Léon Spilliaert, een blijvende zoektocht

Transcriptie

1 Jeroen Vrijders 30/05/2007 Léon Spilliaert, een blijvende zoektocht De tentoonstelling in de Brusselse Musea voor Schone Kunsten toont Spilliaert in al zijn facetten door zijn leven heen: onrustig, op zoek naar zichzelf en naar de waarheid, experimenterend, grenzen verleggend en vooral divers en diepgravend. De overzichtstentoonstelling over Léon Spilliaert ( ) naar aanleiding van zijn geboorte 125 jaar geleden, in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België toont de kunstenaar in al zijn diversiteit en originaliteit. Spilliaert, autodidact zijnde, experimenteerde zijn hele leven lang, was altijd op zoek. Het werk dat heeft hij nagelaten, is niet zozeer in stijl is geëvolueerd, maar kan eerder worden ingedeeld in een aantal thema s die de schilder bezighielden tijdens bepaalde perioden in zijn leven, zoals de zoektocht naar zichzelf en het wezenlijke van de mens en de grenzen van tijd en leegte. De opbouw van de tentoonstelling speelt hier handig op in door werken die bij mekaar horen te groeperen in sequensen, eerder dan strikt chronologisch te werk te gaan. Deze Spilliaert-tentoonstelling is reeds de vierde grote expositie in tien jaar over de kunstenaar. Toch heeft men geprobeerd om voor een unieke invalshoek te zorgen. De grote vernieuwing van deze tentoonstelling schuilt erin dat de kunstenaar wordt geplaatst in zijn tijd, met alle invloeden van dien. Al was Spilliaert een individu dat zich zelden of nooit direct liet beïnvloeden, toch zijn er meer raakpunten met andere kunstenaars dan op het eerste zicht verwacht. Daarnaast liet Spilliaert echter ook een grote hoeveelheid illustratief werk na, dat op deze overzichtstentoonstelling ruim aan bod komt. Eigenzinnige verwerking van indrukken en invloeden Het eerste wat opvalt bij het betreden van de museumzalen is dat een duidelijk statement wordt gemaakt: vooraleer de echte tentoonstelling kan worden binnengegaan, worden vooraf een aantal schilderijen van tijdgenoten naast die van Spilliaert gezet om duidelijk aan te tonen dat Spilliaert toch niet los stond van de invloeden uit zijn tijd. De gelijkenissen zijn treffend, en de werken bewijzen duidelijk dat de kunstenaar niet wereldvreemd was, maar integendeel goed op de hoogte was van het reilen en zeilen binnen de kunstwereld, hoewel hij deze invloeden vaak op zijn eigen manier verwerkte in zijn schilderijen en tot een eigenzinnig resultaat kwam. In de eigenlijke tentoonstelling wordt de bezoeker echter vooral aan zijn lot overgelaten. Hij of zij moet zelf maar de raakpunten en invloeden herkennen. Gezien het een overzichtstentoonstelling betreft die het hele leven van de kunstenaar omspant, wordt ten geleide een chronologisch overzicht gegeven van Spilliaerts leven. De aandachtige 1

2 toeschouwer kan hieruit al de belangrijkste elementen distilleren die het werk van de schilder/tekenaar kleuren: in zijn jonge jaren raakte Spilliaert helemaal ontgoocheld in de liefde en werd hij geteisterd door gezondheidsproblemen (1907). Een aantal jaren later (1925) vallen de krachtige uitspraken Toujours le même, toujours changer en Être moi, toujours plus fort op naast the importance of black waarover hij het op het einde van zijn leven had (1946) met Luc Haesaerts. Het aftasten van de grenzen van tijd en leegte en de zoektocht naar het zijn van de mens en zijn ware ik zijn thema s die doorspiegelen in het hele werk van de schilder. Vertigo, de wondertrap Sabam Het werk van Spilliaert wemelt van duistere, eenzame figuren in een leeg, desolaat landschap bestaande uit lange lijnen. Spilliaert als illustrator Spilliaert was naast schilder vooral ook een tekenaar. Vele van zijn werken zijn van een klein formaat en hij maakte vaak gebruik van potlood, inkt en aquarel. De man was zeer onrustig van aard, en vluchtige media zoals inkt en potlood waren voor hem dan ook duidelijk het ideale middel om op een snelle manier resultaat te bekomen. Op deze tentoonstelling wordt in de verf gezet dat Spilliaert verscheidene werken van grote Belgische auteurs zoals het verzamelde theaterwerk van Maeterlinck (Théatre) opgeluisterd heeft met illustraties. De eerste zaal in het museum toont naast een aantal illustratieve werken gebaseerd of geïnspireerd door teksten van Verhaeren en Maeterlinck, ook via een computeranimatie verschillende bladzijden die door Spilliaert werden geïllustreerd. Deze multimedia-aanpak laat dan wel toe om veel werken en tekeningen op een eenvoudige manier te tonen, door de snelheid van de animatie echter zijn de beelden moeilijk te bekijken en laten ze de bezoeker toch enigszins op zijn honger zitten. Die komt immers voor the real stuff en de tekeningen en illustraties verdienen de nodige tijd om zich helemaal te laten doorgronden. Dat het illustratieve werk van Spilliaert min of meer losstaand van zijn schilderkunst kan worden beschouwd, wordt ook deze tentoonstelling duidelijk gemaakt. De tekeningen bevinden zich in een afzonderlijke ruimte, apart van de tentoongestelde schilderwerken. 2

3 Het vroege creatieve hoogtepunt Zoals de catalogustekst aanhaalt, kan men de werken van Spilliaert niet aan een stramien van stijlevolutie verbinden, maar is het aangewezen een indeling te maken op basis van de ontwikkelingen die de kunstenaar als mens doormaakte. De tentoonstelling is zo opgebouwd dat werken die eenvormig zijn qua stijl en voorstelling gegroepeerd zijn, naast een ruwe chronologische opdeling die in het leven en werk van Spilliaert kan worden gemaakt. Over het algemeen worden drie grote perioden onderscheiden in het werk van de schilder: zijn creatiefste jaren, van 1899 tot 1912, waarin de kunstenaar zijn beste werken maakt en waarin hij vooral op zoek gaat naar de onpeilbare diepten van het eigen zijn ; de periode tussen 1912 en 1928 waarin Spilliaert meer en meer experimenteerde en ook meer aandacht had voor de wereld buiten zichzelf en een latere periode van 1928 tot zijn dood in 1946 waarin een persoonlijke spirituele zoektocht centraal staat en hij zijn bestaan toetst aan nieuwe inzichten. Aangezien het eerste deel van zijn leven veruit het creatiefste en het productiefste was, slorpt deze ook de meeste aandacht op in de tentoonstelling. Vóór 1912 valt het werk van Spilliaert uiteen in drie grote (tijds-)gehelen, die elk op zich voldoende aandacht krijgen. De eerste vijf actieve jaren ( ) als schilder staan in het teken van de zelfontplooiing. Zoals gezegd was Spilliaert autodidact, en de eerste werken geven dan ook duidelijk blijk van een zoektocht. Spilliaert worstelt met fundamentele vragen rond de schepping, rond God, de dood waarbij hij telkens de realiteit omzet naar de essentie die hij vervolgens schildert. Het resultaat hiervan zijn dan ook sobere, beperkte beelden, die neigen naar het symbolisme, maar waaraan Spilliaert toch een eigen invalshoek weet te geven. Deze periode kenmerkt zich door zeer donkere werken, en eenzame figuren tegen de achtergrond van de uitgestrekte zee. Op zoek naar zichzelf en antwoorden Vanaf 1904 duikt er in het werk meer kleur op, vooral in schelle contrasten. Spilliaert schildert nu meer de alledaagse werkelijkheid, zoals een aantal interieurs (bv. Dozen voor een spiegel zie afbeelding) die door de kleurcontrasten een realistisch aspect krijgen. De zee blijft echter doorwerken als belangrijk motief in zijn werk, die fungeert als een soort spiegel van de ziel, die de ontreddering en de zoektocht naar de identiteit van de schilder blootlegt. Deze introspectie uit zich ook in de vele expressieve zelfportretten die Spilliaert maakte. Het is opvallend hoe talrijk deze portretten zijn, en hoe donker en diep de blik van de kunstenaar telkens weer is, terwijl hij zichzelf afbeeldt in een schemerige, desolate omgeving. Deze reeks zelfportretten kenmerken Spilliaert Dozen voor een spiegel De kunstenaar schildert ook interieuren en geeft ze een magische tint mee Sabam 3

4 wellicht het beste: op zoek naar zichzelf, naar antwoorden, starend in een peilloze diepte, omgeven door een schemerig, donker licht. Spilliaert leefde deels s nachts, en de melancholie en eenzaamheid van het maanlicht schemert dan ook door in vele van zijn werken. Meer zelfs, dit gevoel straalt ook af op de toeschouwer die zijn werken aandachtig bekijkt en de blik van de kunstenaar bij zich naar binnen laat dringen. Vanaf 1908 verlaat Spilliaert het pad van de introspectie en gaat hij meer op zoek naar de mens in relatie tot zijn mens-zijn. Hij komt duidelijk tot de conclusie dat de mens een eenzaam wezen is. Vaak worden personages afgebeeld voor een uitgestrekte zee of soms wordt zelfs alleen de zee afgebeeld. De schilder neigt meer en meer naar een abstrahering van de werkelijkheid, naar een Spilliaert evolueert naar abstractere lijnen, maar blijft bij zijn gekende thema van eenzame mensen ten overstaan van de uitgestrekte zee - Vrouw op de dijk Sabam 2006 vereenvoudiging in rechte lijnen (bv. Vrouw op de dijk Zie afbeelding). Spilliaert beperkt zich, zelf van Oostende afkomstig, duidelijk tot een aantal thema s (de zee, het zelfportret), die hij telkens op andere manieren probeert in te vullen of uit te diepen. Na de creatieve explosie De tweede grote periode, tussen 1912 en 1928 laat zich het beste omschrijven als experimenteel en divers. Spilliaert probeert verschillende stijlen uit, al dan niet met succes, en ook het feit dat hij stilaan als kunstenaar aanvaard wordt, weerspiegelt zich in zijn werk. De vissersvrouw wordt een elegantere dame, het kleine meisje wordt een klassieke vrouwenfiguur. Daarnaast wilde hij ook grenzen verleggen, hij combineerde stijlen, schilderde imaginaire landschappen Het resultaat is een veelheid aan werken die de toeschouwer overrompelen in hun diversiteit. In de laatste fase van zijn leven en werk ( ) keert Spilliaert terug naar zijn persoonlijke spirituele zoektocht, wat zich vooral uit in werken die de natuur en muziek weerspiegelen, zoals verschillende werken waarin bomen worden afgebeeld. De schilder keert terug naar het zwart-wit, gaat minder kleur gebruiken en zijn werken drukken eens te meer een onbestemd gevoel uit van vervreemding en leegte. 4

5 Desolaat, zoekend en vragend achterblijven De tentoonstelling slaagt erin je twijfelend, vragend, zelfs wat getergd achter te laten, en op die manier al dan niet bewust- de emoties die het leven van Spilliaert beheersten, ook op zijn bezoeker te laten afstralen. Dit is uiteraard de verdienste van het werk van de kunstenaar dat door zijn duisternis en leegte een zeker crisisgevoel bij zijn toeschouwer oproept. Een deel van de ontreddering kan echter ook komen van de manier waarop de tentoonstelling is opgebouwd; omwille van de moeilijke situering van een aantal werken is niet voor een rechtlijnige maar een thematische opbouw gekozen, waardoor ook de volgorde van de zalen niet echt duidelijk is. Daarnaast is de grote diversiteit aan werken enerzijds interessant, maar anderzijds ook wat overdadig. En overdaad schaadt. Zodanig dat ook het einde van de tentoonstelling, waarin ook wel minder werk wordt geëxposeerd er niet in slaagt evenveel te boeien als de eerste ruimten. De expositie toont Spilliaert zoals hij was: eigenzinnig, altijd op zoek in de diepte, de duisternis van zijn eigen ik, van de mens op zich en quasi immuun voor zijn tijdsgeest. Toch is het een gemiste kans dat een tentoonstelling die pretendeert de artiest Spilliaert in zijn tijd te kaderen enkel vooraf een referentie maakt aan andere kunstenaars, terwijl daar op de tentoonstelling zelf minder van te merken valt. De toeschouwer moet zelf maar de echo s van Munch of Ensor herkennen in een aantal werken. - Jeroen Vrijders Dankwoord. Bij deze wil ik ook de auteurs van de catalogus bedanken voor de schat aan informatie die helpen bij het doorgronden van het oeuvre van Léon Spilliaert. Zoals de catalogustekst het zelf aanhaalt: Wij kunnen het ideeëngoed dat in een oeuvre vervat ligt, slechts begrijpen via een grondige kennis van de kunstenaar en zijn werk. 5