NUMMER 1 FEBRUARI 2015 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen

Transcriptie

1 NUMMER 1 FEBRUARI 2015 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen In dit nummer onder meer: Thema Virussen: Hiv-behandeling Alles over ebola Buikgriep En verder: Balietips voor het slikken Hygiëne Als apothekersassistent werken aan geneesmiddelonderzoek JAARGANG 5

2 DAVID ZORGT VOOR SCHOON DRINKWATER IN ZUID-SUDAN Onze mensen bieden wereldwijd medische hulp. Daar waar dit het hardst nodig is. STEUN ONS WERK. GA NAAR ARTSENZONDERGRENZEN.NL

3 OP RECEPT Voorgeschreven Marc van der Valk: Eén dag je hiv-medicatie overslaan kan resistentie veroorzaken 6 Alles over ebola 10 Productnieuws 14 Van kop tot teen Virussen: de hackers van de biologie 16 Therapietrouwnieuws 18 Virusnieuws 20 Er was laatst een patiënt Onvolledige medicatiebewaking voor middelen buiten de medicatierol 22 ZELFZORG Buikgriep vooral virussen 26 Producttips 30 Zelfzorgnieuws 31 VERZORGING Hygiëne: eerste stap naar preventie 32 Verzorgingstips 35 BRANCHE Sta jij binnenkort op de cover van UA? 13 Annekedotes 25! 19 Balietips Pillen slikken 24 Er was laatst een apothekersassistent: Ik heb geen UA ontvangen 29 Begeleidingsgesprek nieuw geneesmiddel 36 Covergirl Sule Akcan 38 Branchenieuws 39 Even voorstellen Apothekers assistenten bij de sectie Onderzoeksmedicatie aan het VUmc: Wij houden van organiseren UA

4 Heeft jullie apotheek al een collectief abonnement op UA? Ben je apothekersassistent en werkzaam in een apotheek, dan kun je UA thuis ontvangen. Als de apotheek een collectief abonnement neemt à 49,50, dan kunnen ALLE apothekers assistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers van die apotheek UA thuis ontvangen. Hoe kun je UA thuis ontvangen? Stap 1: De apotheek neemt een abonnement De apotheek neemt een apotheekabonnement à 49,50 per jaar door een te sturen naar De apotheek ontvangt een accountcode. Ga naar Klik op Registreren (rechtsboven). Activeer het account van de apotheek (via De eerste keer? Klik hier ). Het wijst zich vanzelf. Voer de accountcode in en het adres van de apotheek. Kies een wachtwoord en typ dat in. Kies het wachtwoord in overleg met de apotheker. Het is immers het account van de apotheek. Zorg dat iemand dit wachtwoord onthoudt of bewaart. Je hebt het weer nodig als je een volgende keer wilt inloggen. Bijvoorbeeld om een nieuwe assistent(e) aan te melden of een adreswijziging door te geven. Stap 2: Thuisadressen opgeven Als het account van de apotheek is geactiveerd, kun je de apothekersassistenten aanmelden die UA thuis willen ontvangen en hun adresgegevens invoeren. Als apothekersassistent heb je dus zelf geen account. Nog geen apotheek-abonnement? Vraag dit aan via Voor één collectief abonnement à 49,50 per jaar kunnen ALLE apothekersassistenten, farmaceutisch managers en farmaceutisch consulenten van die apotheek UA thuis ontvangen Let op: aanmelding kan alleen via het UA-account van de apotheek! Als de apotheek geen abonnement afsluit, kun je als apothekersassistent een individueel abonnement afsluiten à 17,50. Stuur een aan om je als individueel abonnee op te geven.

5 EERST DIT Virusje Ach, een virusje. Het klinkt zo onschuldig als verklaring voor ons gesnotter. Virusje verwijst naar een van de vele verkoudheidsvirussen, die inderdaad niet erg veel schade veroorzaken. Alleen wat last. Maar niet alle virusinfecties zijn zo onschuldig. Wist je bijvoorbeeld dat het bekendste verkoudheidsvirus het RS-virus voor baby's dodelijk kan zijn? Ook het griepvirus wordt serieus genomen; niet voor niets worden risicogroepen daartegen ingeënt. Herinneren jullie je nog de paniek die er was rond de Mexicaanse griep, een paar jaar geleden? En zo zijn er nog vele andere virussen die mens en dier ernstig ziek kunnen maken. Het afgelopen jaar was een aantal van die virussen regelmatig in het nieuws. De onverwacht heftige ebola-epidemie, bedrijven met vogelgriep in Nederland en Duitsland, een polio-epidemie in Syrië, uitbraken van het norovirus en in in Nederland een golf van mazelen. Maar er was ook goed nieuws op virusgebied. Zo werden vorig jaar twee nieuwe antivirale middelen tegen hepatitis C geregistreerd en inmiddels ook vergoed die het verschil kunnen gaan maken. Professor Ton de Boer riep sofosbuvir en simeprevir dan ook uit tot de nummer 1 van de middelen die in 2014 een echte doorbraak vormden. Hij deed dat in het Pharmaceutisch Weekblad. Op pagina 14 lees je er meer over. Dit 25ste (!) nummer van UA is voor een groot deel gewijd aan virussen en wat je ertegen kunt doen. Stonden we enkele tientallen jaren geleden nog met lege handen, tegenwoordig zijn er virusremmende middelen en vaccins beschikbaar waarmee we de strijd tegen bepaalde virussen beter kunnen voeren. Maar helaas staan we tegenover sommige virussen nog steeds met lege of slechts halfgevulde handen. Hiv-patiënten bijvoorbeeld, moeten hun virus - remmers nog altijd levenslang slikken. Ook mislukt de griepvaccinatie soms, doordat de virussen zo snel veranderen. Maar soms is er plotseling weer een mijlpaal te melden. Een behandeling tegen het bovengenoemde RS-virus lijkt dichterbij te komen, er zijn effectievere geneesmiddelen tegen hepatitis C met minder bijwerkingen en vaccins tegen ebola bevinden zich op dit moment in de testfase. Allemaal spannende ontwikkelingen. Maar het zal waarschijnlijk altijd zo blijven dat een virusje ons toch wel af en toe laat snotteren. Ach, als het niet erger is dan dat... Veel leesplezier Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen Winifred Hazelhoff Hoofdredacteur UA

6 VOORGESCHREVEN Hiv, humaan immunodeficiëntie virus, is een slim en snel muterend virus (muteren is het veranderen van DNA). Het virus heeft de nare eigenschap om bepaalde witte bloedcellen te besmetten en deze te gebruiken om nieuwe virussen te maken. Het gehalte in het bloed van deze witte bloedcellen, de CD4-posi tieve T-helpercellen, kan dan enorm dalen. En laat een mens deze speci fieke cellen nou net nodig hebben om te vechten tegen allerlei infecties. Aan het woord is Marc van der Valk, internist-infectioloog in het AMC in Amsterdam en voorzitter van de Neder landse Vereniging van Hivbehan delaren. Hij ziet dagelijks patiënten met infectieziekten, maar mensen met hiv hebben zijn bijzon - dere belangstelling. Als arts en onderzoeker voert hij een verbeten gevecht om deze vijand te verslaan, vertelt hij. Ook de rest van zijn verhaal is door - spekt met strijdbare termino logie: klappen uitdelen, op apegapen liggen, opkrabbelen. Al met al doen we het niet slecht: Mensen met hiv die trouw hun medicatie slikken, hebben een bijna even goede levens verwachting als de gemiddelde bevolking. Internist-infectioloog Marc van der Valk: Eén dag je hiv-medicatie overslaan kan resistentie veroorzaken Afweer Van der Valk legt uit hoe het ook al weer zit met hiv en aids. Iemand die geïnfecteerd is met hiv, en daardoor te weinig CD4-cellen heeft, is vatbaar voor allerlei infecties met bacteriën, Apotheken hebben een cruciale rol in de strijd tegen hiv. Niet alleen door het bewaken van interacties, maar vooral door te zorgen voor een continue levering van medicatie. Hiv is anders dan de meeste infectieziekten, het virus evolueert razendsnel en wanneer een patiënt één dag zijn tabletten niet slikt, kan het virus al kans zien om resistentie te ontwikkelen. UA

7 schimmels of virussen waar je normaal gesproken niet ziek van wordt. Vroeger noemden we het moment dat je tegen zo'n rare infectie aanliep AIDS. Dat stond voor Acquired Immune Defi - ciency Syndrome. Had je zo n vreemde infectieziekte, dan was dat het teken dat je afweer onder een bepaald niveau gedaald was. De infectie werd behandeld, maar binnen afzienbare tijd kwam er een tweede, een derde en dan overleden mensen aan de gevolgen van hiv/aids. Inmiddels is het begrip aids minder belangrijk dan vroeger. Wanneer je tegenwoordig met zo'n ernstige infectie in het ziekenhuis terechtkomt en je deze eerste fase overleeft, dan kunnen we met de huidige hiv-remmers de virusdeling helemaal platleggen en de afweer herstellen. Hoe eerder hiv ontdekt wordt, hoe beter. Als je laat in zorg komt, is de uitkomst op lange termijn minder goed dan van iemand bij wie hiv vroeg wordt gediagnosticeerd. En als je dan zo'n ernstige infectie hebt, dan is de kans reëel dat je eraan overlijdt. Maar ben je er op tijd bij, nog voordat het aantal CD4-cellen sterk is gedaald, dus als je afweer nog goed is, dan kun je met combinatietherapie gewoon oud worden. Er worden dan ook veel inspanningen verricht om mensen die mogelijk besmet zijn, en dus zelf besmettelijk zijn, op tijd te testen. Dat is goed voor de patiënt, maar ook voor het beheersen van de epidemie. De pillen werken alleen als ze iedere dag op tijd worden ingenomen Combinatietherapie Bij de behandeling van hiv krijgen mensen een combinatie van hivremmers. Deze geneesmiddelen heten zo omdat ze de deling van het hiv-virus remmen. Ze kunnen op ver - schillende stukjes van de delings cyclus ingrijpen; daardoor zijn er verschillende klassen van hiv-remmers (zie de tabel, red.). Door enkele middelen te combi - neren meestal drie, elk met een effect op een ander stukje van die cyclus geef je zo'n enorme dreun dat de virusdeling op apegapen ligt. Dat leidt tot een afname van hiv in het bloed tot een onmeetbaar laag niveau. Dan ben je ook veel minder besmette - lijk. Afhankelijk van de resistentie van het virus, en de levensstijl en even - tuele andere aandoeningen van de patiënt wordt in samenspraak met hem of haar gekozen voor een bepaalde combinatietherapie. Deze moet uiter aard werkzaam zijn en goed inpasbaar zijn in de levensstijl teneinde de therapietrouw maximaal te bevor - deren. De ontwikkeling van hiv-middelen is snel gegaan. In 1996 werden de protea seremmers geïntroduceerd. Op wetenschappelijke congressen heerste een hoera-stemming. Maar het bleek dat de therapietrouw moeilijk was vol te houden en dat de middelen veel bijwerkingen hadden. Het innemen moest volgens vaste regels, in de trant van: exact iedere acht uur, nuchter, en één uur ervoor en twee uur erna niet eten, daarbij vier liter water drinken omdat je anders nierstenen kreeg. En de vetverdeling op het lichaam veranderde, waardoor mensen een ingevallen gezicht en een dikke buik kregen. Inmiddels zijn de medicijnen minder schadelijk en zijn er zelfs combinaties ontwikkeld die eenmaal daags geslikt kunnen worden. Dus één pil met verschillende hiv-remmers. Daarbij is Atripla de meest gebruikte, die ook relatief goed verdragen wordt. Maar toch, als je goed doorvraagt, heeft meer dan 10% van de patiënten die Atripla gebruiken last van heel leven - dige dromen, duizeligheid en het gevoel van depersonalisatie ik ben er wel, maar ik ben er niet. We infor meren mensen goed over de bijwerkingen van hiv-remmers. We hebben er een heel arsenaal van, en het is cruciaal dat mensen een combinatie kiezen die bij ze past. Daarmee lukt het in Nederland bij 90% van de mensen die de medicatie slikt om het virus te onderdrukken, en dat getal loopt op. Een beruchte interactie is die tussen hiv-remmers en cholesterolremmers Liever niet per maand Maar hoe zit het nu met die resis - tentie? De pillen werken alleen maar als ze iedere dag op tijd worden ingenomen. Als je een of twee dagen overslaat, of je vergeet een van de componenten, dan kan het virus kans zien om te ontsnappen en een resistente variant te ontwikkelen. Therapietrouw is dus ongelooflijk belangrijk. Wat er nu speelt, en daar hebben wij hiv-behandelaren grote moeite mee, is de regel van zorg - verzekeraars dat wanneer de hiv-medicatie per maand duurder is dan 1000 euro, de middelen niet meer per drie maanden, maar per maand afgeleverd moeten worden. Dat betekent dat de patiënt twaalf keer per jaar naar de apotheek moet, en met een beetje pech deze medicatie is vaak niet op voorraad 24 keer omdat hij er voor moet terugkomen. Ik weet dat apotheken deze regels niet verzinnen, maar naar aanleiding van de signalen die wij van patiënten krijgen, zou ik hier toch een oproep willen doen aan apotheekmede - werkers dat ze hun uiterste best >> Lees verder op pagina 9 UA

8 Advertentie receptgeneesmiddel UA

9 VOORGESCHREVEN doen om juist hiv-medicatie snel en accuraat te leveren. Een ander punt waar apotheken een belangrijke rol spelen is in medicatie - bewaking. Hiv-patiënten hebben een grotere kans op het optreden van andere aandoeningen, bijvoorbeeld hart- en vaatziekten, nierproblemen en botontkalking. Of het door het hiv-virus komt of door de combinatie - therapie, dat weten we nog niet precies, maar het feit is er. Daarom gebruiken hiv-patiënten vaak comedi - catie. Een beruchte interactie is die tussen ritonavir en cholesterol - remmers. De bloedspiegels van simvastatine kunnen bijvoorbeeld tien keer verhoogd worden, met alle gevolgen van dien. Een behandelend arts mag dit middel natuurlijk niet voorschrijven, maar het gebeurt wel. Het is dan zaak dat de apotheek het signaleert en ingrijpt. Daarom is het belangrijk dat de apotheek op de hoogte is van alle medicatie die de patiënten gebruiken. Als dat nog niet via het Landelijk Schakelpunt (LSP) wordt gegarandeerd, dan zou het verstandig zijn als hiv-patiën ten alle medicatie bij één apotheek halen.< Combinatiepreparaten van hiv-remmers (eenmaal daags één tablet) Atripla Eviplera Stribild Triumeq Ritonavir: van remmer naar booster (efavirenz, emtricitabine, tenofovirdisoproxilfumaraat) (emtricitabine, tenofovirdisoproxil, rilpivirine) (emtricitabine, tenofovirdisoproxil, elvitegravir, cobicistat) (abacavir, dolutegravir, lamivudine) Ritonavir is een van de eerste proteaseremmers en werd vroeger in een hoge dosering als hiv-remmer gebruikt. Maar het had veel hinderlijke bijwerkingen, met name diarree. Tegenwoordig wordt ritonavir nog in een heel lage dosering gebruikt met een heel ander doel: om het cytochroom P450-3A te remmen, een leverenzym dat veel andere geneesmiddelen afbreekt. Daardoor remt het de afbraak van andere hivremmers (zoals datunavir en atazanavir), zodat de spiegels van die andere middelen worden verhoogd. Dat noemen we boosten. Een andere booster is cobicistat, dat eveneens het cytochroom P450-3A remt. Ook cobicistat wordt verwerkt in combinatiepreparaten. Een andere booster is cobicistat, dat eveneens het cytochroom P450-3A remt. Cobicistat is verwerkt in combinatiepreparaten zoals Stribild (zie de tabel) en Rezolsta (darunavir + cobicistat). De remming van cytochroom P450-3A is ook verantwoordelijk voor de interactie met onder andere vele statines, steroïden en nifedipine. Hiv in Nederland in cijfers In november 2013 waren er in Nederland mensen hiv-positief getest, van wie zorg kregen in een van de 26 hiv-behandelcentra. Dit zijn volwassenen (80% man en 20% vrouw) en 193 kinderen. Naar schatting zijn er 7000 mensen die hiv hebben en dit zelf nog niet weten. Bron: Monitoring Report 2013 Human Immunodeficiency Virus (HIV) Infection In The Netherlands Ard van Sighem et al. Stichting HIV Monitoring (SHM) november 2013 Jouw advies bij de uitgifte van hiv-remmers Doe je best voor een continue levering van de hiv-medicatie. Eén dag overslaan kan bij een patiënt al tot resistentie leiden. Hiv-patiënten slikken vaak veel verschillende medicijnen. Houd interacties extra goed in de gaten. Hiv-patiënten krijgen inname-instructie van hun arts en de hiv-verpleegkundige, maar toch is het belangrijk dat ze ook in de apotheek goed geïnstrueerd worden. Bij twijfel over medicatie: altijd overleggen. Er zijn 26 hiv-behandelcentra in Nederland met verpleegkundig consulenten die goed telefonisch bereikbaar zijn. UA

10 ALLES OVER Veel Nederlanders hadden voor de huidige epidemie in West-Afrika nog niet eerder gehoord van het ebola-virus. Maar nu westerse hulpverleners en mogelijk ook toeristen worden getroffen, raakt men in de westerse landen wel geïnteresseerd of zelfs bang. Is dat laatste wel terecht? Ebola Een ernstige dodelijke besmettelijke aandoening treft enkele West-Afrikaanse landen: ebola. Een virusziekte die al eerder in Afrika voorkwam, maar toen niet zo n epidemie veroorzaakte als nu. Hoe komt dat? Is het virus veranderd? Hoe besmettelijk is ebola? Moeten we bang zijn voor ebola? Is er behandeling mogelijk? Hoe voorkom je besmetting? Alles over ebola op een rij. Van Centraal- naar West-Afrika De besmettelijke ebolaziekte werd voor het eerst gezien in 1976 in Sudan en in het toenmalige Zaïre (nu Democratische Republiek Congo). Een onbekende ziekte, besmettelijk en dodelijk. De oorzaak was onbekend, maar al snel werd duidelijk dat het belangrijk was om mensen die getroffen waren niet aan te raken. Onderzoekers isoleerden het virus en noemden het naar de rivier waar de besmettelijke virusziekte voor het eerst werd aangetroffen, de Ebolarivier. Sindsdien zijn er schrik niet ruim twintig grotere en kleinere ebolaepidemieën geweest, allemaal in Centraal-Afrika, vaak op geïsoleerde plaatsen in het regenwoud. Toch kwam een ebola-uitbraak zelden in het nieuws. Het aantal slachtoffers bleef beperkt tot hooguit tweehonderd per uitbraak. Nu waart het ebola-virus sinds eind 2013 rond in enkele West- Afrikaanse landen, vooral in Guinee, Liberia en Sierra Leone. Waarom maakt het nu duizenden slachtoffers? Dat heeft een aantal oorzaken. Allereerst vond de uitbraak plaats in een gebied waar men niet bekend was met ebola. Daardoor werd de ziekte niet herkend en werden er pas laat preventiemaatregelen genomen. Bovendien werden adviezen niet opgevolgd omdat men er weinig vertrouwen heeft in de overheid. Ook begrafenisrituelen hebben voor besmetting en verspreiding gezorgd. Mensen komen van heinde en verre om de overledene de laatste eer te bewijzen; men is er gewend de doden aan te raken, te aaien. Veel mensen, veel contacten. Begrafenisgasten namen UA

11 Ebola in het kort het virus daarna mee naar de steden, waar besmettingen nog sneller verspreid werden. Niet zo besmettelijk Eigenlijk is ebola helemaal niet zo besmettelijk: één patiënt besmet gemiddeld één tot twee anderen. Dat is niet veel, vergeleken met andere virale aandoeningen (zie tabel). Maar omdat het virus aanwezig is in lichaams vloei - stoffen zoals bloed, speeksel, braaksel en ontlasting, wordt het bij contact met deze vloeistoffen makkelijk overgedragen. Zo worden huisgenoten en verzorgenden makkelijk besmet. En eenmaal besmet is er een grote kans op overlijden. In Afrika overlijdt meer dan de helft van de patiënten. Het ebolavirus komt van nature voor bij grote vleermuizen in Centraal-Afrika, die er geen last van lijken te hebben. Mensen kunnen besmet worden door het eten van dieren die drager zijn van het virus. Naast vleermuizen kunnen dat bijvoorbeeld ook apen, antilopen of stekelvarkens zijn. Overdracht van mens op mens vindt plaats via lichaamsvloeistoffen (bloed, braaksel, speeksel, ontlasting, enz.). Het virus kan de ontvanger infecteren als het in contact komt met een bescha - diging van de huid of onbeschermde slijmvliezen. Verspreiding van het virus via (druppel tjes in) de lucht is nooit aangetoond. De besmettelijkheid van ebola is niet erg groot, vergeleken met andere virale aandoeningen, maar omdat de ziekte bij een groot deel van de geïnfecteerde personen dodelijk is, is het toch een ernstige ziekte. Tussen de besmetting en de eerste symptomen liggen 2 tot 21 dagen. Pas vanaf het moment dat er symptomen zijn, is iemand besmettelijk. De symptomen zijn: eerst griepachtige verschijnselen, zoals koorts, malaise, diarree, oog ont - steking, hoofdpijn, braken, hoesten en huiduitslag. Het meest kenmerkende van de ziekte is dat het virus ontstekingen van kleine bloedvaatjes kan geven. Uiteindelijk leidend tot ernstige bloedingen bij 30-50% van de patiënten, orgaanfalen en shock. In de diverse epidemieën die geweest zijn, overleed 50-90% van de geïnfecteerde patiënten. Bij de huidige uitbraak is dat ongeveer 50%. De ziekte is alleen besmettelijk als de patiënt symptomen heeft. De eerste symptomen van ebola zijn griepachtige verschijnselen; later krijgt de patiënt ernstige bloedingen door en over het hele lichaam. Als de patiënt er niet bovenop komt, leiden orgaanfalen en shock uiteindelijk tot de dood. Bij de meeste virussen hoeft contact bij een goede afweer niet tot infectie en ziekte te leiden. Bij een ebolabesmetting is dat anders, doordat het afweersysteem wordt ondermijnd: de afweercellen zelf raken geïnfecteerd en gaan daaraan kapot. Dat verhindert ook de aanmaak van antistoffen. In het bloed van iemand die met ebola geïnfecteerd is, is het virus vanaf twee dagen na de besmetting aantoonbaar. Bij een goede afweerreactie verschijnen de eerste antistoffen ongeveer twee dagen na het ontstaan van de symp - tomen (dus ongeveer 4-23 dagen na besmetting). In dat geval kan de hoeveelheid virus in het bloed na ongeveer een week beginnen te dalen en kan de patiënt uiteindelijk genezen. Als de afweerreactie onvoldoende is, zal de hoeveelheid virus in het bloed niet dalen, worden de symptomen erger en kan de patiënt uiteindelijk komen te overlijden. Vooral de eigen afweer van de patiënt moet de infectie te lijf gaan Bestrijding De bestrijding van ebola leunt vooral op het doorbreken van de keten van besmetting. Isolatie en hygiëne zijn daarbij cruciaal. Dat is de reden dat we op televisie beelden zien van hulp - verleners in sterk beschermende kleding, van het afspuiten van huizen met ontsmettingsmiddel en van het begraven van geheel ingepakte lijken. Vaccinproducenten werken hard aan het ontwikkelen van vaccins tegen ebola, en de eerste voorzichtige succesjes worden al gemeld. Drie vaccins worden nu bij mensen getest. Daarbij wordt eerst bij een kleine groep gezonde vrijwilligers nagegaan of inspuiting van het vaccin leidt tot de aanmaak van beschermende antistoffen en of er geen ernstige bijwerkingen ontstaan. Als het vaccin in deze fase goede resultaten geeft wordt het in de tweede fase getest in een gebied met ebola. Dan moet blijken of er onder mensen die zijn gevaccineerd inderdaad minder besmettingen voor - komen dan onder de niet-gevaccineerde personen. De eerste testvaccinaties zullen dan naar verwachting worden uitgevoerd bij hulpverleners. Virussen hoe snel worden ze verspreid als er geen vaccinatie voorhanden zou zijn? Eén patiënt met ebola SARS hiv de bof pokken mazelen besmet gemiddeld 1-2 personen 2-5 personen 2-5 personen 4-7 personen 5-7 personen personen >> Lees verder op pagina 12 Bron: UA

12 ALLES OVER De behandeling is voornamelijk gestoeld op bestrijding van symptomen: diarree en braken voorkomen, uit dro - ging voorkomen, vocht toedienen en antibiotica geven tegen secundaire infecties. Verder moet de eigen afweer van de patiënt de infectie te lijf gaan. In Afrika komt ongeveer de helft van de geïnfecteerden er zo weer bovenop, in westerse landen met intensieve zorg waarschijnlijk meer. Bij gebrek aan een effectieve antivirale behandeling wordt ebola bestreden door onder steu - nende zorg en contactpreventie Bij vervoer van een mogelijke ebolapatiënt zijn strikte isolatiemaatregelen vereist. Meer informatie Er zijn ook enkele experimentele behan delingen. De bekendste zijn het toedienen van serum van genezen patiënten, Zmapp (een mengsel van antistoffen), nucleosidepoly merase - remmers (BCX4430, brincidofovir en favipiravir) en oligonucleotiden (Tekmira en Sarepta). Maar deze bieden voorlopig geen soelaas, aldus de Europese ge - nees mid delenautoriteit half decem ber. Geen van de experimentele behan de - lingen tegen het ebolavirus zou bewezen veilig of werkzaam zijn. Dus voorlopig blijven ondersteunende zorg en contact preventie de belangrijkste manieren om ebola te bestrijden. Kennis Bij de preventie is het ontzettend belangrijk dat de bevolking de ziekte kent, dat mensen weten wat ze moeten doen en vooral wat ze niet moeten doen als iemand symptomen vertoont. Juist door gebrek aan kennis heeft de huidige uitbraak zich zo kunnen ontwikkelen. Met goede educatie probeert men mensen bewust te maken van het gevaar van de ziekte, ze de ziekte te leren herkennen en ze te laten begrij pen hoe de ziekte wordt verspreid. De ebola-epidemie in West-Afrika verspreidt zich nog steeds, al gaat de verspreiding inmiddels langzamer. De kennis groeit, wellicht de acceptatie van de isolatiemaatregelen ook. Ebola in Nederland Voor een ebola-epidemie in Nederland hoeven we niet bang te zijn. Als er een ebolapatiënt in Nederland zou zijn, dan zal die snel ontdekt worden, en geïsoleerd worden verpleegd. Iedereen die contact met de patiënt heeft gehad, wordt opgespoord en krijgt de instructie om tweemaal daags de temperatuur op te nemen en zich bij koorts te melden voor verder onderzoek. Wanneer moeten we alert zijn op ebola? Je kunt aan ebola denken als iemand minder dan 22 dagen geleden nog in een land was waar ebola voorkomt, en griepachtige verschijnselen vertoont. Dan is het altijd belangrijk om telefonisch contact op te nemen met een ziekenhuis dus niet naar een dokter of ziekenhuis toe te gaan. Contact met lichaamsvloeistoffen moet zoveel mogelijk worden voorkomen. Een aantal ziekenhuizen met name de universiteitsziekenhuizen is geschikt om patiënten van wie vermoed wordt dat ze misschien ebola hebben in isolatie op te nemen voor onderzoeken, ondersteunende zorg en eventueel een experimentele behandeling. Overigens moeten deze patiënten dan niet alleen op ebola worden onderzocht, maar ook op andere tropische ziekten. De kans is namelijk groot dat iemand malaria heeft en geen ebola. Vaccins tegen ebola zijn in ontwikkeling In december 2014 werd in Nederland een ebolapatiënt verpleegd in het UMC Utrecht. De patiënt kon het ziekenhuis na ruim twee weken verlaten; genezen. < Dit artikel is tot stand gekomen met medewerking van Judith Beuving, medisch microbioloog in opleiding, werkzaam in het Elisabeth- TweeStedenZiekenhuis in Tilburg. UA

13 In dit nummer onder meer: Thema Zenuwaandoeningen: Ziekte van Parkinson, Dementie, Hersenschade, Reisziekte Wilna Wind (NPCF): Verdere verschraling van het basispakket kan echt niet Ervaring met NOAC s Insulinepennen nader bekeken Zonbescherming Gedetacheerd In dit nummer onder meer: Thema huid: Handeczeem, Huidkanker, Acne, Scabies, Zonnetips, Wratten, Huidadvies En verder: Tips voor de ramadan Satellietapotheken in het nieuwe St. Antoniusziekenhuis Communicatie-op-maat In dit themanummer onder meer: Innovaties in de behandeling van diabetes Complicaties van diabetes Diabeteszorgverleners: mensen blijvend motiveren De stem van de patiënt moet gehoord worden Diabetespatiënten in beeld Diabetesnieuws Balietips bij diabetes Voetverzorging bij diabetes In dit nummer onder meer: Thema Vrouw: Anticonceptie, Hevig menstrueel bloedverlies, Overgang, Osteoporose, Vaginale schimmelinfectie, Reageren vrouwen anders op geneesmiddelen? Nieuwe antidiabetica Couperose Huidverzorging in 1940 en nu In dit nummer onder meer: Thema ogen: Het Oogziekenhuis, de OOGapotheek, Oogdruppeltips, Jeukende en tranende ogen, Oogverzorgingstips En verder: Alles over hepatitis, Luigi en de mabjes, Appen maar, Genitale wratten In dit nummer onder meer: Zorg en oncologie: Pijnbehandeling, Ondervoeding, Patiënten in beeld, Wondverzorging, Balietips En verder: Dagbehandeling voor eczeem en psoriasis COPD Benauwdheid en vaak nog veel meer Maagzuur: zinvol, zeurend, soms riskant Lean werken In dit nummer onder meer: Thema mannen: Prostaatkanker, Seksuele stoornissen, Fractuurpreventie, ADHD, Incontinentie Spieren Plusapotheken voor hiv-patiënten Balietips Verslag van de fotoshoot voor de covers Startende ondernemers aan het woord In dit nummer onder meer: Thema Ouderen: De visie van geriater Kees Kalisvaart, Alles over veroudering, Ouderen met pijn, Even voorstellen: specialisten in ouderenmedicatie En verder: Psoriasis, Chronische hepatitis, Verlengde afgifte andere dosering, Vitamine D, Halitose In dit nummer onder meer: Thema Virussen: Hiv-behandeling Alles over ebola Gevaarlijk verkoudheidsvirus Buikgriep En verder: Balietips voor het slikken Hygiëne Als apothekersassistent werken aan geneesmiddelonderzoek COVERGIRL Sta jij binnenkort op de cover van UA? Ben jij apothekersassistent? Ben je trots op je beroep en wil je graag een keer op de cover van UA staan? Heb je wat te vertellen over je vak? Dan zijn wij op zoek naar jou! Het maakt niet uit of je oud bent of jong, man of vrouw, dik of dun. Blank of donker, blond of rood. Je moet wel een beetje van de camera houden én apothekersassistent, farma - ceutisch consulent of farmaceutisch manager zijn. Lees UA nu ook op je tablet In de apotheek Dit jaar gaan we het anders aanpakken dan voorheen. We komen bij jou op locatie fotograferen. Dus in de apotheek waar jij werkt. Lekker vertrouwd. Je kunt ons dan ook iets over je werk vertellen. Interesse? Wil jij op de cover van UA? Laat dan een foto van je maken in de apotheek. Stuur die vóór 1 maart a.s. via naar info@ua.nl met als onderwerp cover. Schrijf ook iets over jezelf en je werk: wat maakt jouw werk speciaal? Wat wil jij de lezers van UA vertellen? Tot slot: noem in je ook de apotheek waar je werkt, geef je adres en je telefoonnummer. Vraag ook alvast toestemming aan de apotheker, want als je tot de uitverkorenen behoort, komen we in de apotheek fotograferen. Dat kan eventueel ook buiten openingstijden. Als je geselecteerd wordt en we gaan een afspraak maken, zouden we graag een documentje ontvangen waaruit blijkt dat de apotheker hiermee akkoord gaat. NUMMER 3 JUNI 2013 Lees UA nu ook op je tablet NUMMER 4 AUGUSTUS 2013 NUMMER 1 FEBRUARI 2014 Wie weet sta jij dan binnenkort wel op de cover van een van de nummers van UA! JAARGANG 3 JAARGANG 3 JAARGANG 4 Zat je vorige keer niet bij de selectie? Natuurlijk kun je het weer proberen! NUMMER 2 APRIL 2014 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen NUMMER 3 JUNI 2014 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen NUMMER 4 SEPTEMBER 2014 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen JAARGANG 4 SPECIAL DIABETES NOVEMBER 2014 JAARGANG 4 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen JAARGANG 4 NUMMER 6 DECEMBER 2014 JAARGANG 4 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen JAARGANG 4 NUMMER 1 FEBRUARI 2015 JAARGANG 5 Heeft jouw apotheek een apotheekabonnement? Dan kun je UA thuis ontvangen Jouw reactie Stuur een voor 1 maart a.s. met: een foto van jou in de apotheek; je naam, adres en telefoonnummer; de apotheek waar je werkt; of je al toestemming hebt van de apotheker; iets over jezelf en je werk. Stuur de naar info@ua.nl met als onderwerp cover. UA

14 Productnieuws Grootste doorbraak van 2014 In het laatste nummer van Pharmaceutisch Weekblad (PW) van 2014 verscheen een interview met professor Ton de Boer, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, die zich onder andere bezighoudt met geneesmiddelinnovatie. De redactie van PW vroeg hem naar de grootste doorbraken op geneesmiddelgebied van Nummer 1: sofosbuvir en simeprevir De nieuwe middelen tegen hepatitis C - sofosbuvir en simeprevir (merknamen respectievelijk Sovaldi en Olysio) - zijn door prof. De Boer samen uitgeroepen tot de nummer 1 van de middelen die in 2014 een doorbaak vormden. Zowel sofosbuvir als simeprevir worden inmiddels vergoed. Citaat uit PW: Wat De Boer indrukwekkend vindt aan de nieuwe hepatitis C-therapie is dat het merendeel van de patiënten kan genezen wanneer sofosbuvir of simeprevir worden toegevoegd aan ribavirine en/of peginterferon of wanneer ze worden gecombineerd. Dat was met de voorheen gangbare combinatie van ribavirine en peginterferon alfa niet het geval. En het gaat met tot hepatitis C-patiënten in Nederland om een grote groep, die ook nog op de lange termijn een verhoogd risico heeft op levercirrose of levercarcinoom, zegt De Boer. Nummer 2 op de lijst was bedaquilline (Sirturo) tegen multi resistente tuberculose. Het eerste nieuwe geneesmiddel tegen tuberculose na veertig jaar. De derde doorbraak is vedolizumab (Entyvio), aldus De Boer. Deze biological wordt gebruikt tegen inflammatoire darmziekten (ziekte van Crohn en colitis ulcerosa). Referenties 1. Kerstjens HAM, et al. NEJM 2012;367: supplementary appendix. 2. SmPC Spiriva Respimat. Verkorte productinformatie Spiriva Respimat Samenstelling: Spiriva Respimat bevat oplossing voor inhalatie en bevat per inhalatie 2,5 microgram tiotropium, overeenkomend met 3,124 microgram tiotropiumbromide monohydraat. Indicaties: COPD: Bronchusverwijder voor de onderhoudsbehandeling van chronische obstructieve luchtwegaandoeningen (COPD), ter verlichting van symptomen bij patiënten. Astma: Spiriva Respimat is geïndiceerd als een additionele bronchusverwijdende onderhoudsbehandeling voor gebruik bij volwassen astmapatiënten die momenteel behandeld worden met een onderhoudsdosering van een combinatie van inhalatiecorticosteroïden ( 800 μg budesonide/dag of equivalent) en langwerkende bèta-2-agonisten en die één of meer ernstige exacerbaties hebben doorgemaakt in het voorgaande jaar. Contra-indicaties: Overgevoeligheid voor tiotropiumbromide, atropine of derivaten zoals ipratropium of oxitropium, of voor een van de hulpstoffen (benzalkoniumchloride, dinatrium edetaat, gezuiverd water, zoutzuur) Farmacodynamische eigenschappen: Tiotropium Respimat is een langwerkend anti-cholinergicum en geeft bij COPD patiënten een verbetering in longfunctie gedurende 24 uur. Tiotropium Respimat verbetert dyspneu, en de gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven. Tiotropium Respimat vermindert COPD exacerbaties en COPD ziekenhuisopnames. Tiotropium Respimat verbetert bij astma als toevoeging aan een behandeling met ICS en LABA de longfunctie en vermindert het risico op ernstige astma-exacerbaties en astma-verslechteringen. Waarschuwingen en voorzorgen: Niet gebruiken als aanvangsbehandeling van acute episoden van bronchospasmen of voor het verlichten van acute symptomen. Spiriva Respimat dient niet te worden gebruikt als (eerst keus) monotherapie voor astma. Astmapatiënten moeten worden geadviseerd om ontstekingsremmende medicatie (d.w.z. inhalatiecorticosteroïden) onveranderd te blijven gebruiken nadat gestart is met Spiriva Respimat, zelfs wanneer hun symptomen verbeteren. Met voorzichtigheid gebruiken bij patiënten met nauwe-kamerhoek glaucoom, prostaathyperplasie of blaashalsobstructie. Geneesmiddelen voor inhalatie kunnen inhalatie-geïnduceerde bronchospasmen veroorzaken. Bij patiënten met matige tot ernstige nierinsufficiëntie (creatinineklaring van 50 ml/min) dient Spiriva Respimat alleen te worden gebruikt indien de verwachte voordelen opwegen tegen het potentiële risico. Patiënten dienen erop gewezen te worden dat oogcontact met het geneesmiddel vermeden dient te worden. Spiriva Respimat dient met voorzichtigheid te worden gebruikt bij patiënten die bekend zijn met hartritmestoornissen. De droge mond die wordt waargenomen bij de behandeling met anticholinergica zou op de lange termijn kunnen samengaan met cariës. Het gebruik van Spiriva Respimat wordt niet aanbevolen bij cystische fibrose. Tiotropiumbromide dient niet vaker dan eenmaal daags te worden gebruikt. De patroon kan alleen worden gebruikt in de Respimat inhalator. Interacties: Gelijktijdige toediening van Spiriva Respimat en andere anticholinergicabevattende geneesmiddelen is niet onderzocht en wordt daarom afgeraden. Vruchtbaarheid, zwangerschap en borstvoeding: Er zijn zeer beperkte gegevens beschikbaar over het gebruik van tiotropium bij zwangere vrouwen. Als voorzorgsmaatregel kan het gebruik van Spiriva Respimat tijdens de zwangerschap beter vermeden worden. Het gebruik van Spiriva Respimat wordt niet aanbevolen aan vrouwen die borstvoeding geven. Er zijn geen klinische gegevens beschikbaar over vruchtbaarheid en tiotropium. Bijwerkingen: De meest geziene bijwerkingen zijn anticholinerge bijwerkingen zoals droge mond, wat in gecontroleerde klinische studies bij ongeveer 3,2% van de COPD-patiënten en 1,2% van de astmapatiënten voorkwam. Ernstige bijwerkingen overeenkomstig de anticholinerge effecten zijn onder andere glaucoom, obstipatie en darmobstructie waaronder paralytische ileus en urineretentie. De anticholinerge effecten kunnen met het stijgen van de leeftijd toenemen. Dosering en wijze van toediening: Zowel voor COPD als voor astma eenmaal daags 5 microgram tiotropium, bestaand uit 2 inhalaties uit de Respimat inhalator, steeds op hetzelfde tijdstip van de dag. Bij de behandeling van astma zal het volledige voordelige effect van het geneesmiddel bereikt worden na toediening van verschillende doses. Registratie/afleverstatus: Spiriva Respimat (2,5 micro gram, oplossing voor inhalatie) RVG / U.R., Voor volledige productinformatie wordt verwezen naar de geregistreerde SmPC (augustus 2014). Registratiehouder: Boehringer Ingelheim International GmbH, Duitsland. Voor inlichtingen: Boehringer Ingelheim bv, Comeniusstraat 6, 1817 MS Alkmaar, Dit geneesmiddel is onderworpen aan aanvullende monitoring. Daardoor kan snel nieuwe veiligheidsinformatie worden vastgesteld. Beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg wordt verzocht alle vermoedelijke bijwerkingen te melden. VERKORTE PRODUCTINFORMATIE REZOLSTA 800 MG/150 MG FILMOMHULDE TABLETTEN Productinformatie bij advertentie elders in dit blad. SAMENSTELLING: Elke filmomhulde tablet bevat 800 mg darunavir (als ethanolaat) en 150 mg cobicistat. INDICATIES: Rezolsta is, in combinatie met andere antiretrovirale geneesmiddelen, geïndiceerd voor de behandeling van infecties met het humaan immunodeficiëntievirus-1 (hiv-1) bij volwassenen van 18 jaar of ouder. Het gebruik van Rezolsta dient te worden geleid door onderzoek van het genotype DOSERING EN TOEDIENING: ART-naïeve patiënten: het aanbevolen doseringsschema is één filmomhulde tablet Rezolsta eenmaal daags, in te nemen met voedsel. ART-voorbehandelde patiënten: Eén filmomhulde tablet Rezolsta, eenmaal daags ingenomen met voedsel, kan worden gebruikt bij patiënten die eerder blootgesteld zijn aan antiretrovirale geneesmiddelen, maar die geen met darunavirresistentie geassocieerde mutaties (DRV-RAM s) * hebben en die in het plasma < kopieën hiv-1-rna per ml hebben en 100 x 106 CD4+-cellen/l. * DRV-RAM s: V11I, V32I, L33F, I47V, I50V, I54M, I54L, T74P, L76V, I84V, L89V. Bij alle andere ART-voorbehandelde patiënten of als een test op hiv-1-genotype niet beschikbaar is, is het gebruik van Rezolsta niet geschikt en dient een ander antiretroviraal schema te worden gebruikt. CONTRA-INDICATIES: Overgevoeligheid voor de werkzame stof(fen) of voor één van de hulpstoffen. Patiënten met ernstige leverinsufficiëntie (Child-Pugh-klasse C). Gelijktijdige toediening met de volgende geneesmiddelen is gecontra-indiceerd vanwege het mogelijke verlies van therapeutisch effect: carbamazepine, fenobarbital, fenytoïne, rifampicine, sint-janskruid. Gelijktijdige toediening met de volgende geneesmiddelen is gecontra-indiceerd vanwege de mogelijkheid van ernstige en/of levensbedreigende bijwerkingen: alfuzosine, amiodaron, bepridil, dronedaron, kinidine, ranolazine, systemisch lidocaïne, astemizol, terfenadine, colchicine indien gebruikt bij patiënten met nier- en/of leverinsufficiëntie, ergotalkaloïden (bijv. dihydro-ergotamine, ergometrine, ergotamine, methylergonovine), cisapride, pimozide, quetiapine, sertindol, triazolam, oraal toegediend midazolam (voor voorzichtigheid met betrekking tot parenteraal toegediend midazolam, sildenafil indien gebruikt voor de behandeling van pulmonale arteriële hypertensie, avanafil, simvastatine en lovastatine, ticagrelor. WAARSCHUWINGEN EN VOORZORGEN: Darunavir bevat een sulfonamidegroep. Rezolsta dient met voorzichtigheid te worden toegepast bij patiënten met een bekende allergie voor sulfonamide. Ernstige huiduitslag, die vergezeld kan gaan van koorts en/of verhoging van transaminases, is opgetreden bij 0,4 % van de met darunavir behandelde patienten tijdens het klinisch onderzoeksprogramma. DRESS (Drug Rash with Eosinophilia and Systemic Symptoms) en Stevens-Johnson-syndroom zijn zelden (<0,1%) gemeld en bij post-marketingervaring is melding gemaakt van toxische epidermale necrolyse en acuut gegeneraliseerd pustuleus exantheem. Behandeling met Rezolsta dient te worden gestopt als zich een dergelijke aandoening ontwikkelt. Rezolsta dient bij patiënten met lichte of matig-ernstige leverstoornis met voorzichtigheid te worden gebruikt. Rezolsta is gecontra-indiceerd bij patiënten met ernstige leverinsufficiëntie. Patiënten met chronische hepatitis B of C die worden behandeld met een antiretrovirale combinatietherapie hebben een verhoogd risico op ernstige en mogelijk levensbedreigende leverbijwerkingen. Indien er sprake is van gelijktijdige antivirale therapie voor de behandeling van hepatitis B of C, raadpleeg dan de SPC van Rezolsta en deze geneesmiddelen. Bij patiënten met bestaande leverafwijkingen waaronder chronische hepatitis, is de frequentie van afwijkingen van de leverfuncties tijdens antiretrovirale combinatietherapie verhoogd. Bij deze patiënten dienen de leverfuncties gecontroleerd te worden volgens de klinische praktijk. Als de leverziekte bij deze patiënten blijkt te verergeren, dient onderbreking of beëindiging van de behandeling te worden overwogen. Het is aangetoond dat cobicistat de geschatte creatinineklaring vermindert door remming van de tubulaire secretie van creatinine. Om deze reden mag Rezolsta mag niet worden gestart bij patiënten met een creatinineklaring van minder dan 70 ml/min indien het gelijktijdig wordt toegediend met één of meer middelen waarvoor op basis van de creatinineklaring een dosisaanpassing vereist is. Bij hiv-geïnfecteerde patiënten met ernstige immuundeficiëntie kan bij de start van de antiretrovirale combinatietherapie een ontstekingsreactie op asymptomatische of residuele opportunistische pathogenen ontstaan. Daarnaast is in klinische onderzoeken met darunavir reactivering van herpes simplex en herpes zoster waargenomen. Van auto-immuunziekten (zoals de ziekte van Graves) is ook gerapporteerd dat ze in een setting van immuunreactivering kunnen optreden. INTERACTIES: Er zijn geen geneesmiddelinteractiestudies met Rezolsta uitgevoerd. Aangezien Rezolsta darunavir en cobicistat bevat, bepalen de interacties die zijn vastgesteld met darunavir (samen met een lage dosis ritonavir) en met cobicistat de interacties die met Rezolsta kunnen plaatsvinden. Darunavir is een remmer van CYP3A en een zwakke remmer van CYP2D6 en een remmer van P-gp. Cobicistat is een CYP3A-remmer, en een zwakke CYP2D6-remmer. Cobicistat remt de transporteiwitten P-glycoproteïne (P-gp), BCRP, MATE1, OATP1B1 en OATP1B3. Gelijktijdige toediening van cobicistat met geneesmiddelen die substraten zijn van deze transporteiwitten kan leiden tot verhoogde plasmaconcentraties van de gelijktijdig toegediende geneesmiddelen. Gelijktijdige toediening van darunavir/ cobicistat en geneesmiddelen die voornamelijk worden gemetaboliseerd door CYP3A kan leiden tot een verhoogde systemische blootstelling aan deze geneesmiddelen, wat hun therapeutisch effect en bijwerkingen kan versterken of verlengen. Rezolsta mag daarom niet worden gecombineerd met geneesmiddelen die voor hun klaring sterk afhankelijk zijn van CYP3A en die een nauwe therapeutische index hebben. Darunavir en cobicistat worden gemetaboliseerd door CYP3A. Geneesmiddelen die de activiteit van CYP3A induceren, kunnen leiden tot verlaagde plasmaconcentraties van darunavir en cobicistat. Voorbeelden zijn: efavirenz, carbamazepine, fenytoïne, fenobarbital, rifampicine, rifapentine, rifabutine, sint-janskruid. Gelijktijdige toediening van Rezolsta en geneesmiddelen die CYP3A remmen (zoals ketoconazol en clotrimazol), kan leiden tot verhoogde plasmaconcentraties van darunavir en cobicistat. Rezolsta dient niet gelijktijdig te worden gebruikt met middelen of schema s met ritonavir of cobicistat. Rezolsta dient niet te worden gebruikt in combinatie met de afzonderlijke bestanddelen van Rezolsta (darunavir of cobicistat). Rezolsta dient niet te worden gebruikt in combinatie met een ander antiretroviraal middel dat farmacokinetische versterking nodig heeft, aangezien de doseringsaanbevelingen voor een dergelijke combinatie niet zijn vastgesteld. BIJWERKINGEN: Tijdens de klinische fase III-studie GS-US met darunavir/cobicistat (N=313, therapienaïeve en voorbehandelde personen) ondervond 66,5% van de personen minstens één bijwerking. De gemiddelde behandelduur was 58,4 weken. De bijwerkingen die het vaakst werden gemeld waren diarree (28%), nausea (23%) en rash (16%). Ernstige bijwerkingen waren diabetes mellitus, overgevoeligheid (voor het geneesmiddel), immuunreconstitutie-ontstekingssyndroom, rash en braken. Al deze ernstige bijwerkingen traden op bij 1 persoon (0,3%), met uitzondering van rash dat optrad bij 2 personen (0,6%). FARMACOTHERAPEUTISCHE CATEGORIE: Direct werkende antivirale middelen. AFLEVERSTATUS: UR. REGISTRATIEHOUDER: Janssen Cilag International NV, Turnhoutseweg 30, B 2340 Beerse, België. VERGOEDING: Volledige vergoeding. UITGEBREIDE PRODUCTINFORMATIE: Voor volledige registratietekst / SPC, zie: DATUM: 19 november REFERENTIES: 1. REZOLSTA Summary of Product Characteristics 2. Llibre JM et al. AIDS Rev 2013; 15: Ortiz R et al. AIDS 2008; 22: Mills AM et al. AIDS 2009; 23: Orkin C et al. HIV Med 2013; 14: Cahn P et al. AIDS 2011; 25: Nelson M et al. J Antimicrob Chemother 2010; 65: Tashima K et al. AIDS Research and Therapy 2014; 11: Kakuda TN et al. J Clin Pharmacol 2014; 54(8): Telefoon: , janssen@jacnl.jnj.com, Internet: Janssen-Cilag B.V. Janssen-Cilag B.V. - PHNL/REZ/0115/0005 UA

15 Nieuw in 2015 Azotet (ezetimibe/ atorvastatine), een nieuwe cholesterolverlager MSD heeft begin februari een nieuwe cholesterolverlager op de markt gebracht, die twee werkzame stoffen bevat: ezetimibe en atorvastatine, die cholesterol elk op een andere manier remmen. Deze cholesterolverlager is geïndiceerd als aanvullende therapie voor gebruik naast een dieet bij volwassen patiënten met primaire (heterozygote familiaire en niet-familiaire) hypercholesterolemie of gemengde hyperlipidemie waar het gebruik van een combinatieproduct aangewezen is: patiënten die niet voldoende onder controle zijn met een statine alleen; patiënten die al met een statine en ezetimibe worden behandeld. De combinatietablet is ook geïndiceerd voor gebruik als aan - vullende therapie naast een dieet bij volwassen patiënten met homozygote familiaire hypercholesterolemie. Rezolsta bij hiv Met ingang van 1 februari 2015 is Rezolsta (darunavir met cobicistat) beschikbaar voor de behandeling van hiv-patiënten. Darunavir is een bekende virusremmer (proteaseremmer); door de toevoeging van cobicistat wordt het effect ervan versterkt. Cobicistat remt namelijk cytochroom P450-3A, en daardoor wordt darunavir minder snel afgebroken. Patiënten die darunavir eenmaal daags voor de behandeling van hiv gebruiken, hoeven met Rezolsta geen losse, of extra booster te in te nemen. De behandeling met darunavir is hiermee vereenvoudigd. Veel generieken geschorst Je hebt er vast al mee te maken gehad aan de balie: het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen heeft eind januari van tientallen generieke medicijnen de handelsvergunning ingetrokken. Onder de geschorste middelen zijn venlafaxine, irbesartan, esomeprazol, alendroninezuur en metoclopramide van bepaalde producenten of handelsfirma s. Op kun je lezen om welke middelen en merken het gaat. De voorraad in de apotheek kan nog worden uitgegeven, want waarschijnlijk is er niets mis met de veiligheid of de effectiviteit. Alleen was het onderzoek naar de gelijkwaardigheid met het merkgeneesmiddel niet volgens de regels gedaan, meldt het CBG op de website. Het onderzoek van al deze middelen was uitgevoerd door hetzelfde bedrijf. Veel van deze middelen waren preferente middelen die dus vervangen moeten worden. Gelukkig hebben de zorgverzekeraars laten weten dat ze vervangende middelen zullen vergoeden, maar het kan natuurlijk wel een probleem zijn om vervangende middelen snel op voorraad te hebben. De maatregel heeft betrekking op ongeveer à gebruikers van medicijnen. Krijg je een verontruste patiënt aan de balie? Mensen kunnen hun geneesmiddel het best volgens de instructies blijven gebruiken. Bij de volgende uitgifte krijgen ze een ander merk. Bron: CBG-MEB UA

16 VAN KOP TOT TEEN Virussen: de hackers van de biologie Dit nummer van UA gaat over virusziektes. Maar wat zijn virussen ook alweer precies? Hoe zien ze eruit, hoe werken ze en wat zijn de verschillen met andere infectieuze organismen? Een biologieles. Virussen kunnen ellendige ziektes veroorzaken, maar je kunt er ook bewondering voor hebben. Ingenieus zoals ze de omgeving naar hun hand zetten. Ze bestaan alleen maar uit wat erfelijk materiaal (DNA of RNA) en een eiwitmantel, ook capside genoemd. Deze eiwitmantels kunnen verschillende vormen hebben: veelhoekig of spiraalvormig. Een deel van de virussen, en met name de virussen die mensen en dieren besmetten, hebben ook een mem - braanachtige envelop. Net als celmembranen bestaat die uit fosfolipiden en glycoproteïnen. Dat komt goed van pas als het virus een cel binnendringt, zoals je verderop kunt lezen. Uitbuiting Virussen hebben of zijn dus geen cellen. Er is geen sprake van een cel met een membraan eromheen en celorganellen daarbinnen. Ook hebben ze geen eigen enzymen en geen eigen energievoorziening; allemaal zaken die in cellen wel aanwezig zijn. Op zichzelf kan een virus daardoor niets. Maar virussen maken gebruik van gastheren zoals dat eufemistisch heet. Al is de term slachtoffer toe - passelijker. Want de onvrijwillige gastheer wordt uitgewoond en uitgebuit. Het virus gebruikt de machinerie en de energievoorziening van de gastheercellen om zichzelf te vermenigvuldigen. Is het virus eenmaal vermeerderd, dan gaat de gastheercel te gronde en komen de UA

17 Bijna 3000 soorten nieuwe virussen vrij, klaar om nieuwe slachtoffercellen te infecteren. Hacking Hoe gebruikt of liever misbruikt een virus zo n slachtoffercel? Dat gebeurt via een ingenieus proces. Eigenlijk is er sprake van een soort hacking: het virus breekt in in de cel en neemt het besturingssysteem over. Stap voor stap gaat het als volgt. Allereerst hecht een virus zich met de envelop aan de celmembraan van een gastheercel. Deze versmelten met elkaar, waardoor een blaasje met het virus in de cel terechtkomt. Dit proces heet endocytose; het is een bekend proces waarmee ook voedingsstoffen de cel binnenkomen, of materialen die afgebroken moeten worden. Vervolgens probeert de cel om met zijn eigen enzymen de inhoud van dat blaasje af te breken. Het lukt dan wel om de eiwitmantel af te breken, maar het RNA of DNA komt uiteindelijk de cel in. Dan worden de celorganellen (de stofwisselingsfabriek ) in die cellen ingezet om het virusmateriaal te vermenigvuldigen en om nieuwe eiwitmantels te produceren. Eerst zorgen componenten van het virus ervoor dat de productie van gastheer - eiwitten wordt gestopt. Vervolgens wordt het mechanisme zo gestuurd dat er vele kopieën van het RNA of DNA van het virus worden gemaakt. Daarna worden de eiwitfabriekjes in de cel zo aangestuurd dat ze compo - nenten voor de eiwitten van het virus gaan produceren, in plaats van de eigen eiwitten. Dit alles gebeurt in een volgorde die bepaald wordt door het virus-dna of -RNA, zodat alles op het juiste moment beschikbaar komt en op de juiste plek wordt ingebouwd (geassembleerd) in de nieuwe virussen. Nadat het virus zich in de cel heeft vermenigvuldigd, zorgt het nog dat de cel het enzym lysozym produceert. Dit laat de gastheercel uit elkaar vallen, waardoor de virussen zich verder kunnen verspreiden. Overwinnaar Hoewel termen als uitbuiting, misbruik en hacking suggereren dat er sprake is van een bewust proces, hebben virussen geen bewustzijn en geen vooropgezet doel. Een besmetting is een gevolg van een onbewust en toevallig contact, waarbij helaas de ene partij de overwinnaar blijkt te zijn en de andere partij de verliezer. Word je geïnfecteerd en ziek, dan is het virus de overwinnaar. Kan het virus jou niet de baas, dan komt het als verliezer uit de strijd. Antivirale middelen Lange tijd waren er geen genees - middelen tegen virussen, maar de laatste tijd zijn er vele antivirale middelen ontwikkeld. In vergelijking met de antibiotica tegen bacteriën zijn Verschillen tussen virussen en bacteriën Er zijn vele soorten virussen. In 2013 onderscheidde het International Comittee on Taxonomy of Viruses 2828 soorten virus - sen. Deze behoren tot zeven hoofd groepen (klassen). De klassen zijn vastgesteld op basis van het erfelijk materiaal: DNA of RNA, enkelstrengs of dubbelstrengs, positief of negatief, wel of niet gebruik - makend van het enzym reverse-transcriptase. Zo komt het dat virussen uit verschillende klassen niet door hetzelfde antivirale middel worden aangepakt. de antivirale middelen veel specifieker tegen één bepaald virus of zelfs tegen één bepaalde stam gericht. Deze mid - delen grijpen in op de enzymen die nodig zijn voor de deling van het erfelijk materiaal. Bij virussen kunnen over het algemeen snel kleine veranderingen in het erfelijk materiaal ontstaan (mutaties), waardoor ze niet meer aangetast kunnen worden door bestaande antivirale middelen.< Virus Bacterie Bestaat uit DNA of RNA, eiwitmantel, soms Eén cel, zonder kern maar met een membraanachtige envelop organellen en een celmembraan Grootte nanometer 1-5 micrometer (= nanometer) Vermenigvuldiging In gastheercel, vermenig- Zelfstandig, elke bacteriecel vuldiging van één virus in vele deelt zich in twee nieuwe cellen nieuwe virussen Overleving Kan alleen overleven in cellen Kan in leven blijven en zich vermenigvuldigen op de juiste voedingsstof Veel soorten kunnen sporen vormen en lang overleven buiten die voedingsstof tot ze weer in de juiste omstandigheden zijn Klassen 7 klassen op basis van erfelijk 7 groepen op basis van vorm materiaal (nog vele andere indelingen zijn mogelijk) Te bestrijden met Sommige virussen zijn te Antibiotica, diverse klassen onderdrukken of te bestrijden met specifieke virusremmers UA

18 THERAPIETROUW Therapietrouwnieuws Rakkers en stakkers Therapie-ontrouw kan vele oorzaken hebben en bij maatregelen is het belangrijk rekening te houden met wat in dat specifieke geval de oorzaak is. Een handige indeling voor mensen die niet therapietrouw zijn, is die in rakkers en stakkers. Rakkers, dat zijn de mensen die het behandeladvies bewust niet volgen. Zij maken een afweging tussen de voordelen van een middel en de nadelen die het volgens hen kan hebben. Stakkers, dat zijn degenen die onbewust therapie-ontrouw zijn: ze vergeten wel eens een inname, weten niet hoe ze het middel correct moeten gebruiken, of kunnen gebruik niet inpassen in hun dagelijkse routine. Bij deze categorie horen bijvoorbeeld mensen van wie het geheugen achteruitgaat, mensen met beperkte verstandelijke vermogens, mensen met beperkt begrip van het Nederlands en laaggeletterden. Voor de stakkers zijn innameherinneringen en herhaalde adviezen manieren om de therapietrouw te bevorderen, voor de rakkers is goede informatie en motiverende gespreksvoering een goed instru - ment. Nicolette van der Horssen raadt in Pharmaceutisch Weekblad aan om samenwerkingsafspraken met de diverse zorg verleners te maken om therapie-ontrouw te signaleren en te verminderen. Bron: Pharmaceutisch Weekblad 9 januari 2015 Combinatieproducten bevorderen therapietrouw Combineer meetmethoden voor therapietrouw Hoe meet je therapietrouw? Daarvoor zijn verschillende manieren. Bijvoorbeeld: vragen aan de patiënt, het afhaalgedrag registreren, het aantal overgebleven tabletten tellen en/of gegevens aflezen van een MEMS*. MEMS wordt beschouwd als de beste manier, maar is toch onnauwkeurig, ontdekte ziekenhuis apotheker Hein van Onzenoort. In een onderzoek naar betere bloeddrukcontrole werd ook de therapietrouw gemeten. Dat gebeurde door het tellen van tabletten en door MEMS-verpakkingen te gebruiken. Gemeten met MEMS was de therapietrouw 92%, volgens het tellen van tabletten 96%. Maar als beide methoden werden gecombineerd, dan had slechts 47% volgens beide methoden voldoende medicatie gebruikt. 39% was volgens een van de methoden wel therapietrouw, maar volgens de andere niet. En 14% had volgens beide methoden onvoldoende medicatie gebruikt. Het openen van de verpakking zonder er tabletten uit te halen (misschien ter controle?) en het pakken van meerdere tabletten bij één opening zijn verklaringen voor deze discrepanties. * MEMS: Medication Event Monitoring System, een chipje dat registreert wanneer een verpakking wordt geopend Bron: H. van Onzenoort, nascholing Apothekersassistenten terug naar de schoolbanken, 29 november 2014 In 2014 verschenen diverse combinatiegeneesmiddelen op de markt. Gevraagd naar de doorbraken van 2014 (zie ook pag. 14) zei professor Ton de Boer in Pharmaceutisch Weekblad (PW) dat er niet altijd behoefte is aan combinatieproducten, maar dat deze wel de therapietrouw bevorderen. Als voorbeeld noemt De Boer de combinaties van de SGLT2-remmers dapagliflozine en canagliflozine met metformine. Hij betwijfelt of daar behoefte aan is. De combinatie van de afzonderlijke middelen staat namelijk niet vermeld in de NHG-Standaard Diabetes mellitus (overi- gens, de afzonderlijke SGLT2-remmers dapagliflozine en canagliflozine ook niet, red.). Meer dan één werkzame stof in één tablet is zinvol als de combinatie is gebaseerd op evidence en richtlijnen, aldus professor De Boer in PW, en het draagt bij aan de therapietrouw. Bron: Pharmaceutisch Weekblad 19 december 2014 UA

19 ANNEKEDOTES 25! Ik wil jullie graag even bedanken. Ik krijg namelijk zoveel leuke reacties op mijn columns! Nooit verwacht dat wij met zijn allen zoveel leuke dingen meemaken. En wist je dat dit de 25ste keer is dat mijn column verschijnt in UA? En ook deze 25ste keer heb ik weer leuke belevenissen te melden. Als jullie iets leuks meemaken, dan wil ik dat graag voor jullie verwerken in mijn column. Je kunt me mailen op Altijd leuk om via de mail een belevenis van een collega te ontvangen, zoals het volgende verhaal. Als team hadden wij afgesproken om aan elke patiënt nadrukkelijk te vragen: Heeft u nog vragen? Ik (vrouw, 25 jaar) had een man aan de balie, een joviale man van in de vijftig. Hij kwam een recept halen. Ik gaf hem de nodige voorlichting en vroeg: Heeft u verder nog vragen? Antwoordt hij: Ja, heb je vanavond wat te doen? Deze vraag had ik natuurlijk niet verwacht, maar wij hadden natuurlijk wel dikke pret daar aan de balie. Rugzak Nu een heel ander soort voorval. Toen ik nog in een openbare apotheek in Utrecht werkzaam was, stonden de Vichy-producten nog gewoon in de publieksruimte. Wij dachten toen dat dat gewoon kon, maar de werkelijkheid was anders. Er kwam een jonge man met een zwarte rugzak de apotheek binnen en hij liep naar de kast waar de Vichy-producten uitgestald stonden. Eerst stond hij een beetje naar alle producten te kijken. En kijken mag natuurlijk. Op een gegeven moment kregen wij een telefoontje van een klant die langs onze apotheek liep en die door het raam zag dat de man zijn rugzak aan het volladen was met onze dure Vichyproducten. Kort na dit telefoongesprek probeerde de man met een volgeladen rugzak onze apotheek te verlaten. De apotheker is hem achterna gegaan om te vragen of hij niet vergeten was de producten af te rekenen. Uit de rugzak kwam het halve assortiment van Vichy. Dat is toch niet normaal! Dit soort dingen moeten we dus voorkomen. Hoe? Bijvoorbeeld door de producten uit de doosjes te halen en pas bij aankoop erin te doen. Of door het hele assortiment achter de balie te plaatsen. Jammer dat het zo moet, maar het is niet anders. Poes Op een dag kwam er een vrouw in de apotheek. Zij wilde mij even iets vragen. Ze deed nogal geheimzinnig en ik begreep al snel dat zij zich waarschijnlijk schaamde en haar vraag liefst onder vier ogen wilde stellen. Ik nam haar mee naar een aparte ruimte, voor wat privacy. Maar toen wij daar net binnen waren, was er van schaamte geen sprake meer. Mevrouw deed de rits van haar broek open, liet vervolgens haar broek zakken en zei: Ik heb zo n ongelofelijke jeuk aan mijn poes en dat wil ik u graag even laten zien, misschien weet u wat het is. Jullie begrijpen natuurlijk dat dit niet de poes was die bij haar op de vensterbank ligt. Ik heb haar (zonder te kijken) gezegd dat zij dit soort vragen beter bij de dokter kan stellen en toen mevrouw vertrokken was, had ik natuurlijk weer een smeuïg verhaal voor tijdens de pauze. Haha, eet smakelijk! Nou dit was het dan weer, Ik hoop dat jullie weer genoten hebben. Als jullie zelf iets meemaken: ik hoor of lees het graag. Liefs, Anneke UA

20 Virusnieuws Norovirus aan top Het norovirus was de ziekteverwekker die in 2013 de meeste ziektegevallen van voedselinfecties en voedselvergiftigingen in Nederland veroorzaakte. Op de tweede plaats staat de bacterie Campylobacter. Dat staat te lezen in het rapport Registratie van voedselinfecties en -vergiftigingen 2013 van het RIVM en de Nederlandse Voedselen Warenautoriteit (NVWA). De bacterie Salmonella veroorzaakte minder ziektegevallen dan in de jaren ervoor. Bron: RIVM Doorbraak in strijd tegen norovirus Het norovirus de meest voorkomende verwekker van ernstige buikgriep kan sinds eind 2014 gekweekt worden in een laboratorium. Daardoor wordt het veel makkelijker om antivirale middelen op het virus te testen. Mogelijk komen behandel- en preventiemethoden daardoor een stap dichterbij. Middel tegen verkoudheid op komst? Een nieuw antiviraal middel van Gilead lijkt bij orale toe - diening effectief te zijn tegen een bepaald verkoud heidsvirus, het respiratoir syncytieel (RS-)virus. Na toediening in een klinisch onderzoek bleek het te zorgen voor minder symptomen van verkoudheid, minder slijmvorming in de neus en minder virus in het neusslijm dan bij mensen die placebo hadden gekregen. In een klinisch onderzoek werden 140 volwassenen via de neus met het RS-virus geïnfecteerd. Na de incubatietijd kregen 53 mensen placebo en de rest kreeg het antivirale middel. Er waren zes verschillende doseringsschema s, maar alle schema s waren even effectief. Omdat het RS-virus vooral baby s treft en dan een ernstig beloop kan hebben zal er in een later stadium ook onderzoek bij zieke jonge kinderen moeten plaatsvinden. Bron: New England Journal of Medicine De wetenschappers hebben hun bevindingen gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Science. Ze hebben ook ontdekt dat het virus met een bacterie meelift en zo menselijke cellen infecteert. Het norovirus is zeer besmettelijk en hardnekkig en veroorzaakt virusnie buikgriepuitbraken op scholen, in bejaardenhuizen en geregeld ook op cruiseschepen. Bron: NOS UA