Stralingsbeschermingsdienst SBD-TU/e 1

Transcriptie

1 Zwangerschap en Stralingsbescherming Zwangerschap en Stralingsbescherming inhoud Informatie over mogelijke biologische effecten door blootstelling aan ioniserende straling tijdens deterministische effecten zijn alleen mogelijk bij zeer hoge dosis uiterst gering risico voor stochastische effecten bij lage dosis beduidend risico voor gezondheidsschade bij zeer hoge dosis Richtlijnen voor Stralingsbescherming in verband met normen voor bescherming van de baby maatregelen voor stralingsbescherming bij Informatie over medische blootstelling tijdens Biologie van prenatale ontwikkeling basiskennis van Radiobiologie -- - week 0 : Pre implantatie periode fase vóór innesteling in de wand van de baarmoeder ontstaan van embryonale cellen door celdelingen week 8 : Organogenese fase waarin organen en weefsels worden gevormd door celdifferentiatie week 8 : Ontwikkeling van grote hersenen week 8 0 : Foetale periode fase van groei van skelet, organen en weefsels Teratogene effecten zijn aangeboren afwijkingen door beschadigingen aan embryo of foetus als gevolg van celmutatie of celdoding De kwetsbaarheid van cellen voor beschadiging is verhoudingsgewijs groter naarmate de cellen zich sneller delen naarmate de cellen minder gedifferentieerd zijn Hetzelfde geldt dus ook de stralingsgevoeligheid van embryo en foetus voor teratogene effecten De kans dat blootstelling aan straling tijdens teratogene effecten veroorzaakt is afhankelijk van de fase van de is afhankelijk van de geabsorbeerde dosis in de vrucht Biologische effecten van ioniserende straling worden ingedeeld in deterministische effecten en stochastische effecten Ook bij eventuele teratogene stralingseffecten door blootstelling aan straling tijdens is er wezenlijk verschil tussen deterministische en stochastische effecten Stralingsbeschermingsdienst SBD-TU/e

2 basiskennis van Radiobiologie -- Moeder Natuur is niet perfect Deterministische stralingseffecten zijn het gevolg van omvangrijke celdoding door hoge dosis, boven een kritische omvang deterministische effecten treden niet op beneden de typische drempeldosis de drempeldosis voor teratogene effecten is per type weefsel verschillend de drempeldosis is minstens 00 milligray voor de meest gevoelige weefsels de aard van teratogene deterministische effecten is afhankelijk van de fase van de de ernst van deterministische effecten neemt toe naarmate de dosis toeneemt Stochastische stralingseffecten kunnen ontstaan door kwaadaardige mutatie van een of enkele cellen het risico voor teratogene stochastische effecten is afhankelijk van de fase van de de kans op stochastische effecten neemt evenredig toe met de dosis uit voorzichtigheid wordt aangenomen dat er geen drempeldosis bestaat het risico voor stochastische teratogene effecten is laag bij lage dosis Helaas maar Waar - Moeder Natuur is niet perfect - Er bestaat er van nature een statistische kans op afwijkingen van perfect gezonde foetale ontwikkeling KANS - spontane abortus in eerste kwartaal van ~ % - genetisch bepaalde -erfelijke- afwijkingen -0 % - niet ernstige afwijkingen door stoornis van groei en ontwikkeling tijdens ~ % - min of meer ernstige aangeboren misvormingen ~ % 6 teratogene effecten door hoge dosis Hoge dosis in de eerste weken van levert aanmerkelijk risico dat de voortijdig eindigt door afsterven van het embryo. Hoge dosis tijdens de periode van organogenese kan leiden tot misvormingen en ernstige groeistoornis Tijdens de ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel is het foetus buitengewoon kwetsbaar voor hoge dosis Hoge dosis kan schade veroorzaken aan de ontwikkeling van hersenen (mentale retardatie) en groei van het hoofd (abnormaal kleine schedel) vooral in week 8 tot en in mindere mate in week 6- Hoge dosis tijdens de foetale periode kan enige groeiachterstand veroorzaken en mogelijk enige vermindering van het IQ Hoge dosis levert een aanmerkelijk verhoogd risico voor het optreden van kanker en leukemie op jonge leeftijd 7 drempeldosis deterministische effecten Voor alle deterministische effecten bestaat een veilige drempeldosis geen kans op schade zolang de dosis beneden de typische drempeldosis blijft ernst van de schade neemt toe naarmate de dosis hoger boven drempeldosis stijgt Het niveau van de drempeldosis -DD- is onderling verschillend voor verschillend type weefsel en afhankelijk van de fase van de Bij blootstelling in pre-implantatie periode [week 0 ] spontane abortus door sterfte van de vrucht (DD ruim >00 mgy) Bij blootstelling in de periode van organogenese [week 8] spontane abortus door sterfte van de vrucht (DD >0 mgy) aangeboren misvorming van organen of ledematen (DD >00 mgy) groei achterstand bij geboorte (DD >00 mgy) Bij blootstelling tijdens ontwikkeling van hersenen [week 8 ] : ernstige mentale retardatie ( DD > 00 mgy) Bij blootstelling in de foetale periode [week 8 0] groei achterstand bij geboorte (DD >00 mgy) meetbare vermindering van intelligentie (DD ruim >00 mgy) algemene conclusie voor stralingsbescherming: dosis beneden 00 millisievert kan geen deterministische gezondheidsschade veroorzaken. 8 Stralingsbeschermingsdienst SBD-TU/e

3 Leukemie en kanker De gevoeligheid van cellen voor kwaadaardige mutatie door straling is afhankelijk van de fase van de Risico schattingen voor inductie van solide tumoren en leukemie door straling zijn gebaseerd op bevindingen voor hoge doses wetenschappelijk onderzoek - dierproeven - in vitro modelberekeningen - epidemiologische studies van stralingsongevallen en medische blootstellingen Risico schattingen voor inductie door lage doses berusten op interpolatie en modelberekeningen. Bij gebrek aan bewijs voor het tegendeel wordt -uit voorzichtigheid- aangenomen dat de kans op kwaadaardige mutaties evenredig is met de dosis dat er geen drempeldosis bestaat Bij risicoschattingen voor kanker en leukemie bestaat verschil tussen: de kans dat de ziekte kan optreden = inductiekans de kans op overlijden door de ziekte = sterftekans Sterftekans voor solide tumoren is een factor tot 0 kleiner, afhankelijk van type tumor & de leeftijd waarop de ziekte optreedt & de medische behandeling Leukemie en kanker - risicoschatting schatting voor de gemiddelde extra kans op incidentie van kanker of leukemie op jonge leeftijd ten gevolge van blootstelling in-utero: bij dosis van 000 millisievert: ongeveer 6 op 00 ofwel circa ~ 6 % bij dosis van 00 millisievert: ongeveer 6 op 000 ofwel circa ~ 0,6 % bij dosis van 0 millisievert: ten hoogste op 000 ofwel minder dan 0, % bij dosis van millisievert: ten hoogste op 0000 ofwel minder dan 0,0 % ter vergelijking: de bestaande frequentie van kanker en leukemie op jonge leeftijd is ongeveer 0 gevallen per kinderen ofwel circa 0, % de verhoging van de kans op incidentie van kanker of leukemie op oudere leeftijd door blootstelling in-utero is ongeveer hetzelfde als voor baby s en kleuters bij dosis van 00 millisievert: ongeveer % bij dosis van 0 millisievert: ongeveer 0, % bij dosis van millisievert: ongeveer 0,0 % ter vergelijking: de bestaande frequentie van kanker en leukemie op oudere leeftijd is boven 0 % 9 0 betekenis van lage dosis tijdens betekenis van hoge dosis tijdens Blootstelling met lage dosis tijdens heeft geen kwade invloed op de goede gezondheid van de baby: Absoluut zeker: Geen verhoging van de natuurlijke kans op min of meer ernstige afwijkingen Zo goed als zeker: Geen verhoging van de natuurlijke aanleg voor kanker of leukemie op jonge leeftijd Bij blootstelling van embryo / foetus met tamelijk hoge doses (vele tientallen millisievert) moet rekening worden gehouden met verhoging van de kans op kanker of leukemie. erfelijke aanleg speelt hierbij mogelijk een rol. uit voorzichtigheid wordt aangenomen dat er geen dosisdrempel bestaat DOSIS embryo / foetus in millisievert Er bestaan hoge dosisdrempels voor het kunnen veroorzaken van min of meer acute schade aan de gezonde ontwikkeling van de baby de laagste drempelwaarde is minstens 00 millisievert beneden de drempelwaarden zijn geen kwade deterministische effecten mogelijk Blootstelling van het ongeboren kind aan zeer hoge dosis (ruim boven 00 millisievert) levert aanmerkelijk risico voor de gezonde ontwikkeling van de baby beduidende verhoging van de natuurlijke aanleg voor leukemie en kanker kans op ernstige aangeboren afwijkingen het risico is verhoudingsgewijs groter in vroeg stadium van KANS op gezonde ontwikkeling van foetus zonder ernstige afwijking ~ 9 ả 97 % ~ 9 ả 97 % ~ 9 ả 97 % ~ 9 ả 97 % ~ 9 ả 97 % KANS op geen kanker of leukemie op jonge leeftijd 99,8 % 99,8 % 99,7 % 99, % 99, % Stralingsbeschermingsdienst SBD-TU/e

4 normen voor dosisbeperking bij Speciaal met het oog op bescherming van het ongeboren kind geldt bij de wettelijke verplichting om te zorgen voor zodanige arbeidsomstandigheden dat: - de dosis voor het ongeboren kind zo laag is als redelijkerwijs mogelijk : ALARA - het onwaarschijnlijk is dat de equivalente dosis zal uitkomen boven millisievert gerekend over de hele vanaf moment van melding aan werkgever De normen voor dosisbeperking bij gelden voor alle vrouwen zowel voor radiologische werkers als voor niet-radiologische overige werkers ongeacht de categorie indeling als radiologische werker de ALARA norm is bijzonder van belang omdat een vrouwelijke radiologische werker zwanger kan zijn, hoewel de nog niet bekend is om te voorkomen dat de dosis voor kind onopgemerkt stijgt Melding van aan de werkgever en de SBD moet zo vroeg mogelijk gebeuren om tijdig te kunnen zorgen voor eventueel nodige aanpassing van werkomstandigheden of werkzaamheden de beoordeling en eventueel tijdige beperking van radiologische werkzaamheden de aanpassing van begeleiding, toezicht en dosiscontrole bij radiologische werkzaamheden stralingsbescherming bij Met het oog op de mogelijkheid van nog niet bekende geldt voor alle vrouwelijke radiologische werkers die zwanger kunnen zijn dat hun toelating tot radiologische werkzaamheden en de maatregelen voor stralingsbescherming zo worden georganiseerd dat uitwendige blootstelling van de buikstreek normaal gesproken gelijkmatig laag is, met gering risico voor hoge afwijking in kort tijdbestek inwendige besmetting met aanmerkelijke volgdosis voor de uterus, onwaarschijnlijk is voor vrouwen die zijn ingedeeld als radiologische werker van categorie B is dit impliciet verzekerd voor vrouwen die zijn ingedeeld als radiologische werker van categorie A wordt zonodig de aard en omvang van de radiologische werkzaamheden beperkt Zodra de van een radiologische werker is gemeld aan de SBD, wordt gezorgd voor bijzondere maatregelen voor stralingsbescherming van het kind, zoals toewijzing van aparte dosimeter voor controle van de uitwendige dosis in de buikstreek regelmatige extra dosiscontrole op inwendige besmetting beperkingen in het werken grote hoeveelheden open radioactieve stoffen extra afscherming bij sterke radioactieve bronnen en zware stralingstoestellen stralingsbescherming bij Bijzondere zorg voor stralingsbescherming voor zwangere radiologische werkers: extra zorg voor aanpassing of beperking van de radiologische werkzaamheden zodat het onwaarschijnlijk is dat de dosis voor het embryo / foetus kan uitkomen boven millisievert geen radiologische werk waarvoor indeling categorie A toepasselijk is radiologische werk met indeling categorie B is wel toegestaan extra maatregelen om inwendige besmetting van het kind te voorkomen, tijdens de ook tijdens periode van borstvoeding extra controle op inwendige besmetting extra maatregelen voor dosimetrie van uitwendige blootstelling aparte persoonsdosimeter voor het kind, op de buik van de moeder regelmatige evaluatie van buikdosis extra voorlichting over stralingsbescherming bij vraag om persoonlijk gesprek met deskundige van SBD met het oog op tijdige maatregelen voor stralingsbescherming moet de zo vroeg mogelijk worden gemeld aan de SBD de melding is vertrouwelijk aanbeveling: geef ook melding als u het plan heeft om zwanger te worden 6 Stralingsbeschermingsdienst SBD-TU/e

5 Medische blootstelling bij Medische stralingverrichtingen die geen dosis veroorzaken voor embryo / foetus zijn absoluut zonder enig risico voor de baby Voor de meeste diagnostische röntgenverrichtingen is er geen beduidend het risico voor het kind omdat de dosis voor embryo / foetus zeer gering is bij zeer lage dosis voor embryo / foetus (hooguit enkele milligray) is het risico verwaarloosbaar klein in verhouding met het voordeel van het onderzoek voor de gezondheid van moeder en kind Bijzondere aandacht / voorzichtigheid voor is vooral nodig bij medische stralingsverrichtingen die een beduidende dosis veroorzaken voor embryo / foetus; dit is het geval bij bij uitgebreid röntgenonderzoek van de buikstreek bij sommige vormen van nucleaire geneeskunde bij radiotherapie Meld altijd vooraf, zodat de arts er rekening mee kan houden voordat wordt beslist over nut en noodzaak van blootstelling aan straling Onderzoek Buik Thorax Wervelkolom Bekken gemiddelde dosis voor embryo / foetus bij radiodiagnostiek bij conventioneel rontgenonderzoek a < 0.0 a bij CT onderzoek 6 a 0 0. a De zwangere patiënt heeft het recht om geïnformeerd te worden over eventueel mogelijke stralingseffecten als gevolg van medische blootstelling de informatie aan de patiënt dient gerelateerd te worden aan het risico. 7 8 gemiddelde dosis voor embryo / foetus bij nucleair geneeskundig onderzoek Procedure Activiteit (MBq) in vroeg stadium in laat stadium Technetium -99 m Bot scan Long scan Lever colloid scan Schildklier scan Nieren - DTPA Rode bloed cel Fluor-8 FDG 00 Thallium -0 Myocard 00 Jodium- schildklier diagnose Stralingsbeschermingsdienst SBD-TU/e