleide nutsfunctie negatief (toename nut wordt almaar kleiner) St. Petersburgparadox

11 Nutsfunctie: nut als functie van inkomen U 0 Y

12 St. Petersburgparadox Loterij: Gooi een munt, net zolang totdat die op zijn kopzijde valt Bereik je dit na 1 keer, dan ontvang je 10,- Bereik je dit na 2 keer, dan ontvang je 20,- Bereik je dit na 3 keer, dan ontvang je 40,- Bereik je dit na n keer, dan ontvang je 2 n-1 x10,- Hoeveel zou u willen betalen om aan deze loterij mee te mogen doen?

13 St. Petersburgparadox Verwachte uitbetaling: 1/2x 10,- + 1/4x 20,- + 1/8x 40, = 5,- + 5,- + 5, = Prijs die je bereid bent te betalen om aan loterij mee te mogen doen crra=0: crra=1: 21,98 crra=2: 15,- crra=5: 11,80

14 Nutsfunctie Wetten en wetmatigheden Geneesmiddelen Verslavende producten Interpretatie Figuurlijk Letterlijk (empirisch onderzoek van Richard Layard)

15 Consumeren of sparen? MUC, MUS MUS2 MUC c MUS1 E1 E2 0 S1,C1 S2,C2 0 S C

16 Kortzichtigheid David Laibson, Richard Thaler, Matthew Rabin Kortzichtigheid ongeduldigheid Kortzichtig = tijdsinconsistent In strijd met het idee van de homo economicus Literatuur behavioral economics Roken, sparen Spaartekort zonder verplichtstelling? zzp ers VS

17 Consequenties van kortzichtigheid Neem bij wijze van voorbeeld een levenscyclus die uit vijf perioden bestaat Nutsfunctie in periode 1 (quasi-hyperbolic discounting) U1 f ( c1 ) f ( c2 ) f ( c3) f ( c 2 4) f ( c 3 5) 1 b 1 a (1 a) (1 a) b>a Nutsfunctie in periode U 2 f ( c2) f ( c3 ) f ( c4 ) f ( c 2 5) 1 b (1 a) (1 a) Nutsfunctie in periode 3, 4, 5

18 Consequenties van kortzichtigheid r=a=0, b=1, f(c i )=ln(c i ), W=6 Rationeel individu Kortzichtig individu

19 Consequenties van kortzichtigheid Rationeel individu: c1 = 2, c2 = 1, c3 = 1, c4 = 1, c5 = 1 Kortzichtig individu: c1 = 2, c2 = 8/5, c3 = 6/5, c4 = 4/5, c5 = 2/5 2,50 2,00 1,50 1,00 Rationeel Kortzichtig 0,50 0,00 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00

20 Beleidsimplicaties kortzichtigheid Verplichtstelling Nudges SMarT Thaler, Benartzi, libertair paternalisme Sinds 1998, 4 trajecten 78% van de mensen die in aanmerking komen, participeert 80% van deze mensen, blijft verbonden De besparingen stijgen van 3,5 tot 13,5 procent

21 Risicodeling Soorten risico s Op nationaal, niet-individueel niveau Aandelenkoersen Rente Inflatie Levensverwachting

22 Risicodeling en herverdeling Risicodeling herverdeling Verschillen Het risico van discontinuïteit De rol van verplichtstelling Eerste en tweede pijler

23 De winst van risicodeling 3 2,5 UO 2 1,5 1 0,5 0 R- E(R) R+ R

24 Empirische inschatting welvaartswinst intergenerationale risicodeling Teulings/De Vries (2006) Gollier (2008) Cui e.a. (2011) Bonenkamp/Westerhout (2010) Mehlkopf (2010) Draper/Westerhout (2009) Westerhout (2011)

25 Empirische inschatting welvaartswinst intergenerationale risicodeling Veel variatie Typen risico s Risicoaversie individuen Aantal generaties dat bij de risicodeling is betrokken Winst van risicodeling is een abstract begrip Voorlopige calculaties: winst van intergenerationele risicodeling is beperkt bij het voorgestelde nieuwe pensioencontract Premieinstrument Hersteltermijn

26 Overzicht college 1. Basisfuncties collectieve pensioenstelsels 2. Negatieve bijeffecten van collectieve pensioenstelsels 3. Enkele trends 4. Problemen huidige pensioenregeling

27 Negatieve bijeffecten van collectieve pensioenstelsels 1. Overzicht negatieve bijeffecten 2. Inhaalpremies en arbeidsaanbod 3. Doorsneesystematiek

28 Overzicht negatieve bijeffecten Arbeidsmarktverstoringen Discontinuïteit risico Onbedoelde herverdeling binnen generaties Intransparantie Geen of weinig keuzevrijheid: Deelname Provider Beleggingsbeleid

29 Negatieve bijeffecten van risicodeling Arbeidsmarktdistorties ten gevolge van inhaalpremies Indexatiekortingen hebben in theorie hetzelfde effect Op langere termijn irrelevant of werknemers of werkgevers premie betalen Op korte termijn wel relevant Hogere premie werknemers drukt arbeidsaanbod Hogere premie werkgevers drukt arbeidsvraag

30 Lange termijn, arbeidsmarkt in evenwicht

31 Korte termijn, werkloosheid, premie werkgevers D D2 B A S 3 2 C

32 Korte termijn, werkloosheid, premie werknemers D S B C A S

33 Empirie arbeidsaanbod- en arbeidsvraagelasticiteiten Hoe groot zijn arbeidsaanbodelasticiteiten? Meghir en Phillips (2008): dichtbij nul voor mannen dichtbij één voor vrouwen Waarom? Hoe groot zijn arbeidsvraagelasticiteiten? Slaughter (2001): in de buurt van -0.75

34 Doorsneesystematiek Doorsnee premie, doorsnee opbouw In effect een belasting op jongere en een subsidie op oudere werknemers Dit verlaagt de arbeidsparticipatie van jongere werknemers Het verhoogt de arbeidsparticipatie van oudere werknemers Doorsneesystematiek vergroot de algemene arbeidsparticipatie Als de arbeidsaanbodelasticiteit voor oudere werknemers hoger is dan die voor jongere werknemers

35 Doorsneesystematiek In het algemeen vermindert de doorsneesystematiek de welvaart (om dezelfde reden als dat belastingen de welvaart verminderen) De doorsneesystematiek vergroot de welvaart Als de arbeidsaanbodelasticiteit voor oudere werknemers voldoende hoger is dan die voor jongere werknemers

36 Doorsneesystematiek Recent bestudeerd door het CPB, zie: Bonenkamp, J., R. Cox en M. Lever, Eindrapportage voor- en nadelen van de doorsneesystematiek, CPB Notitie, 28 oktober 2013 Bonenkamp, J., R. Cox en M. Lever (2013), Doorsneesystematiek in pensioenen onder druk?, CPB Policy Brief, januari 2014 In deze studie staan niet zozeer de welvaartseffecten, maar de herverdelingseffecten op de voorgrond: Tussen jongere en oudere werknemers Tussen laag- en hoogopgeleiden Tussen mensen met ongebroken en mensen met gebroken carrières

37 Oorzaken herverdeling pensioenpremie tijdswaardeherverdeling omslagelement tijdswaardeherverdeling levensverwachtingsherverdeling leeftijd doorsneepremie generatiepremie faire premie gemiddeld faire premie individu

38 Omvang herverdeling Deterministisch model voor pensioenpremies en -uitkeringen Demografische veronderstellingen conform de CBS bevolkingsprognose 2012 Middelloonregeling Acht deelnemersprofielen: man/vrouw en vier opleidingsniveaus verschillen naar inkomen, arbeidsparticipatie en sterftekansen

39 Omvang herverdeling: basisscenario Laag Laag/mid Hoog/mid Hoog Totaal Netto profijt in % pensioeninkomen Mannen Totaal -18,7-16,8-13,8-3,3-8,4 Beleggingshorizon -5,4-5,7-6,7-5,4-5,8 Levensverwachting -13,3-11,0-7,1 2,1-2,6 Vrouwen Totaal -13,0-10,1-3,9-0,4-2,2 Beleggingshorizon -7,1-10,9-9,6-6,2-7,6 Levensverwachting -5,9 0,8 5,7 5,8 5,3

40 Omvang herverdeling: gebroken loopbanen Laag Laag/mid Hoog/mid Hoog Totaal Netto profijt in % pensioeninkomen Mannen Volledige loopbaan -18,7-16,8-13,8-3,3-8,4 Tot 46 jaar -53,6-49,9-44,3-30,5-37,5 Vanaf 46 jaar 8,0 9,4 11,8 19,0 15,4 Vrouwen Volledige loopbaan -13,0-10,1-3,9-0,4-2,2 Tot 46 jaar -44,7-37,1-31,1-28,2-29,9 Vanaf 46 jaar 13,5 17,9 22,7 23,1 22,6

41 Omvang herverdeling: conclusies Omslagelement kost deelnemers ongeveer 8% van pensioen uitkomst is gevoelig voor cijfers over rente, loon- en bevolkingsgroei Aanzienlijke verschillen in netto profijt bij onvolledige loopbanen opbouw tot 46 jaar: -35%; opbouw na 46 jaar: +18% Fondspopulatie is van invloed op omvang herverdeling in homogeen fonds zijn totale overdrachten kleiner individuele overdrachten van de uitbijters zijn groter

42 Arbeidsmarkteffecten Door hogere arbeidsmobiliteit, onderbroken carrières en opkomst DC-regelingen hebben werknemers vaker te maken met het verlies van impliciete pensioenrechten gedurende hun loopbaan Kan oplopen tot maximaal een half jaarsalaris Kan negatieve prikkel zijn bij beslissing om zelfstandige te worden

43 Alternatieven zonder herverdeling tijdswaarde 1. Degressieve opbouw (naar leeftijd) 2. Progressieve premie (naar leeftijd) 3. Rendementindexatie (minder opbouw, meer indexatie) 4. Individuele rekeningen

44 Impliciete schuld door omslagfinanciering in mld euro in % pensioenvermogen Basisscenario %-punt lager disconto 81 6 Grijs fonds - 3 Groen fonds - 20 Impliciete schuld: waarde pensioenopbouw die deelnemers mislopen bij overgang op degressieve opbouw

45 Conclusies Doorsneesystematiek leidt tot herverdeling Effecten zijn fors bij onvolledige loopbanen Overgangskosten zijn hoog Huidige dekkingsgraden zijn laag Tijdstip voor overgang is niet ideaal

46 Overzicht college 1. Basisfuncties collectieve pensioenstelsels 2. Negatieve bijeffecten van collectieve pensioenstelsels 3. Enkele trends 4. Problemen huidige pensioenregeling

47 Enkele trends Enkele trends zichtbaar in groot deel geïndustrialiseerde wereld Vergrijzing van de bevolking Terugtreden werkgevers Globalisering Toenemende arbeidsmobiliteit werknemers Groei deeltijdwerk, uitzendwerk, # zzp ers

48 Wat is vergrijzing? Daling van de fertiliteit met name sinds 1970 lijkt te stabiliseren (1,7-1,8) maar onder reproductieniveau (2,1) Toename levensverwachting bij geboorte, maar ook op latere leeftijd ontwikkeling continueert naar verwachting macro-economisch risico: niet verzekerbaar Na-oorlogse baby-boom tijdelijk effect Maatstaf vergrijzing: afhankelijkheidsratio (grijze druk) # 65+ ers / # jarigen

49 Daling fertiliteit

50 Toename levensverwachting

51 Nederlandse bevolking

52 Grijze druk Europa

53 Grijze druk OESO

54 Effect van trends Van traditional defined benefit naar vormen van defined contribution: Individual defined contribution (kapitaaldekking) Collective defined contribution (kapitaaldekking) Notional defined contribution (omslag) Verhoging pensioenleeftijd

55 Verschuivingen MU, MK MK2 MK1 MU 0 G2 G1 G

56 Effect van trends Van traditional defined benefit naar vormen van defined contribution: Individual defined contribution (kapitaaldekking) Collective defined contribution (kapitaaldekking) Notional defined contribution (omslag) Verhoging pensioenleeftijd Hervormingen zichtbaar zowel bij omslaggefinancierde regelingen als op basis van kapitaaldekking gefinancierde regelingen Waarom niet van omslag naar kapitaaldekking? Omslag en kapitaaldekking zijn even efficiënt

57 Omslag versus kapitaaldekking Stel we leven in een wereld met slechts twee generaties, een jonge en een oude generatie. Elke periode wordt er een nieuwe generatie geboren en gaat de oudste generatie dood. Elke generatie is 1+n maal zo groot als de voorafgaande generatie en elke periode kent een productiviteit die 1+g maal zo groot als in de periode ervoor. Het pensioen is defined contribution: het premietarief is constant in de tijd. Voor pensioenen die tot dan op basis van kapitaaldekking zijn gefinancierd, wordt in periode t het principe van omslag geïntroduceerd.

58 Omslaggefinancierd pensioen Stel pensioenen (en premies) zijn in periode t gelijk aan Y Eén periode later zijn pensioenen en premies gelijk aan Y(1+n)(1+g); de generaties zijn immers beide 1+n maal zo groot als een periode eerder en de productiviteit is 1+g maal zo groot Het netto profijt is het verschil tussen uitkering en premie Voor generatie t (de generatie die jong is in periode t) is dit netto profijt Y((1+n)(1+g)/(1+r)-1). Wanneer r>n+g, dan is dit negatief Voor generatie t+1 geldt ook een negatief netto profijt, maar dan kleiner: Y((1+n)(1+g)/(1+r)-1) (1+n)(1+g)/(1+r) Tellen we de netto profijten van deze generaties en alle daarna volgende generaties bij elkaar op (in wiskundige termen een convergente reeks), dan resulteert een netto profijt van Y.

59 Omslagelement De generatie die oud is in periode t ontvangt een pensioen, maar heeft in de periode ervoor geen premie afgedragen. Het netto profijt voor die generatie is dus Y. Hoe groot is nu het totale netto profijt? Y+ Y=0. Omslag en kapitaaldekking zijn even efficiënt Link met conclusie uit de CPB-studie over de doorsneesystematiek: compensatie van verliezers roomt belangrijk deel van de efficiencywinsten af

60 Overzicht college 1. Basisfuncties collectieve pensioenstelsels 2. Negatieve bijeffecten van collectieve pensioenstelsels 3. Enkele trends 4. Problemen huidige pensioenregeling

61 Problemen huidige pensioenregeling De huidige pensioenregeling is te duur is onvoldoende transparant kenmerkt zich door perverse herverdeling Verplicht tot deelname en biedt geen keuze wat betreft provider en beleggingsmix dit is uit de tijd

62 Te duur Meer risico bij ouderen Verhoging pensioenleeftijd, verlaging opbouw Verdere aanpassing mogelijk, ten faveure van derde pensioenpijler

63 Onvoldoende transparant Communicatie pensioenfonds kan verbeterd Van UPO naar TRAPO: Presenteer reele in plaats van nominale bedragen Presenteer risico s door middel van verschillende scenario s Wees expliciet over kans op onvolledige indexatie en de indexatiekorting Wees expliciet over kans op afstempeling en de grootte van de afstempeling Toezicht kan hierop worden afgestemd en verbeterd

64 Te veel perverse herverdeling Probleem wordt kleiner als tweede pijler pensioen wat kleiner wordt Grootste bron van herverdeling anders op te lossen: Laat mensen die uit loondienst stappen en zelfstandig worden, deelnemer blijven

65 Te weinig keuzevrijheid Biedt keuzevrijheid qua beleggingsmix Anders dan discussie over nominaal versus reëel FTK Voorkeuren deelnemers pensioenregelingen staan voorop In praktijk kan keuze uit drie modellen al afdoende zijn Toezicht kan hierop worden afgestemd

66 Te weinig keuzevrijheid Keuzevrijheid ten aanzien van deelname Lastig in verband met solidariteit en risicodeling Keuzevrijheid ten aanzien van provider Kan aantrekkelijke optie zijn Versterkt tendens naar kleiner aantal grotere fondsen met voordelen in sfeer van administratie en discontinuïteit Nadelen in termen van concurrentiekosten

67 Conclusie Grote probleem is de invaarproblematiek Hervormingen breken in op bestaande of opgebouwde rechten Kleine stapjes daardoor waarschijnlijker dan grote stappen Dat hervormingen zullen gaan optreden, is zo goed als zeker