Second Life Criminaliteit in de virtuele wereld

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Second Life Criminaliteit in de virtuele wereld Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Sabrina Holvoet Stamnummer: Major: Burgerlijk en Strafrecht Promotor: prof. Gert Vermeulen Commissaris: prof. Tom Vander Beken

2 Second Life Criminaliteit in de virtuele wereld 2

3 Second Life; criminaliteit in de virtuele wereld I. Second Life A. Wat is Second Life B. Historiek II. Bestrijding van cybercriminaliteit A. Het Europees Verdrag inzake Cybercriminaliteit B. De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit 1. Historiek 2. Bespreking van de wet inzake informaticacriminaliteit a. Valsheid in informatica b. Informaticabedrog c. Hacking d. Schade aan gegevens of het informaticasysteem e. Databeslag f. Netwerkzoeking g. Medewerkingsverplichting h. Tap i. Integriteit en vertrouwelijkheid j. Oproep- en identificatiegegevens 3. Wetswijziging van de wet inzake informaticacriminaliteit C. De Federal Computer Crime Unit III. Informatica als doel van het misdrijf A. Hacken 1. Algemeen 2. De zaak Bistel 3. De zaak Red Attack a. De feiten b. Een andere uitspraak onder de wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit? B. Spam 1. Algemeen 2. Europese regelgeving a. Richtlijn 1997/7/EG betreffende de bescherming van de consument bij op afstand gesloten overeenkomsten b. Richtlijn 2000/31/EG inzake elektronische handel 3

4 c. Richtlijn 2002/58/EG betreffende privacy en elektronische communicatie 1) Voorafgaande toestemming 2) Uitzondering: eigen klanten en gelijkaardige producten of diensten 3) Andere systemen 4) Anonieme elektronische reclame 5) Ongevraagde elektronische post afkomstig van buiten de Gemeenschap d. Mededeling door de Commissie 3. Belgische regelgeving a. Wet verwerking persoonsgegevens (WVP) 1) Toepassingsgebied 2) Regelgeving omtrent verwerking van persoonsgegevens 3) Rechten van de gebruiker vervat in de Belgische Privacywet a) Recht van verzet b) Recht op inzage c) Recht op verbetering b. Handelspraktijkenwet 1991 (WHPC) 1) Toepassingsgebied 2) Regelgeving inzake ongewenste communicatie 3) Rechten van de gebruiker a) Kennelijk bezwaar uiten b) Vordering tot staking c. Belgische wet elektronische handel 1) De regel 2) Uitzonderingen d. Evaluatie van de Belgische wetgeving C. Malware 1. Algemeen a. Virussen b. Worms c. Trojaanse paarden d. Software bommen 2. Concrete incidenten a. Het Melissa virus 4

5 b. Het I Love You virus c. Hallo Moldavië? d. Hoax virussen 3. Europese regelgeving 4. Belgische wetgeving a. Strafrechtelijke aansprakelijkheid b. Burgerrechtelijke aansprakelijkheid IV. Informatica als middel van het misdrijf A. Internetfraude 1. Algemeen 2. Identiteitsfraude a. Phishing b. Pharming c. Skimming 3. Bestrijding van internetfraude B. Witwaspraktijken 1. Second Life 2. België C. Verspreiding van (kinder)pornografie 1. Pornografie 2. Kinderpornografie a. Profiel van een crimineel b. De virtuele wereld 1) Contacten leggen 2) Netwerkvorming c. Bestrijding van kinderpornografie op het internet d. Concrete zaken e. Kinderpornografie in Second Life D. Reclame voor prostitutie E. Cyberstalking 1. Online intimidatie 2. Bestrijding van cyberstalking a. Internationale wetgeving 1) Verenigde Staten 2) Canada 3) Groot-Brittannië 4) Australië 5

6 b. Belgische wetgeving c. Inspanningen door de industrie 3. Handhaving van de anti-stalking wetgeving a. Een geloofwaardige bedreiging b. Anonimiteit c. Privacy d. Wetgevende en rechtsprekende autoriteiten 4. Concrete zaken F. Online gokken 1. Verenigde Staten 2. Europa 3. België 4. Second Life G. Virtuele eigendom en diefstal V. Conclusie 6

7 Inleiding 1. Wat oorspronkelijk bedoeld was als computerspel is voor vele mensen een passie en zelfs een verslaving geworden. In Second Life gelden weinig tot geen regels. Men kan er zich vrij bewegen en naast zijn eigen uiterlijk ook woningen en voorwerpen creëren. Het heeft dan ook niet lang geduurd vooraleer men handel begon te drijven met behulp van Linden Dollars, die later konden omgeruild worden voor echte dollars. Zo vond ook de criminaliteit al snel haar weg naar Second Life: oplichting, illegaal gokken, prostitutie, porno, witwaspraktijken, enzovoort. De nood aan een afzonderlijke regelgeving wordt steeds groter. De activiteit binnen Second Life is de laatste maanden sterk gedaald, waardoor het interessant is om verder te kijken dan dit computerspel en de virtuele wereld in het algemeen in aanmerking te nemen. Na een korte uiteenzetting omtrent Second Life wordt de voornaamste wetgeving van toepassing op cybercriminaliteit besproken. Vervolgens worden alle aspecten van cybercriminaliteit toegelicht, zowel de computergerelateerde misdrijven als de misdrijven gepleegd met behulp van computerapparatuur. Er wordt derhalve een onderscheid gemaakt naargelang informatica het doel dan wel het middel van het misdrijf uitmaakt. Daarbij wordt telkens gezocht naar een efficiënt rechtsmiddel ter handhaving van deze gedragingen. 7

8 VI. Second Life Vooraleer dieper ingegaan wordt op de criminaliteit die zich in de virtuele wereld bevindt, volgt een korte schets van wat Second Life nu precies is. A. Wat is Second Life? 2. Second Life is een virtuele wereld waarin men door middel van een zelf gecreëerde avatar online een tweede leven beleeft. Je kan je eigen personaliteit samenstellen, kiezen hoe je eruit ziet en welk beroep je uitoefent. Daarnaast kan je je eigen woning creëren of andere voorwerpen vervaardigen. Je kan zelfs een grond kopen, een bedrijf opstarten, met andere bewoners praten, feesten, winkelen, enzovoort. Dit driedimensionaal online rollenspel werd opgericht door Linden Lab, gevestigd te San Francisco in Second Life kent twee versies: The Grid voor volwassen spelers vanaf 18 jaar en The Teen Grid voor tieners. Bedoeling is de twee werelden strikt gescheiden te houden om de minderjarige spelers te beschermen. Op het feit of deze maatregel in de werkelijkheid ook effectief werkt wordt later dieper ingegaan. Het spel zou ongeveer een 15 miljoen bewoners bevatten. Een speler kan meerdere bewoners (ook wel residents genaamd) creëren en bespelen. Dit is echter een misleidend cijfer daar vele mensen, nieuwsgierig door de media-aandacht, zich inschrijven op Second Life, het spel verkennen en daarna nooit meer terugkomen. De Morgen meldt ons dan ook dat het meeste van de aanwezige personages slaapt. Dat wijst erop dat de eigenaar er niet meer naar om kijkt. Het bezoekersaantal dat effectief online is reikt niet verder dan Linden Lab zou dan ook de laatste maanden niet meer communiceren omtrent het aantal bezoekers. 1 Binnen Second Life ontstond een virtuele economie, door Linden Lab zelf opgezet. Bewoners kunnen zelf geld verdienen door voorwerpen te vervaardigen en te verkopen of door diensten aan te bieden. Dit geld kan later ingewisseld worden voor echte dollars tegen de LindeX ofwel Linden Exchange Linden Dollars zouden overeenkomen met 4 Amerikaanse Dollars, maar dit varieert naargelang vraag en aanbod. Maar het vervaardigen van voorwerpen heeft ook een donkere zijde. Gaat men akkoord met de Terms of Service zoals bepaald op dan geeft men Linden 1 RONALD MEEUS, Second Life op sterven na dood, De Morgen, 4april 2009; 8

9 Lab de toelating om zonder vergoeding gebruik te maken van alles wat men in de deze virtuele wereld vervaardigd heeft. Linden Lab mag zonder opgave van reden jouw virtuele eigendom gebruiken of reproduceren. Alle gegevens op de server mogen veranderd, verplaatst of zelfs verwijderd worden. Het is perfect mogelijk dat men over een ruime tijdspanne een pracht van een huis bouwt, dat vele Linden dollars waard is, en dat Linden Lab datzelfde huis in een vingerknip weer verwijdert. Bewoners krijgen zogezegd zelf intellectuele eigendomsrechten, maar de account die nodig is om toegang te krijgen tot Second Life blijft eigendom van Linden Lab. 2 B. Historiek 3. In het begin kende Second Life een groot succes: grote bedrijven zoals Microsoft, Adidas en IBM vonden al snel hun weg naar Second Life om hun producten te promoten. ABN AMRO organiseerde er zelfs beleggingsbijeenkomsten. Zweden begon als eerste land ter wereld met het bouwen van een virtuele ambassade en ook de Europese Commissie zal er een vertegenwoordiging krijgen. Politiekers zagen een kans om ongeremd campagne te voeren: De Nederlandse partij D66 was de eerste partij die verkiezingsposters aanplakte, Vlaams politicus Koen T Sijen opende een politieke chatruimte, Sarkozy gebruikte Second Life om president te worden en Barack Obama, Hillary Clinton en Rudy Giuliani openden een kantoor in Second Life in hun strijd naar het Witte Huis. Ook Q-music, een radiozender die zowel in België als in Nederland actief is, ontdekte Second Life en gaf gedurende één maand lang een online Q-party. Bezoekers konden shaken op de dansvloer of een praatje slaan met elkaar. Volgens bedenker en bouwer van de virtuele party, Sammy Bruggeman uit Hamme, kwamen er op twee dagen tijd maar liefst unieke bezoekers langs. Randstad had er een vestiging waar bewoners op zoek kunnen gaan naar een job zowel binnen Second Life als in de echte wereld. De Morgen meldt ons dat de meeste multinationale bedrijven Second Life intussen verlaten hebben. De gebouwen van NBC, Adidas en Nike zijn nergens meer te bespeuren. Ook Belgische bedrijven, zoals Belgacom en Humo, zijn niet langer aanwezig. De meestel bezoekers zijn intussen afgestapt van het driedimensionale concept en teruggekeerd naar het gewone internet. 3 2 Terms of Service, 3 RONALD MEEUS, Second Life op sterven na dood, De Morgen, 4april 2009; 9

10 Volgens Kevin De Mulder, een Belgische informaticus, zou Second Life nog niet dood zijn. Om dat te gronden haalt hij een voorbeeld aan: Virtual Macbeth, een eiland waar het stuk van Shakespeare nagespeeld wordt. Toch bezoekt het grootste deel van de actieve leden Second Life enkel en alleen nog voor virtuele (hardcore)seks. Dat maakt het voor de meeste mensen saai of eng, waardoor ze liever wegblijven uit de virtuele wereld Het succes van Second Life was in het begin zo groot dat men het zo gek niet kon bedenken of het bestond. Zo bood de Nederlandse verzekeraar Univé destijds een Second Life-verzekering aan. Thans is een dergelijke verzekering niet meer terug te vinden in het online aanbod van Univé, toch zou zij nog steeds bestaan. De verzekering geldt voor één enkele avatar binnen Second Life. Dus wanneer een bewoner meerdere avatars bezit, dient hij meerdere verzekeringen aan te gaan. De avatar wordt verzekerd voor schade tengevolge van diefstal het kopiëren van unieke voorwerpen die de bewoner gecreëerd heeft (auteursrecht) het plaatsen op een ban-list van de avatar na het betalen van een fee het kraken van de bankrekening van de avatar. Ook voor moedwillig berokkende schade door derden is de avatar verzekerd. Een aantal voorbeelden worden niet-limitatief in de polis genoemd, zoals een object dat de avatar blijft achtervolgen gedurende het hele spel. Ook in twee gevallen van aansprakelijkheid kan de avatar beroep doen op zijn verzekering, namelijk bij het per ongeluk vernielen van een object van derden. wanneer de avatar zijn object verkoopt en de koper zijn geld terug wil wegens wanprestatie, maar het saldo van de avatar ontoereikend is. De verzekering is uitgesloten wanneer de avatar wist of had moeten weten dat zijn handelen de berokkende schade tot gevolg zou hebben. moedwillig de schade berokkend heeft. de schade had kunnen voorkomen. 4 RONALD MEEUS, Second Life op sterven na dood, De Morgen, 4april 2009; 10

11 Net zoals bij een verzekering in real life dient de bewoner te voldoen aan een aantal verplichtingen, zoals het tijdig melden van de schade of het betalen van een premie. In geval van een Univé-verzekering bedraagt de premie 40 L$ (Linden Dollars) per maand en bedraagt de verzekeringsduur 6 maanden. De betreffende polis sluit af met volgende clausule: Op de verzekering is uitsluitend virtueel recht van toepassing. Dit is in de eerste plaats een zeer vaag gegeven. Daarnaast gelden er in Second Life weinig tot geen regels zodat er geen sprake is van een dergelijk virtueel recht. 5. In februari 2007 kregen de bewoners van Second Life te maken met een minder aangename gebeurtenis. De eerste virtuele terroristische aanslag was een feit. De organisatie Second Life Liberation Army liet een virtuele kernbom ontploffen nabij filialen van Reebok en American Apparel. Slachtoffers vielen er niet, maar in Second Life kan men dan ook niet sterven. De SLLA wordt gevormd door een groep spelers die er van in het begin bijwaren en vinden dat de aanwezigheid van grote bedrijven het spel onaangenaam maken. 6. Tot juli 2007 konden bewoners ongestoord gokken en wedden in Second Life. Linden Labs is echter gevestigd in San Francisco zodat het bedrijf dient te voldoen aan de regels die gelden in Verenigde Staten. Virtueel gokken binnen Second Life zelf, maar ook reclame voor goksites en gokevenementen is verboden. De vraag is echter of dit verbod in de praktijk ook werkt, daar er geen sprake is van een effectief controleorgaan binnen Second Life. 7. Toch kreeg de overheid in real world weet van criminele praktijken binnen Second Life en greep al enkele keren in: De politie van Vancouver (Canada) is reeds aanwezig op Second Life om zo een beter zicht te krijgen op de criminaliteit binnen deze virtuele wereld. De politiedienst krijgt naast een aangepast uniform en accessoires ook initiatielessen omtrent Second Life. Speurders van de Federale Computer Crime Unit (FCCU) kregen van het Brussels Parket de opdracht Second Life af te speuren naar kinderporno. De opdracht kwam naar aanleiding van een klacht door iemand die meent verkracht te zijn op Second Life. Absurd, volgens sommige insiders, want seks kan in Second Life enkel op vrijwillige basis; De Britse Adviesraad tegen Fraude (BAF) waarschuwt in een rapport voor oplichters, fraudeurs en zelfs terroristen in Second Life. Criminele groeperingen kunnen in de virtuele wereld gemakkelijk geld witwassen, maar ook fraude plegen met kredietkaarten, identiteiten en belastingen. Dat het hier om online 11

12 fraude gaat doet geen afbreuk aan het feit dat de regering elke vorm van financiële misdaad dient aan te pakken; In Nederland arresteerde de Amsterdamse politie een zeventienjarige jongen omdat hij voor 4000 euro virtuele meubeltjes gestolen had in het Habbo Hotel, een soort Second Life voor tieners. Waar de Nederlandse rechter de virtuele criminaliteit vaak au serieux neemt, antwoordde de voormalige Belgische minister van Justitie Laurette Onkelinx (PS) op een parlementaire vraag van een senator dat seksuele handelingen met virtuele kinderen volgens de huidige wetgeving niet strafbaar zijn. 5 Dit zorgt voor verontrusting wetende dat mannen die virtuele kinderporno bekijken of aangaan ook in real world makkelijker tot dergelijke seksuele handelingen overgaan. Ook contacten die virtueel gelegd worden verkleinen de stap om daadwerkelijk tot verkrachting over te gaan. 5 Vraag om uitleg van mevrouw Stéphanie Anseeuw aan de vice-eersteminister en minister van Justitie en aan de viceeersteminister en minister van Binnenlandse Zaken over «het verbod op virtuele kinderporno» (nr ), 22 maart 2007, URL: 12

13 VII. Bestrijding van cybercriminaliteit 8. Het internet is vandaag het grensoverschrijdend medium bij uitstek. Het gebruik van Informatie- en CommunicatieTechnologie (ICT) door criminelen is de laatste tijd dan ook exponentieel toegenomen. Hoewel onze economie ondertussen zeer sterk afhankelijk is van het functioneren van computers en netwerken, zitten heel veel landen nog maar in de beginfase in hun strijd tegen cybercriminaliteit. Een aantal recente incidenten zoals het I love you -virus en de Denial of Service aanvallen op de beurs van New York deden een alarmbel rinkelen. Men vreest dat dergelijke technieken ook door de georganiseerde misdaad of terroristische organisaties zou gebruikt worden. Misdrijven begaan in de ene staat, brengen gevolgen met zich mee in een ander staat. Het is daarom van groot belang dat deze materie ook op internationaal niveau besproken en bestreden wordt Een strafrechtelijk onderzoek in de virtuele wereld spreekt echter niet voor zich. Volgende hindernissen kunnen waargenomen worden 7 : Geen of een beperkte aanwezigheid van gespecialiseerde eenheden in computermisdrijven; Het onderzoek naar de inhoud van een computersysteem vergt de bevoegdheid om tot het systeem toe te treden; Een encryptie-beleid: een evenwicht moet gevonden tussen een streng beleid enerzijds en eerbied voor de privacy anderzijds; Data die in beweging zijn in een netwerk zijn vaak aan striktere regels onderworpen dan bewaarde data; Het gebruik van data als bewijsmiddel wordt in verschillende staten anders gewaardeerd; Daarbij aansluitend: de verificatie van de authenticiteit van het bewijs. Daarnaast is het niet altijd zo dat bepaalde handelingen in elke staat strafbaar zijn. Opdat een strafrechtelijk onderzoek zonder moeilijkheden uitgevoerd kan worden is een harmonisatie van substantiële strafrechtelijke bepalingen vereist. Het vastleggen van geharmoniseerde regels in een verdrag was dan ook geen gemakkelijke onderneming. Verschillende belangen werden tegenover elkaar afgewogen. Enerzijds heeft men nood aan een strenge wetgeving die de criminaliteit in 6 DUMORTIER, J., VAN OUDENHOVE, B., VAN EECKE, P., De nieuwe Belgische wetgeving inzake informaticacriminaliteit, Vigiles 2001, DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002,

14 de virtuele wereld bestrijdt, anderzijds wordt men geconfronteerd met de privacy van elk individu. 8 A. Het Europees Verdrag inzake Cybercriminaliteit 10. Het eerste internationaal verdrag met betrekking tot strafrechtelijke misdrijven tegen of met behulp van een computernetwerk is het Verdrag over Cybercriminaliteit, gesloten in de schoot van de Raad van Europa. Reeds 26 lidstaten van de Raad van Europa hebben het verdrag op 23 november 2001 in Budapest ondertekend. Ook nietleden van de Raad van Europa hebben hun steentje bijgedragen aan het ontwerpen van het verdrag. Daarvan hebben Canada, Japan, Zuid-Afrika en de VS het verdrag ook ondertekend. In 2004 is het Verdrag in werking getreden. Het Verdrag bevat gemeenschappelijke definities van verschillende soorten cybercriminaliteit en vormt de basis voor een grensoverschrijdende justitiële samenwerking tussen de verdragsluitende staten. 9 Het Verdrag werd door vele staten ondertekend, toch was men het niet eensgezind omtrent het aanzetten tot raciale haat. Het aanvullend protocol bij het verdrag betreffende via computersystemen gepleegde handelingen van racistische of xenofobische aard werd dan ook door vele landen nog niet geratificeerd. 10 België was één van de 26 lidstaten die het verdrag op 23 november 2001 ondertekend heeft, maar heeft het tot nu toe nog niet geratificeerd De doelstelling van het verdrag is drieledig 12 : Het grensoverschrijdende aspect van cybercriminaliteit brengt met zich mee dat het bekomen van bewijsmateriaal vaak de medewerking van de bevoegde autoriteiten van andere staten vereist. Internationale rechtshulp is dan ook noodzakelijk voor de opsporing van strafbare feiten. Gemeenschappelijke definities omtrent computergerelateerde delicten worden vastgesteld, wat de harmonisatie van nationale wetgeving ten goede komt. Daarmee wordt ook voldaan aan de voorwaarde van dubbele strafbaarheid. Bepaalde handelingen worden in alle verdragstaten strafbaar gesteld. 8 DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, Convention on Cybercrime, 23 november 2001, URL : 12 DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002,

15 Niet alleen het materieel strafrecht, maar ook de nationale opsporingsmethodes worden dichter bij elkaar gebracht en op elkaar afgestemd door het definiëren van methodes voor strafrechtelijk onderzoek. Zo wordt vermeden dat bepaalde criminaliteitsvormen niet door een bepaalde verdragstaat kunnen opgespoord worden. 12. Het verdrag zelf is opgedeeld in vier hoofdstukken 13. Het eerste hoofdstuk bevat een aantal definities. Het tweede hoofdstuk handelt over de maatregelen die op nationaal niveau dienen genomen te worden. Het derde hoofdstuk is gewijd aan regels omtrent de internationale samenwerking. Het vierde hoofdstuk bevat enkele regelingen omtrent de ondertekening en de inwerkingtreding van het verdrag. 13. De ondertekenende landen dienen negen gedefinieerde gedragingen strafbaar te stellen in hun nationale wetgeving. Vier hoofdcategorieën kunnen onderscheiden worden: i. Misdrijven tegen confidentialiteit, integriteit en beschikbaarheid van computergegevens en systemen 14. Meer specifiek worden strafbaar gesteld: illegale toegang (artikel 2), illegale interceptie (artikel 3), storing van gegevens (artikel 4), storing van systemen (artikel 5) en misbruik van apparatuur (artikel 6). 14 Onder illegale toegang verstaat men het zich onrechtmatig toegang verschaffen tot een computersysteem of een deel ervan, met de intentie op die manier computergegevens te verkrijgen. Illegale interceptie staat voor het afluisteren van gegevensverkeer dat via telecommunicatie gaat naar of afkomstig is van een computersysteem. De wijziging of vernietiging van automatisch opgeslagen gegevens dient in elke verdragstaat strafbaar te zijn, evenals het veroorzaken van een stoornis in het functioneren van een computersysteem zelf. Tot slot wordt ook het beschikbaar stellen en het verspreiden van instrumenten die eerder genoemde gedragingen bewerkstelligen, strafbaar gesteld. 13 DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, Convention on Cybercrime, 23 november 2001,URL : 15

16 ii. Computergerelateerde misdrijven 15. Artikel 7 en 8 van het verdrag stellen respectievelijk computergerelateerde vervalsing computergerelateerde fraude strafbaar. 15 Onder computergerelateerde vervalsing verstaat men de invoer, de wijziging of verwijdering van computergegevens alsof zij oorspronkelijk zo in het computersysteem vervat zaten. Computergerelateerde fraude staat voor het frauduleus of oneerlijk verkrijgen van een economisch voordeel door ofwel computergegevens te wijzigen ofwel het verstoren van het functioneren van een computersysteem. (!) iii. Inhoudsgebonden misdrijven 16. Artikel 9 omvat een grote waaier van daden tot misdrijven gerelateerd aan kinderpornografie. Onder kinderpornografie begrijpt men de realistische uitbeelding van een kind dat deelneemt aan seksueel gedrag, ongeacht of dit overeenkomt met de werkelijkheid. Afbeeldingen van kinderen die lijken betrokken te zijn in seksueel gedrag worden dus eveneens strafbaar gesteld. De conventie beperkt zich niet tot echte afbeeldingen maar strekt zich ook uit tot virtuele kinderpornografie. Een onderwerp dat in de wereld van Second Life van belang is. Virtuele kinderpornografie werd nog niet vaak gevonden, maar bestaat dus wel degelijk. Het wordt gebruikt om kinderen mee te lokken in seksuele relaties, maar wordt ook verhandeld als echte kinderpornografie. 16 Elke staat is vrij een eigen leeftijdsgrens vast te stellen, maar deze kan niet lager zijn dan 16 jaar. (artikel 9, derde lid van het verdrag) iv. Misdrijven gerelateerd aan inbreuken op het auteursrecht en verwante rechten. 17. Auteursrechten en verwante rechten dienen ook beschermd te worden in de virtuele wereld. 18. Artikel 11, 12 en 13 zijn gewijd aan de ondergeschikte aansprakelijkheid en sancties. 17 Elke verdragstaat dient te zorgen voor efficiënte, evenredige en afradende sancties waardoor de inbreuken overeenkomstig artikel 2 tot en met 11 strafbaar worden gesteld. (artikel 13 van het verdrag) 19. In een tweede afdeling stelt het verdrag voorwaarden en beschermingsregels voorop die van toepassing zijn op alle procedurele machten in dit hoofdstuk. (artikel DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002,

17 en 15 van het verdrag) Vervolgens worden enkele fundamentele regels vastgelegd die het mogelijk maken elektronisch bewijs te vinden en te verzamelen. De politie krijgt in bepaalde gevallen de bevoegdheid computerapparatuur in beslag te nemen en binnen te dringen in netwerken. Het gaat om de volgende procedurele machten: actieve bewaring van opgeslagen gegevens (artikel 16 en 17), uitvoeringsbevel (artikel 18), opsporing en inbeslagname van computergegevens (artikel 19) en real time verzameling van verkeersgegevens (artikel 20 en 21). Een nieuw gegeven is het vastleggingsbevel. Dit bevel houdt in dat de beheerder van een privaat netwerk of van een netwerk dat telecommunicatiediensten aan het publiek aanbiedt gehouden is de verkeersgegevens vast te leggen. Worden deze niet binnen een bepaalde termijn opgevraagd, komt de verplichting deze gegevens te bewaren, te vervallen. 20. Een derde afdeling heeft betrekking op de rechtsmacht. De verdragstaten dienen een jurisdictie in te stellen voor misdrijven gepleegd door één van hun onderdanen, op hun grondgebied, of op een schip of vliegtuig dat bij die verdragstaat hoort. (artikel 22 van het verdrag) 21. Het derde hoofdstuk betreft de internationale samenwerking. 18 Een onderscheid wordt gemaakt naargelang er al dan niet een hulpverdrag bestaat tussen de betrokken staten. Zo niet dient elk van die staten de centrale autoriteiten aan te wijzen die bevoegd zijn voor het onderzoek. Deze centrale autoriteiten zijn verantwoordelijk voor een communicatie onderling. (artikel 27) Een voorwerp of informatie dat in het kader van een onderzoek uitgewisseld wordt, dient vertrouwelijk behandeld te worden en mag niet gebruikt worden buiten dat onderzoek. Bij niet-naleving van één van deze voorwaarden zal men de andere partij daarover inlichten. (artikel 28) Het verdrag biedt geen mogelijkheid tot grensoverschrijdende computeronderzoeken, maar voorziet wel in een snelle samenwerking door middel van contactpunten. Deze contactpunten zijn 24 uur op 24 en 7 dagen op 7 beschikbaar en worden bemand door deskundig personeel. 19 Hun taak omvat het verlenen van technische bijstand, het beheren van gegevens overeenkomstig artikel 29 en 30, het inzamelen van bewijsmateriaal, het verstrekken van juridische informatie en de plaatsbepaling van een verdachte. Elke verdragstaat dient zo n contactpunt op te richten. (artikel 35) 22. Een internationale aanpak is absoluut noodzakelijk om computercriminaliteit aan te pakken. Criminelen zouden zich anders steeds verplaatsen naar staten waar hun 18 Convention on Cybercrime, 23 november 2001, URL : 19 DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002,

18 gedragingen (nog) niet strafbaar gesteld worden. Het verdrag inzake cybercriminaliteit is het eerste verdrag in de hele wereld dat over deze materie handelt en is, ondanks de vele kritiek dat het te verduren kreeg, een stap in de goede richting. 20 B. De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit 23. Reeds eind de jaren 80 kreeg België te maken met informaticacriminaliteit. Een efficiënt middel om tegen dergelijke misdrijven op te treden, heeft dus lang op zich laten wachten. Specifieke informaticamisdrijven konden niet herleid worden tot traditionele misdrijven tegen personen of eigendommen en konden dus niet bestraft worden op grond van de algemene strafwetgeving. 21 Intussen heeft de wet op de informaticacriminaliteit haar intrede gemaakt en zijn de Belgische computers beschermd. De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit voerde zowel in het Strafwetboek als het Wetboek van Strafvordering nieuwe regels in. Daarnaast werden aan de operatoren en verstrekkers van telecommunicatiediensten een aantal verplichtingen opgelegd. 24. In Nederland was men iets eerder wat betreft wetgevende initiatieven omtrent computercriminaliteit. Reeds op 20 november 1985 installeerde men een wetenschappelijke commissie (de commissie Franken) met als opdracht de weerslag te bestuderen van de nieuwe informaticatechnologieën op het straf(proces)recht. De voorstellen van de commissie waren een bron van inspiratie voor het wetsvoorstel inzake informaticafraude dat uiteindelijk zou leiden tot de wet computercriminaliteit uit Historiek 25. Reeds in 1983 kreeg professor DE SCHUTTER van de OESO de opdracht een studie te maken omtrent de aanpassingen die in het Belgische recht noodzakelijk waren ter bestrijding van de informaticacriminaliteit. In 1987 diende DE SCHUTTER zijn rapport in. Het duurde maar liefst 12 jaar eer een volgende stap gezet werd DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, DUMORTIER, J., VAN OUDENHOVE, B., VAN EECKE, P., De nieuwe Belgische wetgeving inzake informaticacriminaliteit, Vigiles 2001, DE HERT, P., De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of een wet die er nooit had moeten komen?, T. Strafr. 2001, DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002,

19 Aan wetenschappelijke interesse was er al die tijd geen gebrek. Minstens twee universiteiten hebben in opdracht van verschillende ministers van justitie nagedacht over de reikwijdte en de codificatie van een aantal informaticadelicten. Beide studies hebben geleid tot politieke beleidsplannen, maar informaticacriminaliteit vormde al die tijd geen beleidsprioriteit. Zowel omdat het om weinig zichtbare criminaliteit ging, als om het feit dat er een grote juridische weerstand bestond tegen nieuwe wetgeving. Tegenstanders gaven de voorkeur aan het inschakelen van bestaande wetgeving en kwalificeerden computerdelicten als reeds bestaande misdrijven, zoals diefstal of inbraak. Zij voelden geen behoefte aan nieuwe regels. 24 Een belangrijk bezwaar tegen deze redenering betreft het verbod op de interpretatie per analogie van bestaande strafbepalingen. Een voorbeeld daarvan is de toepassing van het misdrijf diefstal op onlichamelijke gegevens. Toch blijkt uit de praktijk dat dit argument niet zwaar genoeg woog. Het ontbrak ook aan een duidelijke stelling van het Hof van Cassatie omtrent deze rechtsvraag. 25 Een tweede bezwaar betrof het recht op informatievrijheid. Dit recht vervat in artikel 10 van het E.V.R.M. en artikel 19 van het I.V.B.P.R. verzet zicht tegen te streng geformuleerde regulering van de communicatiesector. 26 Een derde bezwaar heeft betrekking op het intellectueel recht. Bij toepassing van bestaande strafbepalingen duwt men vaak het intellectueel recht aan de kant. Dit kan niet de bedoeling geweest zijn van de wetgever. Men denkt daarbij aan de toepassing van artikel 461 van het strafwetboek op de diefstal van gegevens. 27 Een aantal geruchtmakende zaken, zoals Bistel en Red Attack, zorgden uiteindelijk voor een doorbraak. In 1999 diende de toenmalige minister van Justitie Tony VAN PARYS een voorontwerp in de Kamer in. Later datzelfde jaar werd het opnieuw ingediend door toenmalig minister van Telecommunicatie Rik DAEMS, samen met zijn collega s Marc VERWILGHEN en Rudy DEMOTTE. Begin maart 2000 werd het ontwerp in de Kamer goedgekeurd. De Senaat was echter niet akkoord en wijzigde de tekst op drie vlakken: - De ongeoorloofde toegang tot een informaticasysteem is volgens de Senaat enkel strafbaar wanneer dit met bijzonder opzet gebeurt. De Kamer was daarmee niet akkoord, daar hacken, met enkel en alleen de bedoeling een beveiligingssysteem te 24 DE HERT, P., De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of een wet die er nooit had moeten komen?, T. Strafr. 2001, DE HERT, P., De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of een wet die er nooit had moeten komen?, T. Strafr. 2001, DE HERT, P., De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of een wet die er nooit had moeten komen?, T. Strafr. 2001, DE HERT, P., De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of een wet die er nooit had moeten komen?, T. Strafr. 2001,

20 testen, daardoor ongestraft zou blijven. Zij verwijzen daarbij naar het inbreken in een woning, waarbij inbrekers ook niet vrijgesteld worden van een straf wanneer zij enkel de intentie hadden om de beveiliging te testen. - Een netwerkzoeking was volgens de Senaat slechts mogelijk in het kader van een huiszoeking. De regering was echter van oordeel dat dergelijk onderzoek op gelijk welke manier of op gelijk welke plaats mogelijk moest zijn, ook op draagbare computers. - Telecomoperatoren worden verplicht oproepgegevens van telecommunicatiemiddelen en gegevens van gebruikers te registreren en te bewaren. De Senaat wou deze bewaringstermijn beperken tot 12 maanden, maar daar kon de Kamer zich niet in vinden. In de huidige wet is het aan de Koning om een termijn te bepalen, maar deze mag niet korter zijn dan 12 maanden. Het ontwerp werd dus geëvoceerd en geamendeerd, zodat het in tweede lezing naar de Kamer werd verwezen. Zoals reeds toegelicht ging de Kamer niet akkoord met de wijzigingen en keurde het ontwerp op 26 oktober 2000 goed in haar oorspronkelijke versie. 28 De wet is van kracht sinds 13 februari 2001 en stemt overeen met de wetgeving in andere Europese landen. 29 Zoals blijkt uit de parlementaire bespreking werd inspiratie geput uit twee belangrijke aanbevelingen die uitgewerkt werden door de raad van Europa: de aanbeveling R(89)9 inzake computergerelateerde criminaliteit en de aanbeveling R(95)13 inzake problemen van strafprocesrecht die gelieerd zijn aan de informatietechnologie Bespreking van de wet inzake informaticacriminaliteit 26. De wetgever heeft er bewust voor gekozen een aantal nieuwe sleutelbegrippen niet wettelijk te definiëren. Hij is van mening dat de terminologie technologisch neutraal dient te zijn, gelet op de snel evoluerende informatietechnologie. In de memorie van toelichting werd wel een omschrijving van bepaalde begrippen opgenomen. Zo kan worden begrepen onder een informaticasysteem, elk systeem voor opslag, verwerking of overdracht van data. Met gegevens bedoelt de wetgever de voorstellingen van informatie die geschikt zijn voor opslag, verwerking en overdracht 28 DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, DEBAETS, A., DEENE, J., SENEL, N., Cybercriminaliteit in VERMEULEN, G. (ed.), Aspecten van Europees materieel strafrecht, Maklu, Antwerpen, 2002, DE HERT, P., De wet van 28 november 2000 inzake informaticacriminaliteit en het materieel strafrecht. Een wet die te laat komt of een wet die er nooit had moeten komen?, T. Strafr. 2001,