BESLUIT. Besluit van de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet.

Transcriptie

1 Nederlandse Mededingingsautoriteit BESLUIT Besluit van de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet. Nummer 5768/6 Betreft zaak: 5768/Rabobank - Bouwfonds I. MELDING 1. Op 31 augustus 2006 heeft de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit een melding ontvangen van een voorgenomen concentratie in de zin van artikel 34 van de Mededingingswet. Hierin is medegedeeld dat Coöperatieve Centrale Raiffeisen- Boerenleenbank B.A., onderdeel van Rabobank Groep, voornemens is zeggenschap te verkrijgen, in de zin van artikel 27, onder b, van de Mededingingswet, over ABN AMRO Bouwfonds N.V., een onderdeel van ABN AMRO Bank N.V. Van de melding is mededeling gedaan in Staatscourant 173 van 6 september Naar aanleiding van de mededeling in de Staatscourant zijn geen zienswijzen van derden naar voren gebracht. II. PARTIJEN 2. Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank B.A. (hierna: Rabobank) is een coöperatie met beperkte aansprakelijkheid naar Nederlands recht. Rabobank staat aan het hoofd van de Rabobank Groep. Rabobank is actief op het gebied van financiële dienstverlening aan particulieren en bedrijven, projectontwikkeling, vastgoedfinanciering, leasing, vermogensbeheer, verschaffen van risicodragend vermogen, verzekeren en administratieve dienstverlening. 3. ABN AMRO Bouwfonds N.V. is een besloten vennootschap naar Nederlands recht. De aandelen in ABN AMRO Bouwfonds N.V. worden voor 100% gehouden door ABN AMRO Bank N.V. (hierna: ABN AMRO). ABN AMRO treedt op als verkoper van de aandelen in ABN AMRO Bouwfonds N.V. ABN AMRO Bouwfonds N.V. is actief op het gebied van projectontwikkeling, vastgoedfinanciering en vermogensbeheer. III. DE GEMELDE OPERATIE 4. De gemelde operatie betreft de verwerving door Rabobank van alle aandelen in ABN AMRO Bouwfonds N.V. Een voldoende concrete intentie tot de voorgenomen concentratie blijkt uit het door partijen bij de melding overgelegde en door partijen ondertekende Announcement Protocol d.d. 30 juli Alvorens Rabobank zeggenschap verwerft over ABN AMRO Bouwfonds N.V., worden alle aandelen in Bouwfonds Property Finance B.V., een 1 Openbare versie

2 dochteronderneming van ABN AMRO Bouwfonds N.V., overgedragen aan ABN AMRO. Rabobank zal derhalve geen zeggenschap verwerven over Bouwfonds Property Finance B.V. IV. TOEPASSELIJKHEID VAN HET CONCENTRATIETOEZICHT 5. De gemelde operatie is een concentratie in de zin van artikel 27, onder b, van de Mededingingswet. De hierboven, onder punt 4 beschreven transactie leidt er toe dat Rabobank uitsluitende zeggenschap verkrijgt over ABN AMRO Bouwfonds N.V. exclusief Bouwfonds Property Finance B.V. (hierna: Bouwfonds). 6. Betrokken ondernemingen zijn Rabobank en Bouwfonds. 7. Uit de bij de melding ter beschikking gestelde omzetgegevens blijkt dat de gemelde concentratie binnen de werkingssfeer van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde concentratietoezicht valt. V. BEOORDELING A. RELEVANTE MARKTEN Rel evant e pr oduct mar kt 8. Er is sprake van overlap van de activiteiten van partijen op de volgende gebieden: (i) projectontwikkeling, (ii) financiering van particuliere woningen (hypotheken) en (iii) vermogensbeheer. (i) Projectontwikkeling 9. In eerdere besluiten van de NMa 1 is aangegeven dat binnen de markt voor projectontwikkeling een mogelijk onderscheid kan worden gemaakt naar enerzijds de ontwikkeling van woningen en anderzijds de ontwikkeling van commercieel vastgoed. De ontwikkeling van commercieel vastgoed kan mogelijk nog nader worden onderverdeeld naar kantoorruimte, winkelruimte en bedrijfsruimte. Ten aanzien van de mogelijke markt voor de ontwikkeling van woningen heeft de NMa in eerdere besluiten 2 een onderscheid gemaakt naar het type opdrachtgever, te weten: (i) overheid en woningcorporaties, (ii) bouwers voor de markt en (iii) andere particuliere opdrachtgevers. Tot slot heeft de NMa in eerdere besluiten 3 aangegeven 1 Zie onder meer het besluit van 1 september 2004 in zaak 4158/Bouwfonds MAB, punt 9 en Zie bijvoorbeeld het besluit in zaak 4158/Bouwfonds MAB, reeds aangehaald, punt Zie bijvoorbeeld het besluit in zaak 4158/Bouwfonds MAB, reeds aangehaald, punt 10, het besluit van 22 augustus 2002 in zaak 3085/Dura Vermeer Dubbers Malden, punt 17 en het besluit van 24 oktober 2002 in zaak 3074/BAM HBG, punt Openbare versie

3 dat binnen de markt voor projectontwikkeling mogelijk een aparte markt voor grote projecten (meer dan EUR 10 miljoen) dient te worden onderscheiden. De precieze afbakening van de productmarkt kan in onderhavige zaak evenwel in het midden worden gelaten, aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie de punten 15 tot en met 20 en 22 tot en met 26). (ii) Financiering van particuliere woningen (hypotheken) 10. Evenals in eerdere besluiten van de NMa 4 zal in onderhavige zaak worden uitgegaan van een aparte markt voor de financiering van particuliere woningen. Dit betreft het verstrekken van hypothecaire leningen aan particulieren ter financiering van een woonhuis. (iii) Vermogensbeheer 11. In eerdere besluiten heeft de NMa 5 aangegeven dat er sprake is van een aparte markt voor vermogensbeheer die mogelijk nader onderverdeeld kan worden naar het soort belegging, zoals obligaties en vastgoed. Binnen de mogelijke markt voor beleggingen in vastgoed is voorts een mogelijk onderscheid gemaakt naar directe en indirecte beleggingen 6. De activiteiten van partijen overlappen slechts op het gebied van indirecte beleggingen in vastgoed. De exacte omvang van de productmarkt kan in onderhavige zaak in het midden worden gelaten, aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie punt 29). Rel evant e geogr af ische mar kt (i) Projectontwikkeling 12. In eerdere besluiten van de NMa 7 is in het midden gelaten of de geografische markten nationaal, dan wel ruimer dan nationaal zijn. Ook in het onderhavige besluit kan de exacte omvang van de geografische markt in het midden worden gelaten, aangezien deze geen invloed heeft op de materiële beoordeling (zie de punten 21 en 27). (ii) Financiering van particuliere woningen (hypotheken) 13. Conform eerdere besluiten 8 wordt in onderhavig geval uitgegaan van een nationale markt voor financiering van particuliere woningen. 4 Zie bijvoorbeeld het besluit van 10 september 2003 in zaak 3620/Rabobank Assumij/FGH, punt Zie bijvoorbeeld het besluit van 22 augusutus 2005 in zaak 5074/Achmea Rabobank, punt Zie bijvoorbeeld het besluit in zaak 3620/Rabobank Assumij/FGH, reeds aangehaald, punt Zie bijvoorbeeld het besluit in zaak 4158/Bouwfonds MAB, reeds aangehaald, punt Zie bijvoorbeeld het besluit in zaak 3620/Rabobank Assumij/FGH, reeds aangehaald, punt Openbare versie

4 (iii) Vermogensbeheer 14. In eerdere besluiten van de NMa is in het midden gelaten of de mogelijke markt voor vermogensbeheer en eventuele daarbinnen nader te onderscheiden deelmarkten, nationaal dan wel ruimer dan nationaal zijn. In onderhavige zaak kan dit eveneens in het midden worden gelaten, aangezien de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie punt 30). B. GEVOLGEN VAN DE CONCENTRATIE (i) Projectontwikkeling 15. Het gezamenlijke marktaandeel van partijen op de totale Nederlandse markt voor projectontwikkeling 9 bedroeg in 2005 circa [10-20] * % (Rabobank: [0-10]%; Bouwfonds: [10-20]%). Projectontwikkeling, woningen 16. Op de mogelijke markt voor projectontwikkeling van woningen is het gezamenlijke marktaandeel van partijen, uitgaande van een nationale markt, circa [10-20]% (Rabobank: [0-10]%; Bouwfonds: [10-20%). Wanneer binnen de mogelijke markt voor projectontwikkeling van woningen onderscheid gemaakt wordt naar type opdrachtgever, is voor de categorie bouwers voor de markt 11 het gezamenlijke marktaandeel boven de 20%, namelijk circa [20-30]% (Rabobank: [0-10]%; Bouwfonds: [10-20]%). 17. Uit de door partijen overgelegde cijfers blijkt dat zij in 2005 beide niet actief waren op de mogelijke deelmarkt voor woningen gerealiseerd in opdracht van overheid en/of woningcorporaties, noch op de mogelijke deelmarkt voor woningen gerealiseerd in opdracht van andere particuliere opdrachtgevers dan bouwers voor de markt. 9 De omvang van de totale markt voor projectontwikkeling is gebaseerd op het totale aantal gerealiseerde woningen dat volgens gegevens van het CBS in 2005 is gerealiseerd, te weten Dit aantal is vermenigvuldigd met een bedrag van EUR als gemiddelde waarde van een woning (schatting Rabobank), hetgeen een bedrag oplevert van circa EUR miljoen. Aan dit bedrag is toegevoegd de totale omvang van de mogelijke markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed in 2005, EUR miljoen. Dit laatste bedrag is gebaseerd op een marktomvang in 2005 van EUR miljoen aan ontwikkelde winkelruimte, EUR miljoen aan ontwikkelde kantoorruimte en EUR 585 miljoen aan ontwikkelde bedrijfsruimte. (Marktomvangcijfers winkel- en kantoorruimten op basis van opgaven NEPROM en overzichten PropertyNL; marktomvangcijfer bedrijfsruimte op basis van een onderbouwde schatting van partijen.) De totale omvang van de Nederlandse markt voor projectontwikkeling komt daarmee op circa EUR miljoen. * In deze openbare versie van het besluit zijn delen van de tekst vervangen of weggelaten om reden van vertrouwelijkheid. Vervangen of weggelaten delen zijn met vierkante haken aangegeven, in geval van getallen of percentages kan de vervanging hebben plaatsgevonden in de vorm van vermelding van brandbreedtes. 11 Volgens het CBS zijn er in woningen gerealiseerd in opdracht van bouwers voor de markt. 4 Openbare versie

5 18. Volgens een schatting van Ecorys Nederland B.V. maakt circa 70% van de in 2005 gerealiseerde woningen onderdeel uit van een project dat een waarde heeft van EUR 10 miljoen of meer. Het gezamenlijke marktaandeel van partijen op de mogelijke markt voor de ontwikkeling van woningen, grote projecten, bedraagt op basis van deze schatting circa [10-20]%. Op de eventueel nader te onderscheiden deelmarkt voor woningen, grote projecten gerealiseerd in opdracht van bouwers voor de markt bedraagt het gezamenlijke marktaandeel van partijen circa [30-40]% (Rabobank: [0-10]%; Bouwfonds [20-30]%). 19. Belangrijke concurrenten van partijen op het gebied van projectontwikkeling van woningen zijn onder meer BAM Vastgoed, Heijmans en Volker Wessels Stevin en ING Real Estate. 20. Gezien de marktaandelen van partijen op de mogelijke markt voor projectontwikkeling van woningen of eventuele deelmarkten daarvan, alsmede gezien de aanwezigheid van andere belangrijke spelers op de mogelijke markt voor projectontwikkeling van woningen, is niet aannemelijk dat de voorgenomen concentratie kan leiden tot het ontstaan of versterken van een economische machtspositie die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op deze markt of een eventueel deel daarvan op significante wijze zal worden belemmerd. 21. Aangezien partijen hoofdzakelijk in Nederland actief zijn, is er voor een mogelijke markt voor projectontwikkeling van woningen of een eventuele deelmarkt daarvan die ruimer is dan nationaal evenmin reden om aan te nemen dat als gevolg van de onderhavige concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt. Projectontwikkeling, commercieel vastgoed 22. Op de mogelijke markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed noch op de mogelijke deelmarkten voor de ontwikkeling van kantoren, bedrijfsruimtes of winkels is, uitgaande van een nationale markt, het gezamenlijke marktaandeel van partijen hoger dan 15%. 23. Er zijn geen exacte cijfers beschikbaar over de marktomvang van de mogelijke markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed, grote projecten (EUR 10 miljoen of meer), noch over de marktomvangen van de eventueel nader te onderscheiden deelmarkten van deze mogelijke markt. 24. Evenals in eerdere besluiten is in onderhavige zaak nagegaan of na voltooiing van de concentratie genoeg geloofwaardige concurrenten resteren op het gebied van de ontwikkeling van commercieel vastgoed, grote projecten om een competitief tegenwicht te kunnen bieden aan partijen. 25. Andere spelers op de markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed zijn onder andere Koninklijke ING Real Estate, BAM Vastgoed, Mayveld (IMCA Vastgoed), OVG 5 Openbare versie

6 Projectontwikkeling, Schiphol Vastgoed, Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling, Volker Wessels Stevin, NS Vastgoed, Blauwhoed Vastgoed, Fortis Vastgoed, 3W Vastgoed, en Multi Vastgoed. Al deze genoemde projectontwikkelaars komen voor in de top van het overzicht van de 101 grootste projectontwikkelaars van PropertyNL. 12 Uit eerder onderzoek is gebleken dat de meeste van de (in de top van de lijst van PropertyNL) genoemde projectontwikkelaars in staat zijn om grote projecten van bijvoorbeeld EUR 10 miljoen of meer te ontwikkelen Gezien de marktaandelen van partijen op de mogelijke nationale markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed, alsmede gezien het grote aantal resterende spelers op de mogelijke nationale markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed, grote projecten en eventuele nader te onderscheiden deelmarkten daarvan, is niet aannemelijk dat de voorgenomen concentratie kan leiden tot het ontstaan of versterken van een economische machtspositie die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de mogelijke markt voor de ontwikkeling van commercieel vastgoed of een deel daarvan op significante wijze wordt belemmerd. 27. Aangezien partijen hoofdzakelijk in Nederland actief zijn, is er voor een mogelijke markt voor projectontwikkeling van commercieel vastgoed of een eventuele deelmarkt daarvan die ruimer is dan nationaal evenmin reden om aan te nemen dat als gevolg van de onderhavige concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt. (ii) Financiering van particuliere woningen (hypotheken) 28. Op het gebied van hypotheekverstrekking zijn vele spelers actief, waarvan Rabobank als één van de grootste spelers kan worden gekwalificeerd. De toevoeging van de activiteiten van Bouwfonds op dit gebied aan de activiteiten van Rabobank is gering, slechts circa [0-10]%. Het gezamenlijke marktaandeel van partijen komt hiermee op circa [20-30]%. Naast partijen blijft er, afgezien van een groot aantal kleinere spelers, nog een aantal andere sterke spelers over, waaronder ABN AMRO, ING Groep en SNS. (iii) Vermogensbeheer 29. Zoals hiervoor reeds aangegeven (zie punt 11) overlappen de activiteiten van partijen op de markt voor vermogensbeheer alleen op het gebied van indirecte beleggingen in vastgoed. Het gezamenlijke marktaandeel van partijen op deze mogelijke deelmarkt is, uitgaande van een nationale markt, circa [0-10]% (Rabobank [0-10]% en Bouwfonds [0-10]%). Indien wordt gekeken naar de totale markt voor vermogensbeheer, bedraagt het gezamenlijke marktaandeel van partijen circa [10-20]% (Rabobank [10-20]% en Bouwfonds [0-10]%) De 101 grootste projectontwikkelaars, PropertyNL, oktober Vergelijk het besluit in zaak 3074/BAM HBG, reeds aangehaald, punt De omvang van de Nederlandse markt voor vermogensbeheer is gebaseerd op hetgeen in het besluit 5074/Achmea Rabobank, reeds aangehaald, punt 27, is vermeld. 6 Openbare versie

7 30. Aangezien partijen hoofdzakelijk in Nederland actief zijn, is er voor een mogelijke markt voor vermogensbeheer die ruimer is dan nationaal geen reden om aan te nemen dat als gevolg van de onderhavige concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt. VI. CONCLUSIE 31. Na onderzoek van deze melding is de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit tot de conclusie gekomen dat de gemelde operatie binnen de werkingssfeer valt van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde concentratietoezicht. Hij heeft geen reden om aan te nemen dat als gevolg van die concentratie een economische machtspositie kan ontstaan of worden versterkt die tot gevolg heeft dat een daadwerkelijke mededinging op de Nederlandse markt of een deel daarvan op significante wijze wordt belemmerd. 32. Gelet op het bovenstaande deelt de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit mede dat voor het tot stand brengen van de concentratie waarop de melding betrekking heeft geen vergunning is vereist. Datum: 28 september 2006 De Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit, namens deze: w.g. Drs. A.J.M. Kleijweg Plv. directeur Concentratiecontrole Tegen dit besluit kan degene, wiens belang rechtstreeks bij dit besluit is betrokken, binnen zes weken na de dag van bekendmaking van dit besluit een gemotiveerd beroepschrift indienen bij de arrondissementsrechtbank te Rotterdam, sector bestuursrecht, Postbus 50951, 3007 BM Rotterdam 7 Openbare versie