Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht

Transcriptie

1 Provincie Utrecht maart afdeling Groen Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht NatuurBeheer Stand van zaken van natuurontwikkeling door particulieren met de Subsidieregeling Natuurbeheer (Programma Beheer) in de provincie Utrecht in de periode

2 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht Stand van zaken van natuurontwikkeling door particulieren met de Subsidieregeling Natuurbeheer (Programma Beheer) in de provincie Utrecht in de periode Provincie Utrecht, afdeling Groen Maart 2008 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 1

3 Colofon Tekst en foto s: Provincie Utrecht, afdeling Groen, Bert Geerdes Kaartproductie: Dienst Landelijk Gebied Utrecht (GIS) en Provincie Utrecht, afdeling INF (kartografie), Rien van den Brink, Marco Vaessen Omslag: Provincie Utrecht, Grafisch Centrum, Sonja van Landeghem Druk: Provincie Utrecht, Grafisch Centrum Datum van uitgifte: maart 2008 Oplage: 450 Bestellen: Provincie Utrecht, Bureau Verkoop, Marleen Karssen, telefoon: , Informatie over dit rapport: Provincie Utrecht, afdeling Groen, Bert Geerdes, telefoon: , Provincie Utrecht Postbus TH Utrecht Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 2

4 Voorwoord Om de Ecologische Hoofdstructuur te realiseren moet er in 2018 in de Provincie Utrecht ruim ha landbouwgrond zijn omgevormd tot natuurgebied. Aanvankelijk werd de grond aangekocht door de overheid en doorgeleverd aan een natuurbeherende organisatie. Sinds 2000 bestaat daarnaast de mogelijkheid dat particuliere eigenaren de natuur zélf ontwikkelen met subsidie van de overheid. Hoe loopt dat in de Provincie Utrecht? Is er belangstelling bij particulieren om natuur te gaan ontwikkelen en beheren? Wie zijn de nieuwe natuurbeheerders? Wat zijn de resultaten? In het voor u liggende rapport wordt de situatie in Utrecht beschreven. In dit rapport is geprobeerd om, mede vanuit de kennis van de individuele terreinen en eigenaren, een concreet beeld te geven van het nog zo jonge verschijnsel particuliere natuurontwikkeling. In de inleiding worden eerste de achtergronden van particuliere natuurontwikkeling geschetst. Daarna volgen grafieken en tabellen met uitleg en verklaringen. Hoewel dit rapport vooral een stand van zaken wil weergeven, zijn in het laatste hoofdstuk enkele conclusies en aanbevelingen gegeven. Tenslotte is een beschrijving van alle particuliere nieuwe natuurgebieden in de provincie gegeven. Dit overzicht geeft een beeld van de variatie in terreinen en omstandigheden.. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 3

5 Samenvatting Van 1999 tot en met 2006 is er 444 ha nieuwe natuur ontwikkeld door 57 verschillende particulieren. Dat is minder dan volgens de taakstelling van het Rijk de bedoeling was (657 ha). Omdat er de laatste jaren ook te weinig gronden worden aangekocht is de taakstelling procentueel wel gehaald: in de jaren 2004 tot en met 2006 is 44% van de nieuwe natuur geraliseerd door particulier natuurbeheer, de rest door aankoop van gronden. De taakstelling van het Rijk is 30%. Particulier natuurbeheer heeft in de afgelopen zes jaar een onmisbare bijdrage geleverd aan de realisatie van de EHS. Veel van de terreinen zouden door de eigenaar niet verkocht zijn aan DLG of een terreinbeherende organisatie. De grootste oppervlakte is gerealiseerd op landgoederen. In aantal nemen buitenbewoners een even grote plek in. Agrariërs blijven achter. Driekwart van de oppervlakte blijft grasland, een klein kwart is bos geworden. Teneinde tot hoogwaardige natuur te komen hebben de particuliere natuurontwikkelaars in aanmerkelijke mate inrichtingsmaatregelen genomen. Het is echter nog te vroeg om de ecologische resultaten te kunnen beoordelen. De economische situatie in de landbouw is sterk bepalend voor de mate waarin van de regeling gebruik wordt gemaakt. Los daarvan zou het eenvoudiger en aantrekkelijker maken van de regeling, het verminderen van de regelgeving rond de inrichting en het continueren van persoonlijk contact tussen deskundige adviseurs en de particuliere natuurbeheerders de deelnamebereidheid en de natuurkwaliteit kunnen verhogen. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 4

6 Inhoud Voorwoord... 2 Samenvatting... 4 Inhoud Inleiding Voortgang Oppervlakte nieuwe natuur per eigenaar Aaneengeslotenheid Ligging Wie is de nieuwe natuurbeheerder? Wat voor natuur ontwikkelt de particulier? Bos buiten begrensd gebied In hoeverre worden er inrichtingsmaatregelen genomen? Wie nemen er inrichtingsmaatregelen? Resultaten flora en fauna Recreatieve beleefbaarheid Conclusies en aanbevelingen De terreinen Bijlage: kaarten met de ligging van de particuliere nieuwe natuurgebieden Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 5

7 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 6

8 1 Inleiding Sinds 1990 wordt in Nederland gewerkt aan het tot stand brengen van een samenhangend netwerk van natuurgebieden: de Ecologische Hoofd Structuur. Om dit te realiseren worden landbouwgronden omgevormd tot natuurgebied. In de provincie Utrecht gaat het om ha landbouwgrond. Aanvankelijk werden deze gronden aangekocht door de overheid en doorgeleverd aan één van de drie grote natuurbeherende organisaties (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Het Utrechts Landschap). In 2000 (na een proefperiode in 1999) is er een tweede mogelijkheid geïntroduceerd: de eigenaar kan zelf de natuur ontwikkelen en krijgt daarvoor subsidie van de overheid. Dit wordt de omslag genoemd: de omslag van verwerving (aankoop door de overheid) naar beheer (natuurbeheer door de particuliere eigenaar zelf). Het doel van de omslag is het verhogen van de betrokkenheid van particulieren bij het natuurbeheer. De particulier die natuur ontwikkelt kan iedereen zijn: landgoedeigenaar, agrariër, buitenwonende burger met een stukje grond, enz. Het subsidiestelsel dat hiervoor in het leven is geroepen heet het Programma Beheer. Het bestaat uit twee subsidieregelingen. De Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer biedt subsidies voor aangepast (natuurvriendelijk) beheer van landbouwgronden. De grond houdt een agrarische bestemming en de subsidies hebben een looptijd van zes jaar. Hier wordt in dit rapport niet op ingegaan. De Subsidieregeling Natuurbeheer vergoedt de kosten die samenhangen met de definitieve omzetting van landbouwgrond naar natuurgebied. Daarover gaat dit rapport. In 2004 heeft het Rijk een taakstelling voor particuliere natuurontwikkeling vastgesteld. Van de landbouwgrond die op nog tot natuurgebied moest worden ontwikkeld, moet 60% worden aangekocht en moet 40% door particulieren worden ontwikkeld. Dit laatste is nog onderverdeeld in 30% via de Subsidieregeling Natuurbeheer en 10% via de Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer. Voor Utrecht betekent dit dat er jaarlijks gemiddeld 173 ha particuliere nieuwe natuur bij moet komen om in 2018 het gewenste percentage bereikt te hebben. De provincie heeft het beleid met betrekking tot de omslag vastgelegd in de Nota Omslag Minder Verwerving naar Meer Particulier Beheer (mei 2005). In een ander document, de Notitie Stimuleren Particulier en Agrarisch Natuurbeheer (januari 2005) is beschreven hoe de deelname verhoogd kan worden en hoe de natuurkwaliteit verbeterd kan worden. De Subsidieregeling Natuurbeheer De Subsidieregeling Natuurbeheer vergoedt de kosten die samenhangen met de definitieve omzetting van landbouwgrond naar natuurgebied. Die kosten zijn in vieren onder te verdelen. Natuurgrond heeft minder gebruiksmogelijkheden dan landbouwgrond en is daardoor veel minder waard. Die waardedaling van de grond wordt aan de eigenaar uitgekeerd in de vorm van subsidie functieverandering. De subsidie bedraagt 80% (soms 85%) van de getaxeerde waarde van de landbouwgrond en wordt in een keer uitgekeerd. Ten tweede is het vaak nodig om fysieke aanpassingen aan de grond te plegen om de natuur de kans te geven zich te ontwikkelen, bijvoorbeeld afgraven van de bemeste bovengrond of het plaatsen van dammen en stuwen voor een hoger waterpeil. Dit heet de inrichting van het natuurgebied en daarvoor is inrichtingssubsidie beschikbaar die 95% van de kosten vergoedt. Ten derde zal het natuurgebied jaarlijkse kosten voor beheer met zich meebrengen, bijvoorbeeld voor het maaien van grasland. Hiervoor wordt beheerssubsidie betaald in de vorm van vaste bedragen per hectare per jaar. Er zijn verschillende bedragen per type natuur. De hoogte van de beheerssubsidie hangt deels af van de kwaliteit van het natuurgebied. Komen er veel bijzondere planten en dieren voor dan wordt een hogere vergoeding gegeven. Dit is een vorm van resultaatbeloning. De overheid hoopt zo dat beheerders worden gestimuleerd hun best te doen zo hoog mogelijke natuurwaarden te ontwikkelen. Tenslotte is er nog recreatiesubsidie voor het beheer van paden en andere recreatieve voorzieningen. De subsidie functieverandering kan alleen worden aangevraagd door particulieren. De aankoop van gronden voor de natuurbeherende organisaties wordt niet via het Programma Beheer gefinancierd. De inrichtingssubsidie, beheerssubsidie en recreatiesubsidie gelden zowel voor particulieren als voor natuurbeherende organisaties. Hiermee worden particulieren en natuurbeherende organisaties op dezelfde wijze behandeld en afgerekend en wordt voldaan aan een van de voorwaarden voor de omslag, namelijk dat, ten opzichte van aankoop, de kosten en de te bereiken natuurkwaliteit gelijk blijven. Duurzaamheid en kwaliteit Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 7

9 De omvorming van landbouwgrond naar natuurgrond is definitief. Bij de notaris wordt in een kwalitatieve verplichting vastgelegd dat de grond voortaan als natuur beheerd zal worden. De bestemming van de grond wordt in natuur veranderd. Soms meteen (artikel 19), soms pas als de gemeente het complete bestemmingsplan gaat herzien. Verder zijn er aan de inrichtings- en beheerssubsidie allerlei voorwaarden verbonden ten aanzien van het gebruik van de grond. Bemesting is bijvoorbeeld niet meer toegestaan, behalve in natuurgebieden die bedoeld zijn voor weidevogels, waar een beperkte hoeveelheid ruige stalmest mag worden gebruikt. Wat niet geregeld is, is dat er inrichtingsmaatregelen moeten worden genomen (zoals afgraven van de bovengrond of waterpeilverhoging). Er is wel subsidie voor beschikbaar, maar er is geen verplichting dergelijke maatregelen te nemen als dat nodig is om het beoogde natuurresultaat te behalen. Dit is een lacune in de Subsidieregeling Natuurbeheer. In dit rapport zal blijken dat desondanks op een aanzienlijke oppervlakte inrichtingsmaatregelen worden genomen. De provincie heeft in natuurgebiedsplannen vastgelegd waar de ha nieuwe natuur moet komen, en dus waar de Subsidieregeling Natuurbeheer van toepassing is. Dit heet de begrenzing. Tevens is in het natuurgebiedsplan vastgelegd welke typen natuur in welk deelgebied gewenst is. Deze toedeling van natuurdoelen is gebaseerd op de provinciale natuurdoeltypenkaart (Utrechtse Natuurdoeltypen, 2002). Bijna altijd zijn er meerdere typen natuur in een deelgebied mogelijk cq gewenst en de particuliere eigenaar kan daar uit kiezen. Doorlevering De provincie Utrecht heeft in de natuurgebiedsplannen particuliere natuurontwikkeling in de hele provincie mogelijk gemaakt (uitgezonderd de Bethunepolder, waar alleen via aankoop natuur kan worden ontwikkeld). Ook aankoop blijft in de hele provincie mogelijk. In de Notitie Omslag (2005) zijn er wel voorkeuren uitgesproken per gebied voor aankoop dan wel particuliere natuurontwikkeling. In de praktijk betekent dit dat als de Dienst Landelijk Gebied grond aankoopt in gebieden met voorkeur voor particuliere natuurontwikkeling, deze Dienst gedurende zes maanden zoekt naar een particuliere koper die de natuur wil realiseren. Dit gaat volgens een vastgestelde procedure. Wordt er geen particuliere kandidaat gevonden dan gaat de grond alsnog naar een natuurbeherende organisatie. In 2007 zullen de eerste doorlevering aan particulieren worden afgehandeld. In de andere gebieden levert de Dienst Landelijk Gebied rechtstreeks door aan een van de natuurbeherende organisaties. Van rijk naar provincie De wens om af te rekenen op resultaat en de verschillende subsidievormen binnen de regeling met elk hun eigen voorwaarden hebben geleid tot een ingewikkelde regeling. De Subsidieregeling Natuurbeheer is dan ook sinds 2000 vrijwel jaarlijks aangepast en vereenvoudigd. Vanaf 2007 is het Programma Beheer overgegaan van het Rijk naar de provincies. De SN heet nu daarom Provinciale Subsidieregeling Natuurbeheer (PSN). De regeling wordt in ieder geval voorlopig zoals voorheen uitgevoerd door de Directie Regelingen en de Dienst Landelijk Gebied van het Ministerie van LNV. De provincies hebben afgesproken dat de regeling tot en met 2008 in grote lijnen ongewijzigd blijft, maar dat ondertussen zal worden gewerkt aan een nieuwe, eenvoudiger subsidieregeling. Van algemene voorlichting naar persoonlijke advisering In de afgelopen twee jaar is er in opdracht van het Ministerie van LNV een landelijk voorlichtingstraject uitgevoerd door SBNL samen met enkele andere bedrijven. Alle eigenaren in begrensd gebied zijn herhaaldelijk geïnformeerd over de mogelijkheid van particulier natuurontwikkeling en er zijn diverse bijeenkomsten gehouden. Bij de evaluatie van het voorlichtingsproject hebben kandidaten aangegeven behoefte te hebben aan meer persoonlijke advisering. De provincie Utrecht heeft al sinds 1997 een adviseur voor particulier natuurbeheer die persoonlijk advies en begeleiding geeft aan (potentiële) particuliere natuurbeheerders. De provincie stimuleert particulier natuurbeheer met de volgende activiteiten: In de begrensde gebieden is particuliere natuurontwikkeling overal mogelijk gemaakt (behalve Bethunepolder en uiterwaarden). Gronden van Bureau Beheer Landbouwgronden worden doorgeleverd aan particulieren in gebieden met strategie beheer. De provinciale adviseur particulier natuurbeheer geeft persoonlijk advies en begeleiding aan huis. De provincie organiseert excursies ten behoeve van deskundigheidsbevordering natuurontwikkeling en natuurbeheer. De provincie levert gratis informatiepakket over bodem, water, flora en fauna voor individuele particuliere natuurontwikkelingsterreinen. De provincie heeft jaarlijks structureel beschikbaar voor subsidies voor particulier natuurbeheer. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 8

10 De provincie vult inrichtingssubsidie SN aan indien de kosten hoger zijn dan de maximale inrichtingssubsidie SN. Vanaf 2004 heeft de provincie per jaar extra beschikbaar gesteld voor Projecten particulier en agrarisch natuurbeheer, Geïntegreerd Bosbeheer en Heideherstel: alles alleen voor particuliere natuurbeheerders. De provincie kan ontpachtingssubsidie verstrekken aan landgoederen als zo (mede) natuurontwikkeling kan worden gerealiseerd. Notitie Stimuleren Particulier en Agrarisch Natuurbeheer (januari 2005). Notitie Omslag van minder vewerving naar meer particulier beheer (mei 2005). Er verschijnt een á twee maal per jaar een nieuwsbrief particulier natuurbeheer. Gegevens in dit rapport De gegevens in dit rapport over oppervlaktes, ligging, type natuur e.d. zijn ontleend aan de bestanden van de Directie Regelingen van het Ministerie van LNV. Andere informatie, zoals over het type eigenaar en de wijze en mate van inrichting zijn afkomstig van de provinciale adviseur particulier natuurbeheer. Alle foto s in dit rapport zijn gemaakt in de particuliere nieuwe natuurgebieden. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 9

11 Oppervlakte particuliere nieuwe natuur per jaar oppervlakte (ha) Oppervlakte particuliere nieuwe natuur per jaar cumulatief oppervlakte (ha) gerealiseerde oppervlakte (ha) taakstelling (ha) (inclusief 41 ha aanleg bos buiten de EHS ( ); gegevens 2007 betreffen aanvragen die nog niet zijn goedgekeurd) Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 10

12 2.1 Voortgang Inleiding De taakstelling van het Rijk is dat de nieuwe natuur vanaf voor 30% door particulier natuurbeheer moet worden gerealiseerd (en voor 10% door agrarisch natuurbeheer en voor 60% door aankoop). Dit betekent voor Utrecht dat er vanaf 2004 jaarlijks 173 ha particuliere natuur bij moet komen om in 2018 de Ecologische Hoofdstructuur compleet te hebben. Eind 2006 zou er volgens de taakstelling 657 ha particuliere nieuwe natuur moeten zijn. Hierin is de extra opgave ter realisering van de Robuuste Ecologische Verbingszones nog niet meegenomen. Feiten Het duurde enkele jaren voordat het jaarlijkse aantal subsidiebeschikkingen goed op gang kwam, resulterend in een top in 2004 van 168 ha. Na 2004 is er sprake van een afname. De taakstelling van 173 ha per jaar wordt lang niet gehaald. Echter, omdat er vanaf 2004 ook minder is aangekocht dan gepland wordt het percentage van 30% wel gehaald. Van 2004 tot en met 2006 is er namelijk 370 ha aangekocht (gemiddeld 123 ha per jaar) en 295 ha via particulier natuurbeheer gerealiseerd (gemiddeld 98 ha per jaar). Dat betekent dat er in die drie jaar gemiddeld 44% via particulier natuurbeheer is gerealiseerd. Vanaf de introductie van het Programma Beheer tot en met 2006 is er in totaal op 444 ha een contract afgesloten door 57 verschillende eigenaren. Hiervan ligt 41 ha buiten de EHS; dit betreft de aanleg van bos waarvoor tot en met 2004 subsidie vanuit de Subsidieregeling Natuurbeheer kon worden verkregen. Verklaring Na een tijdelijke regeling in 1999 ging de Subsidieregeling Natuurbeheer in 2000 van start. De regeling heeft duidelijk tijd nodig gehad om aan te slaan. De regeling is erg complex en de informatieverstrekking vanuit het Rijk gering. Lange tijd is er onduidelijkheid geweest over de consequenties voor de particulier, onder andere met betrekking tot fiscale zaken. Daarbij komt dat in de eerste jaren pas een aanvraag kon worden ingediend als alle vergunningen en ontheffingen binnen waren, zoals aanlegvergunning en/of artikel 19 procedure. Bij de gemeenten was er onwenningheid waardoor dit meestal enkele jaren duurde. Ondanks de onduidelijkheden zijn er de eerste jaren toch veel aanvragen gedaan. Dit heeft met twee omstandigheden te maken. Ten eerste heeft een aantal eigenaren als het ware op deze mogelijkheid zitten wachten. De grond was beschikbaar en de motivatie aanwezig. Nu het ook financieel mogelijk was heeft deze groep niet geaarzeld. Ten tweede werd de subsidie functieverandering in de eerste jaren niet vastgesteld op basis van een taxatie van de betreffende percelen, maar golden er vaste bedragen per regio op basis van gemiddelde waardes. De minder goede gronden in de regio, die als eerste voor natuurontwikkeling in beeld komen, konden daardoor meer subsidie krijgen dan waar ze in feite recht op hadden. Dit is bijvoorbeeld in Langbroek een extra stimulans geweest om aan particuliere natuurontwikkeling te beginnen. Vanaf 2004 wordt elk individueel perceel getaxeerd. Na het wegwerken van het stuwmeer aan aanvragen in 2004 zakt het aantal jaarlijkse aanvragen in. Nieuwe percelen komen pas beschikbaar na bedrijfsbeëindiging of beëindiging van de pacht. Dit is een geleidelijk proces, onder andere afhankelijk van de situatie op de wereldmarkt. Als er grond beschikbaar komt zijn er ook andere opties dan particulier natuurbeheer, zoals verkoop van de grond of (opnieuw) verpachten. Daarbij spelen onder andere financiële, praktische en emotionele factoren een rol. Afhankelijk van de situatie valt de keuze al of niet uit in het voordeel van particulier natuurbeheer. Sinds de invoering van de nieuwe Mestwet in 2006 kan grond waarop geen mest gebruikt mag worden niet meer worden meegeteld bij de berekening van de plaatsingsruimte voor mest. Dit maakt natuurbeheer voor agrariërs minder interessant. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 11

13 Oppervlakte nieuwe natuur per eigenaar aantal eigenaren kleiner dan oppervlakte (ha) Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 12

14 2.2 Oppervlakte nieuwe natuur per eigenaar Inleiding De minimum oppervlakte om van de subsidieregeling gebruik te kunnen maken is 0,5 ha. Hoeveel ha natuurontwikkeling doet een eigenaar gemiddeld? Feiten De 57 nieuwe natuurbeheerders hebben gemiddeld 8 ha landbouwgrond in natuur omgevormd. Het kleinste terrein is 0,5 ha. Bijna de helft van de eigenaren (26) heeft minder dan 5 ha aan nieuwe natuur. Landgoed Sandenburg in Langbroek heeft met 39 ha de grootste oppervlakte nieuwe natuur. Eén eigenaar kan op verschillende locaties nieuwe natuur ontwikkelen. Er zijn in totaal 77 locaties met nieuwe natuur. De gemiddelde aaneengesloten oppervlakte nieuwe natuur is 5,8 ha en landgoed Klein Sterkenburg te Driebergen heeft de grootste aaneengesloten afmeting met 29 ha. Verklaring Vooral op landgoederen liggen de percelen vaak op verschillende plaatsen, zij het wel vaak grenzend aan bestaand bos. Geïsoleerd in het bos liggende en de landbouwkundig slechtste percelen worden als eerste gekozen voor natuurontwikkeling. Zowel landgoederen als agrariërs vormen vrijwel nooit al hun landbouwgrond om in natuur. Dit is een vorm van inkomstenspreiding en voor agrariërs is het, gezien de beperkingen in het gebruik van de natuurgrond, noodzakelijk voor de bedrijfsvoering om een deel van de grond vrij van beperkingen te houden. Consequentie daarvan is wel dat als de grond van één agrariër of landgoed geheel in voor natuur begrensd gebied ligt, een stuk van de EHS in agrarisch gebruik blijft. Zie ook de volgende pagina. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 13

15 Aaneengeslotenheid 200 oppervlakte nieuwe natuur (ha) < > 500 afmeting totale natuurgebied (ha) (Voorbeeld: 154 ha particuliere nieuwe natuur maakt deel uit van een natuurgebied van 10 tot 50 ha groot. Dit totale natuurgebied kan in eigendom van verschillende eigenaren zijn en verschillende soorten natuur bevatten) Interferentie met terreinbeherende organisaties (ha) grenst niet aan terrein van terreinbeherende organisatie grenst aan terrein Staatsbosbeheer grenst aan terrein Het Utrechts Landschap 394 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 14

16 2.3 Aaneengeslotenheid Inleiding Kleine en geïsoleerde natuurgebieden kunnen niet goed functioneren, o.a. in verband met de hydrologie, en het minimumareaal en de dispersiekansen van soorten. De bedoeling van de EHS is het aaneengesloten maken van de natuur in Nederland. De provincies hebben in de natuurgebiedsplannen de grenzen van de toekomstige natuurgebieden vastgelegd. Naarmate de aankoop en particuliere natuurontwikkeling vordert wordt het natuurgebied completer en de enclaves kleiner. Maar in de nu nog kleine stukken natuur temidden van agrarisch gebied kunnen de gewenste hydrologische maatregelen nog niet worden genomen omdat die alleen resultaat kunnen hebben als ze in grote aaneengesloten gebieden worden uitgevoerd. Hierop moet dus gewacht worden tot grotere aaneengesloten gebieden de natuurfunctie hebben gekregen. Hoe is op dit moment de situatie? Van alle particuliere nieuwe natuurterreinen is bekeken in hoeverre ze samen met bestaande natuur of nieuwe natuur van andere eigenaren een aaneengesloten geheel vormen. Een doorsnijding door (snel)wegen en dergelijke is daarbij niet als isolerend beschouwd omdat dat niet is toe te schrijven aan degene die de natuur realiseert. Ook is bekeken in hoeverre de particuliere nieuwe natuurgebieden grenzen aan terreinen van de terreinbeherende organisaties (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Het Utrechts Landschap). Feiten De versnippering blijkt op dit moment nog aanzienlijk te zijn: meer dan 200 ha particuliere nieuwe natuur vormt, eventueel samen met aangrenzende bossen of natuurterreinen, een natuurgebied dat nog geen 50 ha groot is. De omliggende gronden zijn nog in agrarisch gebruik. Slechts 11% van de particuliere nieuwe natuurgebieden grenst aan terrein van een terreinbeherende organisatie. Verklaring Een eigenaar begint aan particuliere natuurontwikkeling (of verkoop van de grond) als de tijd daarvoor rijp is. Dit hangt vaak af van bedrijfseconomische en persoonlijke omstandigheden. Met het voortschrijden van de aankoop en particuliere natuurontwikkeling zal de versnippering vanzelf verminderen of verdwijnen. Een uitzondering hierop vormen de zogenaamde zoekgebieden in de natuurgebiedsplannen. Dit zijn gebieden van bijvoorbeeld 1000 ha waar 250 ha natuur op niet nader bepaalde plekken moet worden gerealiseerd. Hier kan de versnippering van de (nieuwe) natuurgebieden blijvend zijn. In Utrecht zijn Langbroek, de Utrechtse Heuvelrug deels, de flank van de Heuvelrug in de Gelderse Vallei deels, de Robuuste Verbindingszone Gelderse Vallei deels en de overige Ecologische Verbindingszones deels begrensd als zoekgebied. De versnippering is ook een oorzaak van de geringe interferentie tussen particuliere nieuwe natuurgebieden en terreinen van terreinbeherende organisaties. Een nog belangrijker verklaring hiervoor is echter dat de particuliere natuurontwikkeling in andere gebieden geconcentreerd is dan de gebieden waar de terreinbeherende organisaties gronden hebben (zie ook het volgende hoofdstuk). Particuliere natuurbeheerders en terreinbeherende organisaties lijken elkaar in dat opzicht mooi aan te vullen. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 15

17 Oppervlakte particuliere nieuwe natuur per regio (ha) Kromme Rijngebied 38 Gelderse Vallei Utrechtse Heuvelrug Zuidwest Utrecht De Venen Vecht en Vechtplassen 82 Uiterwaarden Oppervlakte particuliere nieuwe natuur per gemeente oppervlakte (ha) Utrechtse Heuvelrug Wijk bij Duurstede De Bilt Renswoude De Ronde Venen Soest Oudewater Leusden Woudenberg gemeente Montfoort Vianen Loenen Baarn IJsselstein Breukelen Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 16

18 2.4 Ligging Inleiding Waar in de provincie liggen de meeste particuliere nieuwe natuurgebieden? Feiten Er zijn grote verschillen per regio. Particuliere natuurontwikkeling concentreert zich in het Kromme Rijngebied, in het bijzonder het Langbroekerweteringgebied (gemeenten Wijk bij Duurstede en Utrechtse Heuvelrug). Hier ligt meer dan de helft van het totale aantal hectaren particuliere nieuwe natuur. Er is hier veel meer nieuwe natuur gerealiseerd door particulieren dan door de natuurbeherende organisaties. Veel nieuwe natuur in de provincie moet echter gerealiseerd worden in het westen: de Venen en het Vechtplassengebied. Daar heeft particulier natuurbeheer tot dusver een ondergeschikte rol. Verklaring Deze verschillen hebben veel te maken met het al of niet aanwezig zijn van landgoederen en buitenwonende burgers met enkele hectaren grond. In de Venen en Zuidwest Utrecht zijn die er weinig. In Langbroek juist veel. Beide categorieën eigenaren realiseren meer dan driekwart van de totale hoeveelheid particuliere nieuwe natuur (zie volgende pagina). Daarnaast was voor Langbroek in de eerste jaren de berekenigswijze voor de subsidie functieverandering erg gunstig (zie 2.1). Ook is er in Langbroek sprake van een sneeuwbaleffect als gevolg van voorbeeldwerking. In Eemland, waar nog geen enkel natuurgebied door particulieren is ontwikkeld, was voor de introductie van het Programma Beheer (en dus de optie van particuliere natuurontwikkeling) al bijna alle benodigde grond aangekocht en doorgeleverd aan Natuurmonumenten. De verschillen per gemeente hebben niet te maken met de manier waarop gemeenten omgaan met de functieverandering, hoewel die verschillen er wel zijn, vooral als het om de aanleg van bos gaat. Ook spelen de natuurdoelen, die in de ene regio moeilijker te realiseren zijn dan in andere, geen grote rol. Vrijwel overal behoort volgens de natuurgebiedsplannen het pluspakket nat of droog soortenrijk grasland tot de doelen en dus tot de keuzemogelijkheden. De subsidieregeling verplicht echter niet tot het uitvoeren van de daarvoor benodigde inrichtingsmaatregelen, zoals afgraven van de bemeste bovengrond. De nieuwe natuurbeheerder kan kiezen voor het corresponderende basispakket grasland. Hoewel het doel dus hoogwaardige natuur is, biedt het subsidiesysteem de mogelijkheid voor minder ambitie te kiezen. De natuurdoelen vormen in de praktijk dan ook geen belemmerende factor voor de deelnamebereidheid. Dat het subsidiesysteem, ondanks dat het juist wel de bedoeling was, weinig sturend is voor de natuurdoelstelling stemt uiteraard tot nadenken. Zie echter de hoofdstukken over inrichting waaruit blijkt dat de particuliere nieuwe natuurbeheerder toch vaak naar hoge natuurkwaliteit streeft. Vanaf 2007 worden, in gebieden met een voorkeursstrategie particulier beheer, gronden die al verworven zijn door DLG aan particulieren doorgeleverd om de natuur te ontwikkelen. Het effect daarvan is pas vanaf 2007 zichtbaar (ca 20 ha in 2007). Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 17

19 Wie is de particuliere nieuwe natuurbeheerder? (st) landgoedeigenaar buitenbewoner voormalig agrariër agrariër Oppervlakte nieuwe natuur per type eigenaar (ha) landgoedeigenaar buitenbewoner voormalig agrariër agrariër Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 18

20 2.5 Wie is de nieuwe natuurbeheerder? Inleiding Elke particuliere grondeigenaar in voor natuur begrensd gebied komt in aanmerking voor de subsidies die beschikbaar zijn voor de omvorming van landbouwgrond naar natuur. Wie maken er gebruik van? Feiten De particuliere nieuwe natuurbeheerder is meestal landgoedeigenaar of buitenbewoner (eigenaren van een beperkte oppervlakte grond zonder agrarisch bedrijf), maar qua oppervlakte nemen de landgoederen duidelijk de eerste plaats in. Buitenbewoners hebben gemiddeld 4,5 ha nieuwe natuur, (voormalige) agrariërs en landgoedeigenaren 8 tot 11 ha. De buitenbewoners vormen een diverse groep. Vaak is sprake van hobbymatig houden van vee, met name schapen en paarden. Verklaring Voor alle kandidaten zijn er twee bepalende factoren die bepalen of men nieuwe natuur gaat ontwikkelen of niet. Dit zijn ten eerste de financiële haalbaarheid en ten tweede de liefde cq interesse voor de natuur. Voor landgoedeigenaren en buitenbewoners is particuliere natuurontwikkeling een goede mogelijkheid om vermogen vrij te maken uit de grond maar toch de grond in eigendom te houden. Dit geldt ook voor voormalige agrariërs, die op (een deel van) hun grond bijvoorbeeld nog wat vleeskoeien kunen houden. Agrariërs met een actief bedrijf maken weinig gebruik van de Subsidieregeling Natuurbeheer. Dat komt omdat de inpasbaarheid in de bedrijfsvoering meestal gering is. In de provincie Utrecht moet via de Subsidieregeling Natuurbeheer relatief veel botanisch waardevolle natuur gerealiseerd worden en relatief weinig weidevogelnatuur. Op botanische natuur mag geen mest gebruikt worden, die is daarom minder inpasbaar dan weidevogelnatuur waar een (beperkte) hoeveelheid ruige stalmest mag worden gebruikt. Daarnaast is uiteraard de hoeveelheid grond die men bezit bepalend voor de hoeveelheid grond die men kan omvormen naar natuur. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 19

21 Typen natuur (ha) natuurlijk grasland bos moeras en water natuurakker 340 Typen natuur onderverdeeld in beheerspakketten van de SN (ha) basispakket halfnatuurlijk grasland 79 nat soortenrijk grasland droog soortenrijk grasland zeer soortenrijk weidevogelgrasland basispakket bos struweel moeras overjarig rietland plas en ven 109 akker Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 20

22 2.6 Wat voor natuur ontwikkelt de particulier? Inleiding De nieuwe natuurbeheerder kan uit verschillende typen natuur kiezen. De keuzemogelijkheden staan in het provinciale natuurgebiedsplan beschreven als (beheers)pakketten. Dat is een beschrijving van een type natuur in de vorm van soorten en structuur van de begroeiing in combinatie met uit te voeren beheersmaatregelen. Zo is het basispakket grasland ecologische gezien weinig bijzonder grasland, in tegenstelling tot het pluspakket nat soortenrijk grasland, waar een groot aantal bijzondere plantensoorten groeit. De beheerssubsidie voor de laatste is aanzienlijk hoger, wat mede als stimulans bedoeld is om tot dat waardevolle natuurresultaat te komen. Feiten Meer dan driekwart van de naar natuur omgevormde landbouwgronden is en blijft grasland. Het grasland is overwegend als basispakket aangevraagd. Hieruit kan alleen worden afgeleid dat deze graslanden met basispakket nog niet de vereiste soortenrijkdom hebben die bij een pluspakket hoort én dat er geen inrichtingsmaatregelen zijn genomen. Of deze graslanden zeer soortenarm zijn dan wel behoorlijk soortenrijk (maar nog niet voldoende voor het pluspakket), is niet bekend. De bestanden van de Dienst Regelingen vermelden verder 109 ha nat en 14 ha droog soortenrijk grasland. Dit zijn zogenaamde pluspakketten. Dit betekent niet dat die pluspakketten met bijbehorende soortenrijkdom al aanwezig zijn, daarvoor is het immers gezien de agrarische uitgangssituatie nog veel te vroeg (uitgezonderd soortenrijk weidevogelgrasland). Het betekent wel dat op het betreffende terrein gesubsidieerde inrichtingsmaatregelen, zoals afgraven van de bemeste bovengrond, zijn of worden getroffen om de kans op vestiging van die soorten te vergroten. Hetzelfde geldt voor moeras, rietland en ven. Een klein kwart van het totaal is beplant met bos. Verklaring De voorkeur voor grasland bestaat enerzijds omdat hierop het agrarisch gebruik nog min of meer kan worden voortgezet (vooral belangrijk voor agrariërs), anderzijds omdat zo de bestaande landschappelijke situatie in stand gehouden wordt (vooral belangrijk voor landgoederen). Op lang niet alle terreinen is afgraven zinvol. Dergelijke terreinen kunnen ontwikkeld worden door beheer en dan wordt het basispakket grasland (soms akker) afgesloten. Ook als de eigenaar geen inrichtingsmaatregelen wil nemen wordt het basispakket afgesloten. Hierdoor kunnen soms belangrijke potenties onbenut blijven. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 21

23 Aantal locaties per gemeente waar subsidie voor nieuwe natuur gecombineerd is met Rood voor Groen gemeente aantal locaties Renswoude 2 Woudenberg 1 Utrechtse Heuvelrug 1 De Bilt 1 Wijk bij Duurstede 1 Loenen 1 Intensief agrarisch bedrijf bij Renswoude buiten de EHS. Situatie Situatie 2006: ontwikkeling van een nieuw landgoed (rood voor groen). De bedrijfsgebouwen zijn gesloopt, nieuwe bossen (de bruine kleur) en lanen zijn aangeplant, de nieuwe huizen moeten nog gebouwd worden (inmiddels is er een vrijwel klaar). Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 22

24 2.7 Bos buiten begrensd gebied Inleiding De Subsidieregeling Natuurbeheer is bedoeld voor de EHS. Echter, tot en met 2004 maakte de regeling stimulering bosaanleg op landbouwgronden deel uit van de Subsidieregeling Natuurbeheer. Dat betekende dat ook buiten voor natuur begrensd gebied subsidie functieverandering, inrichting en beheer kon worden verkregen, maar alleen voor de aanleg van bos. Vanaf 2005 is daarvoor geen budget meer beschikbaar gesteld. Vooral in Drenthe en Groningen is er veel gebruik van gemaakt en is veel bos aangeplant buiten de begrensde gebieden. Is er in Utrecht ook gebruik van gemaakt? Feiten Van de 87 ha aangeplant bos en struweel is er 41 aangeplant buiten de EHS op zeven locaties. Vergeleken met andere provincies is dit weinig. Drenthe is wat dat betreft koploper met 869 ha. Verklaring Het betreft voor het grootste deel nieuwe landgoederen ( Rood voor Groen ). Vaak is tevens een combinatie gezocht met de Ruimte voor Ruimte regeling. Het uitganspunt bij Rood voor Groen is dat de rode ontwikkelingen de groene betalen. In dat licht is het discutabel of het terecht is dat er subsidie (functieverandering en inrichting) is ontvangen voor de aanplant van het bos. De Subsidieregeling Natuurbeheer bood echter tot en met 2004 die mogelijkheid. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 23

25 Getroffen inrichtingsmaatregelen oppervlakte (ha) geen inrichting aanplant bos ca 5% afgegraven ca 25% afgegraven ca 50% afgegraven wijze van inrichting ca 75% afgegraven ca 100% afgegraven Reden van afgraven (ha) nat grasland slootkanten waterpartij poel rietland moerastrook broekbos Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 24

26 2.8 In hoeverre worden er inrichtingsmaatregelen genomen? Inleiding Agrarische gronden worden inmiddels een eeuw bemest met kunstmest en/of drijfmest. Na de Tweede Wereldoorlog heeft overal, vaak in het kader van ruilverkaveling, een diepe ontwatering plaatsgevonden. Het herstel van de natuur vergt dan ook vaak ingrijpende inrichtingsmaatregelen, zoals afgraven van de bovengrond. Inrichten heeft echter een vrijwillig karakter, er moeten grote inspanningen worden gepleegd op het gebied van vergunningen en ontheffingen en de agrarische gebruiksmogelijkheden worden verregaand beperkt. In hoeverre worden er inrichtingsmaatregelen genomen? Feiten Op 87 ha van de 444 ha is bos aangeplant (20%) en op 128 ha van de 444 ha (29%) zijn graafmachines aan het werk geweest om een betere fysieke uitgangssituatie te creëren voor de ontwikkeling van de natuur. In totaal zijn dus op bijna de helft van de terreinen in meer of mindere mate inrichtingsmaatregelen uitgevoerd. Wat afgraven betreft wordt vaak niet het gehele terrein afgegraven. Soms worden bijvoorbeeld alleen de slootkanten afgegraven. Als het percentage afgegraven terrein wordt meebeschouwd dan zijn er netto 73 volledige hectaren afgegraven. Dit is een percentage van 22% over de oppervlakte waar afgraven aan de orde kan zijn (ten behoeve van de ontwikkeling van bos, droog soortenrijk grasland en weidevogelgrasland wordt in principe niet afgegraven). In driekwart van de gevallen wordt er afgegraven om een voedselarmer en natter (en daardoor soortenrijker) grasland te creëren, hetzij over (vrijwel) het gehele perceel, hetzij alleen in de slootkanten. Daarnaast worden relatief veel waterpartijen en poelen gemaakt. Hydrologische maatregelen zoals het plaatsen stuwen en/of dammetjes zijn in totaal op 141 ha getroffen (32%). Verklaring Afgraven is niet altijd noodzakelijk. Met name op droge zandgronden spoelen de meststoffen relatief gemakkelijk uit en vindt langs geleidelijke weg de noodzakelijke verarming van de bodem plaats. Het is in het kader van deze rapportage niet mogelijk om vast te stellen waar er niet is afgegegraven waar dit wel noodzakelijk is om de gewenste natuur te kunnen ontwikkelen. Daar zijn echter zeker voorbeelden van. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 25

27 Netto percentage ingerichte oppervlakte naar categorie eigenaar 100% 75% 50% geen inrichting bos aangeplant afgegraven 25% 0% agrariër landgoed buitenbewoner gestopte agrariër Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 26

28 2.9 Wie nemen er inrichtingsmaatregelen? Inleiding Afgraven en hydrologische maatregelen zijn niet altijd nodig, maar vaak wel. Zonder die maatregelen zullen de natuurdoelen vaak niet gehaald worden. Is er verschil tussen de verschillende eigenaren in de mate waarin zij inrichtingsmaatregelen treffen? Feiten Voormalige agrariërs hebben de meeste inrichtingsmaatregelen getroffen. Dit betreft voornamelijk de aanplant van bos in het kader van Rood voor groen. Op landgoederen wordt relatief veel afgegraven. De drie agrariërs die tot nu toe nieuwe natuur hebben gemaakt hebben inrichtingsmaatregelen getroffen; in een geval zijn wel hydrologische maatregelen getroffen ten behoeve van weidevogels. Verklaring Dat agrariërs de bovengrond niet afgraven of bos aanplanten komt omdat dat het agrarisch medegebruik onmogelijk maakt. Voor buitenbewoners speelt dit in mindere mate ook. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 27

29 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 28

30 2.10 Resultaten flora en fauna Er zijn geen systematisch verzamelde gegevens beschikbaar over flora en fauna aan de hand waarvan de resultaten beschreven kunnen worden. Slechts één particuliere natuurbeheerder (landgoed Anderstein in Maarn) laat jaarlijks de flora inventariseren in zijn natuurontwikkelingsgebied. Wie beheerssubsidie voor pluspakketten wil ontvangen moet daarvoor meetsoorten monitoren, echter de nieuwe natuur voldoet nog niet aan de eisen voor een pluspakket. Er wordt dus nog nergens beheerssubsidie voor een pluspakket verstrekt en dus worden ook geen meetsoorten gemonitord. Waar in de bestanden van de Dienst Regelingen een pluspakket genoemd wordt is dat omdat er inrichtingssubsidie is verleend en daarvoor hoeft niet te worden gemonitord. Hoewel de natuur in het algemeen veel meer tijd nodig heeft om zich te ontwikkelen op voormalige landbouwgronden, zijn er op enkele terreinen toch al aansprekende resultaten geboekt. Topper is landgoed Anderstein waar in 1999 een zeer voedselrijk grasland ca 0,5 m is afgegraven. In 2004 groeiden hier inmiddels 121 verschillende plantensoorten op 12 ha, waarvan twee orchideeënsoorten en vele andere doelsoorten van nat schraalgrasland. Ook zijn er soorten van natte heide opgekomen, zoals Moeraswolfsklauw, Veenpluis en Kleine zonnedauw. Op andere terreinen waar de bemeste bovenlaag is afgegraven zijn de ontwikkelingen vaak interessant maar minder spectaculair. Vrij zeldzame plantensoorten van pioniermilieus komen regelmatig voor, zoals Borstelbies en Liggend hertshooi. Afgegraven sloot- en greppelkanten in combinatie met peilopzet zijn vaak goed voor trekvogels en wintergasten, zoals Watersnip. Ook amfibieën en de Ringslang profiteren snel. Op de terreinen waar geen inrichtingsmaatregelen zijn uitgevoerd gaat de ontwikkeling veel langzamer. Omdat niet meer bemest mag worden (behalve bij weidevogelgrasland in het veenweidegebied) is er wel een verlaging in de grasproductie merkbaar, maar die vertaalt zich nog niet in de vestiging van doelsoorten. Dit is een proces van lange termijn. Vanaf 2008 zal er door de Provincie een monitoringprogramma worden gestart op de particuliere natuurontwikkelingsgebieden als invulling van een motie van Provinciale Staten met betrekking tot het verzamelen van ecologische gegevens in de EHS. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 29

31 recreatieve beleefbaarheid (ha) beleefbaar vanaf wandelpad beleefbaar vanaf een verharde weg niet beleefbaar 100 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 30

32 2.11 Recreatieve beleefbaarheid Inleiding De overheid streeft naar maximale recreatieve toegankelijkheid van de natuur. Alleen als er zwaarwegende belangen zijn kan daar van worden afgeweken. In de Subsidieregeling Natuurbeheer is dit voor de nieuwe natuur vertaald naar de regel dat bestaande paden moeten worden opengesteld, maar dat er geen nieuwe paden hoeven te worden aangelegd als ze er in de agrarische situatie niet waren. Feiten De particuliere nieuwe natuur is voor 34% beleefbaar vanaf wandelpaden door of langs het terrein. De rest is slechts te zien vanaf een verharde weg of in het geheel niet zichtbaar. Verklaring Het agrarische landschap is slecht toegankelijk voor recreanten en de Subsidieregeling Natuurbeheer stelt weinig voorwaarden dat te veranderen bij omvorming naar natuur. Daarnaast is de kleinschaligheid van de particuliere nieuwe natuur een oorzaak voor de beperkte toegankelijkheid. Verder liggen met name de terreinen van buitenbewoners nogal eens dicht bij de woning zodat openstelling vrijwel onmogelijk is zonder aantasting van de privéomgeving. Het zijn vooral de nieuwe landgoederen ( Rood voor Groen ) en enkele grotere terreinen waar nieuwe wandelpaden zijn aangelegd voor recreanten. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 31

33 Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 32

34 3 Conclusies en aanbevelingen Aantal hectares blijft achter bij doelstelling De voortgang is te laag voor een tijdige realisering van de EHS in Omdat de laatste jaren ook weinig grond wordt aangekocht voor natuur, wordt het percentage van 30% wel gehaald 1. Met ander woorden: relatief is de taakstelling tot nu toe gehaald (44% in plaats van 30%), absoluut niet (444 ha in plaats van 657 ha eind 2006). De voornaamste reden voor de stagnerende voortgang bij particuliere natuurontwikkeling en aankoop is gelijk: er komt op het moment te weinig grond beschikbaar. Een analyse van de oorzaak daarvoor valt buiten het bestek van dit overzicht. Het is moeilijk een voorspelling te geven voor de komende jaren. Onder de huidige omstandigheden (economische situatie in de landbouw, beleid, instrumentarium) lijkt het halen van de absolute taakstelling voor particulier natuurbeheer in 2018 niet realistisch. Particuliere natuurontwikkeling is echter geen doel op zich, maar een middel om de EHS te realiseren. Particuliere natuurontwikkeling versnelt de realisatie van de EHS Landgoedeigenaren en buitenbewoners zouden de grond waarvan ze nu natuur gemaakt hebben in het algemeen niet hebben verkocht aan de overheid. Op landgoederen gaat het vaak om agrarische percelen temidden van het landgoed; vervreemding zou tot versnippering van het landgoed leiden. Voor buitenbewoners is het eigendom van enkele hectaren grond rond de woning van groot emotioneel en financieel belang. Particuliere natuurontwikkeling is dus een extra realisatiewijze naast aankoop, en in veel van de tot dusver gerealiseerde gevallen de enige realisatiewijze (afgezien van onteigening). Weinig animo bij agrariërs Voor veel agrariërs is particuliere natuurontwikkeling op dit moment minder interessant omdat de inpasbaarheid in de bedrijfsvoering klein is. Sinds de invoering van de nieuwe Mestwet in 2006 kan grond waarop geen mest gebruikt mag worden niet meer worden meegeteld bij de berekening van de plaatsingsruimte voor mest. Daarnaast gaat de productie en de voederwaarde van het gras snel achteruit als geen mest gebruikt mag worden. Alleen bij weidevogelgrasland mag nog wat ruige mest gebruikt worden. Berekeningen die aantonen dat natuurontwikkeling wél financieel interessant is voor agrariërs gaan uit van weidevogelgrasland. In Utrecht is dit type natuur echter maar op een beperkte oppervlakte in het veenweidegebied van toepassing. Versnippering Versnippering in eigendom is inherent aan het beleid om particulieren in te schakelen bij natuurontwikkeling. Toch is er relatief weinig sprake van verdringing van terreinbeherende organisaties door particuliere nieuwe natuurbeheerders. Beide opereren in andere gebieden. Zo vullen beide partijen elkaar mooi aan en ontstaat er diversiteit in het beheer. Op zichzelf hoeft versnippering in eigendom geen probleem te vormen, zolang het beheer maar goed wordt uitgevoerd. Waar nodig wordt er samengewerkt en verschillen in beheer kunnen de ecologische kwaliteit in een gebied ten goede komen. Als verschillende natuurbeheerders verschillende waterpeilen wensen kunnen er echter problemen ontstaan. Dat zou betekenen dat één (bijvoorbeeld particuliere) natuurbeheerder een hoog peil in een groot natuurgebied (van een natuurbeherende organisatie en/of andere particulieren) kan tegenhouden. In de provincie Utrecht is dit tot dusver niet voorgekomen. Op dit moment worden veel particuliere nieuwe natuurgebieden nog omgeven door agrarische gronden. Met het voortschrijden van de realisatie van de EHS wordt deze versnippering vanzelf opgeheven. Dit geldt echter niet in zoekgebieden voor nieuwe natuur. Waar aaneengeslotenheid van natuurgebieden van belang is voor de ecologische kwaliteit, bijvoorbeeld om een hoog waterpeil te kunnen instellen, is het aan te bevelen zo min mogelijk zoekgebieden te hanteren. Zoekgebieden vergroten echter wel de kans op een snelle realisatie van de gewenste oppervlakte nieuwe natuur. Bijdrage aan het draagvlak Een van de doelen van de omslag is het vergroten van de betrokkenheid van particulieren bij het natuurbeheer. Dit heeft tot dusver gestalte gekregen in de vorm van 57 nieuwe natuurbeheerders, waarvan een deel overigens niet nieuw is in het vak (landgoederen). Begrenzing voor nieuwe natuur betekent niet meer per definitie dat de overheid de grond in handen wil krijgen. Dit heeft wellicht de 1 Rijksbeleid omslag: vanaf 2004 wordt 60% van de nog te realiseren oppervlakte voor de EHS aangekocht, 30% wordt gerealiseerd via particuliere natuurontwikkeling en 10% via agrarisch natuurbeheer. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 33

35 weerstand tegen begrenzing als EHS verminderd. Mogelijke aanwijzingen daarvoor zijn dat het aantal beroepszaken tegen natuurgebiedsplannen de afgelopen jaren sterk is afgenomen en dat het aantal eigenaren dat juist om begrenzing vraagt toeneemt. Monitoring ontbreekt Ondanks de sturing op doelen is er weinig zicht op de ecologische resultaten. Slechts met gerichte flora- en faunainventarisaties kan de ontwikkeling gevolgd worden, niet alleen of het einddoel al bereikt is, maar ook de weg daar naar toe. Het volgen van de doelsoorten is echter vanuit de subsidieregeling slechts in uitzonderingsgevallen verplicht. Die gegevens zijn bovendien niet openbaar. Vanaf 2008 zal de provincie in deze lacune voorzien door de particuliere nieuwe natuurgebieden te betrekken in het monitoringprogramma en de daarbij uit te voeren provinciale floraen faunainventarisaties. Kwaliteit veelbelovend, maar kwetsbaar Op de helft van de oppervlakte particuliere nieuwe natuur zijn in meer of mindere mate inrichtingsmaatregelen getroffen zoals aanplant bos en afgraven van de bemeste bovengrond. Daarnaast zijn op 32% hydrologische maatregelen genomen, zoals het plaatsen van stuwen. Op de andere helft is een basispakket grasland afgesloten. Hoewel er ook later nog inrichtingsmaatregelen kunnen worden genomen hebben deze beheerders er voor gekozen zich nu te beperken tot beheersmaatregelen. Of dit zeer laagwaardige natuur is of bijna een pluspakket, is niet bekend. Waar het wel en waar het niet noodzakelijk is inrichtingsmaatregelen te treffen voor het behalen van natuurdoelen is niet onderzocht, dus is ook moeilijk te zeggen in hoeverre er voldoende wordt ingericht. Het uitvoeren van inrichtingsmaatregelen en peilverhoging is vrijwillig. Hoewel er desondanks flink wordt ingericht, zijn er situaties waar grote potenties onbenut blijven. Dit is slecht voor de kwaliteit. Daarnaast kan de recreatieve toegankelijkheid van de particuliere nieuwe natuur nog worden verbeterd.. Het aanpassen van de subsidieregeling op deze zaken is gewenst, maar zal tegelijkertijd de deelnamebereidheid kunnen verminderen. Eenvoudiger regels en hogere vergoedingen Voor dit overzicht is niet onderzocht welke argumenten particulieren hebben om al of niet aan natuurontwikkeling te beginnen. Er zijn hier wel landelijke onderzoeken naar gedaan. Vanuit de praktijk kunnen twee aanpassingen worden genoemd die tot verhoging van de deelnamebereidheid en kwaliteit kunnen leiden: vereenvoudiging van de regels en verhoging van de subsidiebedragen. De subsidieregeling is ingewikkeld en behalve met de subsidieregeling heeft een kandidaat ook met veel andere wet- en regelgeving te maken. Daarom kunnen kandidaten moeilijk overzien waar ze aan beginnen. Een eenvoudiger regeling kan de deelnamebereidheid vergroten. Eenvoudiger hoeft niet te betekenen dat de kwaliteit minder gewaarborgd kan worden. Als de natuurontwikkelaar inrichtingsmaatregelen wil uitvoeren moeten diverse vergunningen worden aangevraagd bij gemeente, provincie en waterschap. De laatste jaren zijn de flora en faunawet en archeologische regelgeving er bij gekomen. Dit papierwerk staat de animo voor inrichting in de weg. Mogelijk dat de toekomstige omgevingsvergunning hier verlichting kan brengen. Bij functieverandering naar natuurlijk grasland en bos wordt 80% van de waarde van de grond uitgekeerd. Een restwaarde van 20% is veel als de grond wordt afgegraven of wordt ingeplant met bos omdat daarmee de agrarische gebruikswaarde tot nul gereduceerd wordt. Een lagere restwaarde, dus een hogere subsidie voor de functieverandering, zou in die gevallen de regeling aantrekkelijker maken. Ook zijn er signalen dat bij aankoop meer geboden wordt dan het taxatiebedrag in het kader van particuliere natuurontwikkeling. Dit moet op elkaar worden afgestemd. De hoogte van de vergoedingen zijn punt van aandacht bij de herziening van het Programma Beheer. De exploitatie is vaak moeilijk rond te krijgen als gevolg van de lage vergoedingen voor het beheer. Dit geldt met name voor (het basispakket) grasland en akker. Dit is tevens nadelig voor de kwaliteit omdat beheerders dan de goedkoopste beheersvorm kiezen (begrazing) in plaats van het beheer dat het meest geschikt maar ook duurder is om de voormalige landbouwgrond te verschralen (maaien en afvoeren). Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 34

36 4 De terreinen In volgorde van afnemende oppervlakte. Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Sandenburg Wijk bij Duurstede 39 ha Voor het grootste deel vochtige graslanden op klei ten zuiden van de Langbroekerdijk. De Provincie heeft een ontpachtingssubsidie verleend voor het pachtvrij maken van de gronden. Samen met percelen essenhakhout is een groot aaneengesloten geheel ontstaan waarvoor door Waterschap en Provincie een plan met maatregelen ter bestrijding van de verdroging is opgesteld. Daarnaast verschillende kleinere percelen droog grasland tussen Gooyerdijk en de Heuvelrug, 6 ha bosaanplant en een perceel graanakker. Deze percelen dragen bij aan de ecologische verbinding tussen Heuvelrug en laag Langbroek. Behalve de bosaanplant (nog) geen inrichting. De graslanden op klei worden verschraald door twee maal per jaar maaien en afvoeren. Het grasland ten zuiden van de Langbroekerdijk is nog zeer productief en eenvormig. Er zullen sloot- en greppelkanten worden afgegraven, enkele moerasjes worden aangelegd en knotwilgenrijen worden aangeplant zodat de ecologische en landschappelijke variatie kan toenemen. In de winter zal het water worden vastgehouden, zodat er weer een natuurlijke peilfluctuatie zal komen ( s winters hoog, s zomers laag water). Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Klein Sterkenburg Driebergen-Rijsenburg 29 ha Eerste nieuwe particuliere natuurgebied in het Langbroekerweteringgebied, tevens het grootste aaneengesloten terrein tot nu toe. Graslanden die de gehele overgang van droog zand naar vochtige klei beslaan en 5 ha bosaanleg. De lange sloot- en greppelkanten zijn afgegraven en afgedamd waardoor in de winter brede Wintergraan aan de bosrand van de Heuvelrug op landgoed Sandenburg in het voorjaar. In deze tijd van het jaar lijkt het stroken onder water staan. Dit trekt in de weinig op een natuurgebied, maar in de zomer verschijnen er trektijd veel Watersnippen, Witgatjes e.d elk jaar meer Korenbloemen tussen het graan. aan. Ook de Ringslang wordt steeds vaker waargenomen. De botanische doelstelling is nat schraal grasland. Dit doel komt pas in beeld als de diepe hoofdwatergang van het Waterschap die langs de hele lange zijde van het terrein loopt wordt gedempt. Dit wordt mogelijk als het aangrenzende landgoed Leeuwenburg eveneens de Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 35

37 agrarische gronden definitief in natuur omvormt, hetgeen voor 2009 op het programma staat. Over het nieuwe natuurterrein kan een rondwandeling worden gemaakt waarbij vanaf een hoogzit de omgeving bekeken kan worden. omliggende bos. De rest van het perceel is nog één maal geploegd en geëgd. De plantengroei die spontaan opkomt wordt eenmaal per jaar gemaaid en het maaisel afgevoerd. Op dit hoge en droge, humusarme perceel zal een snelle stikstofuitspoeling plaatsvinden waardoor de productie snel zal dalen en een ontwikkeling naar droog schraal grasland op gang komt. Op de langere termijn zal zich ook heide vestigen. Tegen die tijd zal door middel van begrazing gezorgd worden voor behoud van de openheid. Aan de bovenzijde van het perceel is er een prachtig uitzicht over de bossen van de Heuvelrug. In het perceel is mooi een smeltwaterdal uit de ijstijd te zien. De verbrede en afgedamde greppels en sloten op Klein Sterkenburg zijn een goed biotoop voor kikkers en Ringslangen en trekken in de trektijd veel steltlopers aan. Herfst 2004: na de laatste keer maisteelt is de akker temidden van bos nog eenmaal geploegd en geëgd. Het zandige deel van Klein Sterkenburg begint al bloemrijk te worden. Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: t Heihuis Utrechtse Heuvelrug 26 ha Zomer Voormalige agrarische enclave midden op de Heuvelrug. Het perceel maakt deel uit van landgoed t Heihuis dat voor de rest uit bos bestaat. De droge grond en zuid-geëxponeerde ligging maakte ooit de teelt van Asperges mogelijk, daaom heet het terrein het Aspergeveld. Later is het jarenlang als maïsakkergebruikt. Langs de randen zijn wat bomen en struiken geplant om een geleidelijke overgang te krijgen naar het Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 36

38 In het eerste jaar braaklegging kiemen allerlei akkerplanten op het Aspergeveld. Vollenhoven ligt op de overgang van Heuvelrug en Kromme Rijngebied. Op de hogere, zandige delen pakken sommige kruiden snel hun kans na het stopzetten van de bemesting, zoals hier Duizendblad. Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Vollenhoven De Bilt 22 ha Ook op Vollenhoven heeft een ontpachtingssubsidie van de Provincie geholpen om nieuwe natuur te realiseren. Naast grasland en 2,5 ha graanakker is er 5 ha bos aangeplant ter realisering van een nieuw landgoed op een deel van landgoed dat niet begrensd is voor nieuwe natuur. Op dit nieuwe landgoed is tevens een waterpartij gegraven en er zal natuurlijk grasland komen; dit is niet meegeteld bij de berekening van de oppervlakte. Het grasland is gedeeltelijk afgegraven. Hier wordt het water opgestuwd waardoor het afgegraven terrein in de winter blank staat. Vanwege de nabijgelegen grondwaterwinningen is het echter in de zomer te droog voor het natuurdoel nat schraal grasland. Op het landgoed komt een interessante flora en fauna voor, waaronder Drijvende waterweegbree, Bronkruid, Postelein, Kamsalamander, Heikikker en Ringslang. Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Doornseweg Wijk bij Duurstede 21 ha Aan de rand van Langbroek is een agrariër gestopt met zijn bedrijf. De landbouwgrond die in begrensd gebied lag, 21 ha, is omgevormd naar natuur. Er is 3 ha bos aangeplant, de rest blijft grasland. Een slootkant is afgeplagd en er is een poel gegraven. Op de overige grond van het bedrijf zal een nieuw landgoed worden aangelegd, waarvan het natuurgebied aansluit op de reeds gerealiseerde hectares. Pinksterbloemen profiteren als eerste van het stopzetten of verminderen van de bemesting. Op de achtergrond de kerktoren van Langbroek. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 37

39 Landgoed/terrein: Ewijckshoeve Landgoed/terrein: Anderstein Gemeente: Soest Gemeente: Woudenberg Oppervlakte nieuwe natuur: 19 ha Oppervlakte nieuwe natuur: 17 ha Enkele graslandpercelen omgeven door bos en houtwallen en een complex graslandpercelen in de laagte van Pijnenburg. De lager gelegen percelen zullen worden afgegraven en het water zal er worden vastgehouden. Dit terrein zal zich kunnen ontwikkelen tot natte moerasachtige zwak zure vegetaties. Daardoor ontstaat tevens een mooie overgang naar een bestaand vochtig heideveldje. Het oude sloten- en houtwallenpatroon zal behouden blijven. Ligging van de percelen nieuwe natuur op landgoed Ewijckshoeve. De donkerrode percelen zullen worden afgegraven. Het eerste grote particuliere natuurontwikkelingsproject in de provincie Utrecht. Tot dusver ook het meest succesvolle. Het terrein is integraal afgegraven en stuwtjes en dammen houden het water vast. In 2004, vijf jaar na afgraven, werden er 121 plantensoorten geteld, waaronder: Liggend hertshooi Gevleugeld hertshooi Borstelbies Klein vogelpootje Egelboterbloem Blauwe zegge Kleine zonnedauw Holpijp Dwergviltkruid Bleekgele droogbloem Veldrus Veelbloemige veldbies Echt duizendguldenkruid Gevlekte orchis Rietorchis Bosdroogbloem Moeraswolfsklauw Struikhei Armbloemige waterbies Ruw walstro Waterpostelein Schildereprijs Dit is ook het enige terrein waarvan de vegetatie (door de eigenaar) en de hydrologie (door de provincie, eigenaar en waterschap) is gemonitord. De hydrologie van het terrein blijkt sterk verbeterd te zijn, maar de ontwaterde landbouwomgeving maakt een optimale situatie onmogelijk. De eigenaar zelf kan nog slechts één extra maatregel nemen en dat is het dempen van de interne slootjes, zodat het kwelwater niet meer door de slootjes kan worden afgevangen en meer naar de percelen zal stromen. Van deze graslanden op de Ewijckshoeve zal de bemeste en opgebrachte bovenlaag verwijderd worden waardoor soortenrijke natte vegetaties kunnen ontstaan. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 38

40 Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Linschoten Montfoort 16 ha Anderstein tijdens de inrichting in Blok graslandpercelen op Landgoed Linschoten, omgevormd naar 3,5 ha bos, 2 ha water/oever en de rest natuurlijk grasland. Het terrein ligt geïsoleerd van de overige natuurterreinen (bossen) van het landgoed. Situatie Op Google Earth is het nieuwe natuurterrein temidden van agrarisch land herkenbaar aan de afgegraven slootkanten. Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Strijp Wijk bij Duurstede 16 ha Veenpluis, Geoorde wilg en veel Geelgroene zegge in het afgegraven grasland op Anderstein. Drie afzonderlijke percelen grasland, waarvan twee in het Langbroekerweteringgebied nabij landgoed Moersbergen en één aan de voet van de Heuvelrug. Er zijn geen inrichtingsmaatregelen genomen. De eigenaar is een particulier met een agrarische achtergrond. Eén jaar voor de omvorming naar natuur is het grootste perceel (11 ha) geheel diepgeploegd en geëgaliseerd. Uit hydrologische modelberekeningen blijkt juist in dit perceel een grote kweldruk aanwezig te zijn hetgeen grote potenties biedt voor nat schraal grasland. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 39

41 Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: t Spant De Ronde Venen 13 ha Schapezuring geeft kleur aan het perceel grasland aan de bosrand van de Heuvelrug. Dit perceel zal verschralen door stikstofuitspoeling. Beweiding zorgt voor variatie in plantengroei. Eerste particuliere nieuwe natuurterrein in De Venen. Het betreft 13 ha grasland van een biologisch landbouwbedrijf op veengrond. Er zijn geen inrichtingsmaatregelen genomen. Gezien de doelstelling van nat schraal grasland is afgraven van de veraarde en fosfaatrijke bovenlaag van het veen noodzakelijk. Mogelijk dat daarvoor in de toekomst aangesloten kan worden bij de uitvoering van inrichtingsmaatregelen op aangrenzende percelen van Staatsbosbeheer. Perceel nabij Moersbergen met grote potenties, mits de bovengrond wordt afgegraven.tot dusver heeft de eigenaar daarvoor echter nog geen plan gemaakt. Landgoed/terrein: Rijsenburgh Zonder afgraven zal de botanische ontwikkeling van deze graslanden blijven steken in het zgn Witbolstadium. Eventuele vernatting, bijvoorbeeld ten behoeve van weidevogels, zal zonder afgraven tot ongewenste interne eutrofiëring leiden. Op de achtergrond boerderij t Spant. Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Driebergen - Rijsenburg 15 ha Landgoed/terrein: Gemeente: De Boom Leusden Complex grasland langs de Langbroekerwetering, grenzend aan het bos van landgoed Beverweerd. Er zijn geen inrichtingsmaatregelen genomen. Wel wordt met een stuw het water vastgehouden waardoor in de winter het waterpeil hoog is. Weidevogels zoals Grutto en Tureluur zouden hiervan kunnen profiteren, ware het niet dat vooralsnog sprake is van een intensieve beweiding met paarden. Oppervlakte nieuwe natuur: 12 ha Landgoed De Boom heeft langs de Moorsterbeek 12 ha grond vrijgespeeld van pacht. Het terrein gaat deel uitmaken van de Robuuste Ecologische Verbindingszone tussen Heuvelrug en Veluwe. Het betreft relatief laaggelegen percelen langs de beek, die integraal zijn afgegraven. Eén perceel wordt dieper afgegraven ten behoeve van rietland, een biotoop dat in de Gelderse Vallei vroeger wel, maar tegenwoordig niet meer Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 40

42 voorkomt. Interessant is ook dat een perceel is afgegraven ten behoeven van de ontwikkeling van nat elzenbos. Het grootste deel van het terrein blijft grasland. Langs de beek komt over de gehele lengte een bosstrook. Aan de Langbroekerwetering ligt een perceel nieuwe natuur op Hindersteyn dat ca 10 jaar geleden al gedeeltelijk werd afgegraven. Op de foto zijn Dotterbloemen en Gagelstruiken te zien, die door de eigenaar zijn aangeplant. Langs de beek kunnen weer bloemrijke beekdalgraslanden ontstaan, de hoger gelegen gronden blijven in agrarisch gebruik. In combinatie met de aanwezige bosjes en houtwallen betekent dit zowel een ecologische als een landschappelijke versterking van het gebied. Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Lunenburg Wijk bij Duurstede 11 ha Landgoed/terrein: Gemeente: Oppervlakte nieuwe natuur: Hindersteyn Wijk bij Duurstede 11 ha Landgoed Hindersteyn heeft vijf afzonderlijke percelen tot natuurgebied gemaakt. Het gaat om percelen die voor de landbouw het minst, maar voor de natuur het meest interessant zijn. Er zal 0,5 ha worden afgegraven tot moeras en een ander perceel zal worden afgeplagd om nat schraal grasland te ontwikkelen. De overige percelen zullen via maaibeheer worden verschraald. Eén perceel is al geruime tijd onbemest geweest en begint al bloemrijk te worden. Van de nieuwe natuur op landgoed Lunenburg valt een grote waterpartij het meest op. Er is een vogelijkscherm bij geplaatst vanwaar eenden en andere watervogels te bekijken zijn. Verder is 5 ha bos aangeplant. Het terrein sluit aan alle kanten aan bij nieuwe natuurgebieden van andere particulieren. Het nieuwe natuurgebied van landgoed Lunenburg gezien van achter het vogelijkscherm. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 41

43 Landgoed/terrein: Wildeland Landgoed/terrein: Autena Gemeente: Utrechtse Heuvelrug Gemeente: Vianen Oppervlakte nieuwe natuur: 10 ha Oppervlakte nieuwe natuur: 10 ha Via een combinatie van de Ruimte voor Ruimte regeling en een nieuw landgoed zal tussen Doorn en Leersum, buiten de EHS, een groot agarisch bedrijf worden omgevormd tot natuur met verscheidene (land)huizen. Voor de 10 ha aan te planten bos is gebruik gemaakt van de Subsidieregeling Natuurbeheer. Er is nog geen begin gemaakt met de werkzaamheden omdat de procedures nog niet zijn afgerond. Ook bij Autena is sprake van een combinatie van nieuwe natuur in de EHS met nieuwe natuur in het kader van een nieuw landgoed. De graslanden zijn al geruime tijd beheerd via agrarisch natuurbeheer, waardoor de uitgangssituatie gunstig is. Er zal 0,5 ha worden afgegraven. Verder zal er 2 ha bos worden aangeplant. Tegen het deels bebossen van de karakteristieke open es bestaan landschappelijke bezwaren: een van de redenen dat de planologische procedure nog niet is afgerond. Het nieuwe natuurgebied sluit aan bij bestaande grienden. Als het nieuwe landgoed wordt gerealiseerd zullen ook de graslanden in noordelijke richting natuurgebied worden. Het afwijkende beheer komt op de luchtfoto tot uitdrukking in een andere kleur in vergelijking met de omringende agrarische graslanden. Particuliere nieuwe natuur in de provincie Utrecht 42