de Moanne algemien-kultureel opinybled mei Trotwaer 1 4,50 Kolofon Yn dit nûmer

Transcriptie

1 de Moanne algemien-kultureel opinybled mei Trotwaer JIERGONG 2 NUMER 7 SEPTIMBER literer tydskrift sunt ,50 Kolofon Yn dit nûmer De Moanne, algemien-kultureel opinyblêd (mei Trotwaer, literêr tydskrift sûnt 1969) Jiergong II, nûmer 7, septimber 2003, ISSN , ferskynt tsien kear yn t jier, losse nûmers 3 4,50 De útjefte fan De Moanne wurdt mei mooglik makke troch de Provinsje Fryslân en it Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds. redaksje Ernst Bruinsma (einredaksje), Marita de Jong, Jitske Kingma en Henk van der Veer assistinsje Baukje Wytsma redaksje-adres De Vlet 92, 9001 HX Grou, tel (0566) , e-post ecbruinsma@hetnet.nl, ynternet basis lay-out en ûntwerp BW H ontwerpers (Douwe Huitema) opmaak Afûk (Daam de Vries) printwurk Van der Eems, Easterein utjouwerij Koperative Utjowerij, Nijmerk 7, 8701 KK Boalsert, tel (0515) , faks (0515) , e-post koperative.utjowerij@planet.nl administraasje Afûk, Postbus 53, 8900 AB Ljouwert, tel (058) , faks (058) , e-post demoanne@afuk.nl Lêzersjild 3 35 jiers, bûtenlân 3 45, studinten en cjp-hâlders 3 23,35. Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. In proefabonnemint foar trije nûmers kostet 3 6,80 (sjoch de antwurdkaart yn it hert fan dit nûmer). In fergees proefnûmer is by de administraasje te krijen. Bydragen en reaksjes binne wolkom. Fan de ynstjoerders wurdt ferwachte dat se gjin beswier ha tsjin eventuele publikaasje op it Ynternet Redaksje 3 Marita de Jong, Moderne kunst en cultureel erfgoed geven een interessant spanningsveld 6 Coen Peppelenbos, Rancuneus rumoer 7 Piter Terpstra, Nei Mata Hari ek Maigret as toeristyske attraksje 8 Willem Winters, Wellebrêge 10 Karin de Mik, Friesch Dagblad 100 jaar. Een anachronisme met een eigen geluid 15 Bouke van der Hem, Parels uit het noorden. Echt Iers 16 Huub Mous, Op zoek naar een zittende jongeling 20 Piet Hemminga, Ynvestearje yn kwaliteit Trotwaer 24 Harmen Wind, Besiking, Wer net, Oansyk 25 Atze van Wieren, Heksenbezem 26 Klaske Hiemstra, De âlde fisker, Unwennich 27 Egbert Born, De turkse vrouw en het verzoek om een recept uit mijn pc 28 Mindert Wijnstra, Snoek en bears út te silen 30 Marita Mathijsen, Snikkende rozen en grimlachende Friezen 37 Anneke Reitsma, Albumblêd. Op de duikplank met Willem Jan Otten 38 Geertruida van Assen, Juffers 41 Steven H.P. de Jong, It wêzen fan it besteande 42 Steven H.P. de Jong, In eksperimintele harsenspieling 45 Jan Pieter Janzen, De devaluaasje fan de Gysbert Japicxpriis 47 Justus, Mei Wilco fan Bilco 48 Jant van der Weg, Ik kom út in fertellerige famylje. Jant Visser-Bakker har bydrage oan de Fryske berneliteratuer 55 Lolkje Hoekstra, Bytsje provokatyf en mei in hiel fette knypeach 56 Meiwurkers Foto omslach Harry Blokzijl Trotwaerside, tekening R.R. van der Leest Trotwaer

2 redaksje De Moanne hat in rûzige simmer achter de rêch. Dat hie te krijen mei de problemen dy t der west ha tusken de útjouwer en de redaksje. As gefolch dêrfan is ús einredakteur Jan Pieter Janzen per 1 augustus opstapt. In grut ferlies foar de redaksje, sawol persoanlik, as ynhâldlik en organisatoarysk. Boppedat hat Doeke Sijens witte litten dat er as bestjoerslid fan de KU en as redakteur fan de Moanne yn in ûnmooglike spagaat bedarre en by einsluten keazen hat foar it bestjoerslidmaatskip. De oare redaksjeleden ha har doe ôffrege oft se sels noch wol fierder woene. Dat wolle wy al graach it blêd is ús te moai en te dierber om it sitte te litten, mar dan al ûnder goede betingsten. Yn augustus is dêrom út ein set mei petearen tusken de redaksje, de Koperative Utjowerij en de Afûk en ús ynskatting is dat wy der útkomme, al sil dat tiid freegje. De Koperative Utjouwerij wurket d r mei de Afûk op ta dat de Moanne fan jannewaris ôf yn e mande útjun wurde sil. De redaksje is no yn elts gefal wer op gleed en giet der fan út dat de Moanne op sûne basis fierder kin om de potinsje dy t it blêd hat út te bouwen. Rita Mulder-Radetzky is yn 1952 berne yn Boedapest. Se studearre keunstskiednis en klassike argeology oan de Ryksuniversiteit yn Grins. Se publisearret op it mêd fan arsjitektuer, túnarsjitektuer en byldzjende keunst. Radetzky is sûnt in pear jier anneks mei de plannen om it Museumpark Landgoed Oranjewoud hinne. Se die ûnder oare histoarysk ûndersyk oangeande fragen dy t te krijen hiene mei de rekonstruksje fan de formele oanlis. De keunsthistoarika wennet yn Ljouwert. De redaksje Rektifikaasje Yn it artikel Hesseline fan Meindert Bylsma (De Moanne, nûmer 6) stiet dat Winkler Prins kontakt hân hawwe soe mei Guido Gezelle. De Prins moat der fansels ôf: it wie Johan Winkler.

3 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER 2003 Kunsthistorica Rita Mulder Radetzky: Moderne kunst en cultureel erfgoed geven marita de jong een interessant spanningsveld. It past neffens har yn de ûntwikkelings fan de lêste tiid dat it histoarysk ûndersyk wichtich is by in projekt as dit. Een culturele instelling ingebed in het cultureel erfgoed is een combinatie die de laatste jaren wel vaker wordt toegepast. Een goed voorbeeld is Insel Hombroich in Mönchengladbach. In Friesland gebeurt dit voor het eerst. En ik zou ook niet meteen een Nederlands voorbeeld weten. Het enige wat er qua concept enigszins in de buurt komt is het Kröller-Müller Museum in Otterlo, dat stamt uit de jaren twintig. De natoer en de boskige omkriten hawwe neffens Radetzky yn Oranjewâld in wichtige rol spile by de kar foar it realisearjen fan de histoaryske oanlis fan om-ende-by De túnarsjitekt fan no hat yn oerienstimming mei de geast fan de omkriten besocht om in keppeling te meitsjen tusken natoer en histoarje. Het project is dermate belangrijk dat ook vanuit Brussel geld is gegenereerd. De historie is de rode draad, het fundament. Dat geeft het project ook een duidelijke meerwaarde, die ook in de toekomst gewaarborgd moet blijven. Oranjewâld hat in spesjaal plakje yn it hert fan Radetzky. Yn 1989 kaam de earste printinge út fan it boek Geschiedenis van Oranjewoud. In standertwurk, dat tsien jier letter al in fyfde druk belibbe. Het is een lievelingsplek van me. Als je op de Prins Bernhardweg loopt, richting Lindelaan, doemen Huize Oranjewoud en Oranjestein op tussen de bomen. Het was een van de bijzondere plekken die ik mijn moeder heb laten zien, toen ze voor het eerst in Nederland was. In het begin kende ik de bijzondere geschiedenis van Oranjewoud niet. Daar kwam ik mee in aanraking in 1984 toen ik meewerkte aan een boek over Groot Terhorne in Beetgum. Het was mijn allereerste publicatie en zo kwam ik in aanraking met de buitenplaatsen. Toen diende zich de mogelijkheid aan om studie te doen naar de bijzondere buitenplaatsen in Oranjewoud. Toen het boek bijna af was, kwam er nog een belangrijke brief uit het Koninklijk Huis- archief boven water, waarin informatie stond, die onomstotelijk vaststelde dat Daniël Marot de tuin rond het buitenverblijf in Oranjewoud had aangelegd. De brief was geschreven door Henriëtte Amalia en gericht aan Marot. Hij was van Franse afkomst en als hugenoot gevlucht naar Nederland. Zijn vader was een bekende architect, die aan het hof van de Zonnekoning werkte. Hij heeft de tuinarchitectuur van het Franse hof in Nederland en Friesland geïntroduceerd. Dat betsjutte dat sa om 1700 hinne in bysûndere

4 foto: harry blokzijl 4 ûntwikkeling yn gong set is. Yn Oranjewâld is de formele túnoanlis nei Frânsk foarbyld realisearre. It wie doe noch in ienfâldige bûtenpleats. De útwreidingsplannen fan it gebou binne nea útfierd, omdat dêr gjin jild mear foar wie. De tunen binne wol oanlein. De tuin is typisch barok. Strakke lijnen en een symmetrische aanleg, gericht op lengte-assen. De eerste tuin bevond zich bij de wel gebouwde twee vleugels van het verblijf. Daar tegenover lag de Overtuin en ten noorden van de kom de bleek dat in de noordelijke aanleg de vorm van de barokaanleg nog aanwezig was. Dat is heel bijzonder, want in 1813 is het hele gebied in percelen gedeeld en geveild. De grond is gekocht door mensen van adel of het patriciaat, de elite. De kern van de buitenplaats, waar nu Huize Oranjewoud is, kwam in handen van De Blocq van Scheltinga, Oranjestein werd eigendom van Cats en daarna van Bieruma Oosting. De tuinen zijn binnen de structuur wel vergraven, maar het lanenstelsel en de oude bomensingels zijn Natuurlijk kan je niet alles bij het oude laten. Het gebied heeft namelijk een andere functie gekregen. Die moet worden benut, maar ook onderhouden. noordelijke aanleg. Dwars daardoorheen loopt de as, waarvan een deel water, het zogenaamde Grand Canal. Vlakbij de plek waar toen een draai(brug) lag, komt nu het museum. Het water had een utilitaire functie. Er konden boten langs voor bevoorrading, maar bij het huis kon het water ook worden gebruikt om te spelevaren. It boek fan Radetzky en Bartele de Vries hat it útgongspunt west, mar der wiene allerhande details dy t noch útsocht wurde moasten. Hoe rûnen de leanen, hoe seagen de hoekeleminten derút, wie der in draai, wat barde der by it wetter lâns, hoefolle beammen stiene der yn in leane? Van die hoekelementen is er een verdwenen, van de oostelijke was nog een restant te vinden. Het in tact gebleven. Ook de Prinsenwijk is onaangetast gebleven. Kortom, de oude structuur uit 1700 is goed bewaard gebleven. Ten tijde van de formele Baroktuin is in de noordelijke aanleg productiebos aangelegd. Dat zal opnieuw worden aangeplant, met grachtjes ertussen. Voorheen was het hout deels voor eigen gebruik, de rest werd verkocht. Nu ontstaat er dynamiek in het landschap, omdat ook nu met een zekere regelmaat een vak zal worden gekapt en weer opnieuw aangeplant. Het productiebos dient nu een ecologisch doel. Tusken de Prinsewyk en de produksjebosk wurdt noch in grêft oanlein om sa de sichtline frij te hâlden. De produksjebosk wurdt,

5 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER 2003 foto: harry blokzijl 5 om samar te sizzen, boppe it wetter úttild. It jout kuierders de mooglikheid om by de Prinsewyk lâns te rinnen. Ut it museum wei hat de besiker in prachtich útsicht op de bûtenpleats. Dat wurdt net fersteurd troch oerhingjend grien. Die as is heel belangrijk. Daarom moest het museum zo licht mogelijk gebouwd worden. De twee strakke zichtlijnen moesten gewaarborgd blijven. Dat is de basis van de barok. Geen elementen die de overzichtelijkheid verstoren. Aan de ene kant maar ook onderhouden. Zo n productiebos, daar kun je iets mee. Het is een voortzetting van het historische naar de actualiteit. Dat is ook altijd het uitgangspunt van initiatiefnemer Thom Mercuur geweest. Lânskipsarsjitekt Michael van Gessel út Amsterdam seit oer it plan: De eenvoud en forse maatvoering zijn als uitgangspunt gekozen. Het museum met bijbehorende gronden is als nieuw deel aan het oorspronkelijke park toegevoegd en sluit het park aan Je moet proberen de mensen het bewustzijn mee te geven om naar de dingen te kijken in een soort samenhang. het uitzicht op het landgoed, aan de andere kant richting De Knipe op het waterrijke gebied waar de nieuwe woonwijk komt. De tuinarchitect Van Gessel wilde het probleem inzake de bevoorrading goed oplossen. Daarom is het plein voor het museum ontworpen in formele stijl als voorzetting van de as, in hetzelfde ritme als de rest. Het steekt als het ware in het park. Maar het is niet schreeuwend, het mag niet vloeken met de serene rust van de rest van het park. Het plein moet zich logisch voegen. Van Gessel zag meteen de waarde van de historische aanleg. Daar moet je iets mee doen en die moet je versterken, zei hij. Natuurlijk kan je niet alles bij het oude laten. Het gebied heeft namelijk een andere functie gekregen. Die moet worden benut, de noordzijde af. Dit meest noordelijke parkdeel ligt op een eiland en daarmee ruimtelijk even los van het oorspronkelijke park. Het museum is de schakel tussen oud en nieuw. Radetzky: Het moet een heel aangename plek worden, waar mensen komen die niet alleen geïnteresseerd zijn in moderne kunst. Ook natuur- en tuinliefhebbers kunnen er veel van hun gading vinden. Maar vooral is het historische aspect van groot belang omdat dit zo n uniek complex is. Die waarden moeten tijdens de bouw goed worden bewaakt. Het karakteristieke mag niet worden aangetast. Het is namelijk net zo belangrijk als de verdere exploitatie. De bezoeker krijgt het besef dat hij of zij op een bijzondere

6 plek is beland. Je herkent de structuur van de oude lanen, het water, de serene sfeer, de beplanting. Met het betreden van het landgoed kom je in een bijzondere wereld. Je komt daar waar van alles te ontdekken valt. Liefhebbers van natuur, cultuurhistorie, tuinliefhebbers en kunstliefhebbers kunnen hun hart ophalen. Ik hoop voor Oranjewoud dat het project slaagt. Het gebied heeft zo n rijke geschiedenis. Die blijft nu bewaard. Je ziet er de oude buitenplaatsen en de daarbij behorende bijgebouwen en de dienstwoningen. Het is jammer dat de boerderijen langzamerhand uit het landschap verdwijnen. Dat heeft onder andere te maken met de strenge milieuwetgeving, die het voor boeren steeds moeilijker maakt hun beroep uit te oefenen. Boerderijen en buitenplaatsen zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een belangrijk element is de beheersing van het toerisme. Dat is nog een van de grootste opgaven. Er moeten genoeg mensen komen, maar niet teveel. Het toerisme moet een ingetogen karakter dragen. Er zijn genoeg aantrekkelijke punten waar de bezoekers langs kunnen worden geleid. Klein Jagtlust bijvoorbeeld, de Belvédère en voor de inwendige mens restaurant Tjaarda. Diezelfde gedachte heeft de oude hotelier uit het begin van de 20 ste eeuw, Andreas Tjaarda, vroeger ook gehad. De man had een vooruitziende blik. Een uitkijktoren in een betonconstructie, de enige in Friesland. Dat was en is bijzonder. Het toerisme is niet nieuw voor Oranjewoud. Toen ik met het boek bezig was, ontdekte ik hoe onlosmakelijk dat met het gebied verbonden is geweest, maar de schaal was uiteraard heel anders. Het is een uitdaging om hiervoor in de nu geldende situatie een plan te maken en goed gebruik te maken van de verschillende attracties in het gebied. Moderne kunst en cultureel erfgoed geven een interessant spanningsveld. Moderne kunst wordt eens ook geschiedenis en dan maakt ze deel uit van dat grotere geheel dat kunstgeschiedenis heet. Overigens is het ook interessant om er bij stil te staan dat in landhuizen als in Oranjewoud veel schilderijen, porselein en zilver aanwezig was, waarmee de toenmalige elite zich graag omgaf. Zij gaf regelmatig opdrachten aan kunstenaars. Oud zilver zou je kunnen beschouwen als voorloper van design. Enkele schilderijen kwamen later in een museum te hangen. In Oranjewoud wordt aan het verleden een nieuw museum toegevoegd, waarin moderne kunst wordt getoond. De cirkel is rond. Het is een moeilijke opgave om mensen blijvend te interesseren voor cultuur. Daarvoor is het nodig om verbanden te leren zien. Die zijn er in Oranjewoud volop. In het museum is moderne kunst te zien. In de oude panden kunst van toen. Voor de architectuur geldt hetzelfde, modern naast oud. Het landgoed van toen is eens modern geweest. Het is ooit ingericht en er is ooit een tuin bij aangelegd. Diezelfde stappen worden nu genomen bij de realisatie van het museum voor moderne kunst. Je moet proberen de mensen het bewustzijn mee te geven om naar de dingen te kijken in een soort samenhang. Zo hoop je een draagvlak te creëren om de waardevolle dingen te bewaren. buitenpost coen peppelenbos Rancuneus rumoer Hier in Groningen leeft de Friese literatuur totaal niet, behalve onder de Friese bannelingen, die liever in een echte stad wonen dan in Leeuwarden. In Friesland leeft de Friese literatuur ook niet, maar de schrijvers doen net alsof er heel wat gebeurt. Literatuur vaart wel bij rumoer, dus de polemiek is bij uitstek het genre waar de Friese schrijver van houdt. Op de internetsite valt op dat vlak weer van alles te beleven. Het lijkt een beetje op het ter ziele gegane Kistwurk en ook de schrijvers en medewerkers heb je al wel eens eerder gezien en gehoord. En daar rammelen de polemiekjes en kritiekjes alweer van de mislukte student Abe de Vries, de Baskische dwergpoedel Josse de Haan, de pseudoniemenkoning Eric Hoekstra, de immer boze Eeltsje Hettinga en ga zo maar door. Als ik aan geïnteresseerde literaire vrienden probeer uit te leggen waar al dat geschrijf over gaat, dan word je bevangen door grote schaamte. Die is boos op die, deze misgunt die een prijs en die vindt dat deze slecht vertaalt. Kortom: rancune is de motor van de Friese literatuur. Aangezien niemand zich over al dat rumoer druk maakt, vraag je je af waarom deze schrijvers zo verwoed doorgaan met hun stukjes. De enige redelijke verklaring moet zijn dat ze denken dat juist zij de Friese literatuur in leven houden. Zoals gebrouilleerde echtelieden denken dat het huwelijk stand blijft houden zolang ze maar ruzie blijven maken. Ik zat wat te scrollen en te lezen op de farsk-site en vroeg me af welke stukken over tien jaar nog aardig zouden zijn om te lezen. Al die rimramstukjes vallen als eerste af, die zijn over twee maanden al verouderd. Proza en poëzie zullen blijven en het is te betreuren dat juist dat oorspronkelijke werk het meest gemarginaliseerd wordt. Op internet en in literaire tijdschriften. Zolang al die redacties denken dat de literatuur van de grote bek het hoogste is waarnaar men streven moet, sterft de echte literatuur een zachte dood. Daar hoor je niemand over. 6

7 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER 2003 Nei Mata Hari ek Maigret as toeristyske attraksje 7 piter terpstra Doe t ik yn it maartnûmer fan de Moanne in artikel fan Willem Winters oer de skriuwer Georges Simenon lies, tocht ik der ynienen oan dat ik in boek haw dêr t er twa kear syn hantekening yn set hat. It wie yn de simmer fan 1966 dat ik him yn Amsterdam yn it Amstelhotel moete en in koart petear mei him hie. Dêrom mei tank oan Winters dizze lytse bydrage oan alles wat der yn dit betinkingsjier fan syn hûndertste bertedei al oer him skreaun is. Fan A.W. Bruna en Zoon, dy t de Nederlânske oersettingen fan al Simenon syn boeken oer de Frânske kommissaris útjûn hat, waarden twa romans fan de yn Luik berne skriuwer op fernimstige wize as tûzenste dieltsje fan syn Zwarte Beertjes yn Amsterdam presintearre. Wa t Maigret en de zaak Nahour mei de bekende piip op it omslach lêst, komt op side 177 in op de kop steande ôfbylding fan de speurder tsjin. As er dan it boek diagonaal in slach omdraait, sjocht er de omslachtekening fan Het kasteel van Roodezand fan Georges Sim foar him. De iennige oerienkomst tusken de boeken, dy t fan elkoar skieden wurde troch 32 fotopagina s, is dat se beide yn Grinslân (Delfsyl en it tinkbyldige Roodezand by Slochteren) spylje. Winters hat yn syn artikel al ferteld hoe t Simenon yn Delfsyl syn earste Maigret skreau. Hy die dat yn in healfergien âld skûtsje yn it Damsterdjip. Het kasteel van Roodezand is ien fan syn 339, tige yn kwaliteit ferskillende romans. Hy is wolris direkteur fan in romanfabryk neamd. Likegoed hat er jierrenlang nei de Nobelpriis útsjoen. Henk Bruna hie de oanbieding fan it tûzenste Zwarte Beertje treflik oanklaaid. Foar de gasten wiene yn it Amstelhotel inkelde oeren keamers reservearre foar it ferklaaien en opkreazjen. Anneke hat dêr, lykas de oare froulju, tankber gebrûk fan makke, wylst ik in hiele sigaar opsmookt haw. By de oanbieding sieten Simenon en Bruna yn e midden oan in hiele lange tafel, mei oan beide kanten in rige auteurs út Bruna syn fûns. Ik wie krekt dwaande mei it fuortsetten fan Havank syn Schaduw-rige, dus dy eare kaam my ek ta. Der wie in plak reservearre foar Anne Wadman, fan wa t Bruna in oersetting fan De smearlappen útjûn hie, mar Anne kaam net opdaagjen. De parse en de oare gasten sieten lyk foar ús oer en sa kaam Martin van Amerongen der ta om Bruna en syn auteurs te fergelykjen mei in sirkusdirekteur dy t syn artysten oan it publyk presintearret. Nei ôfrin fan de plechtichheid brocht Bruna my even yn de kunde mei Simenon en fertelde him wat oer Havank en Terpstra, mar ik leau dat er fan gjinien fan beide ea heard hie. Wylst de direkteur trochrûn nei in oare gast, haw ik noch even mei Simenon praat en by dy gelegenheid hat er yn beide twa-yn-ien romans syn hantekening set. De jûns oan it diner haw ik him amper weromsjoen. Miskien hat er de liifdokter, dy t him beselskippe, even foarpriuwe litten, lykas keningen en keizers dat destiids dwaan lieten troch harren tsjinners, as se de saak net fertrouden. De oare deis reizgen de yn in hotel earne yn Utert ûnderbrochte gasten yn reservearre treinkûpees nei Delfsyl. Dêr waard in troch Pieter d Hont makke brûnzen stânbyld fan Maigret, in foarse figuer mei in hoed en lange oerjas, troch Simenon ûntbleate. In nuver wurd, mar it Frysk Wurdboek koe my net wizer meitsje. Under de gasten wiene Dútske, Ingelske, Italiaanske en Nederlânske (Kees Brusse en Jan Teulings) akteurs dy t yn films en televyzjestikken de rol fan Maigret spile hawwe. As oantinken krige ik fan Bruna in replika fan it stânbyld, dy t noch altyd tusken oare rariteiten by my yn in finsterbank stiet. Ik haw ek alle Nederlânske Maigret-pockets en de yn 27 dielen ynbûne samle wurken. Dy haw ik jierrenlang net fan it plak helle, mar in pear jier ferlyn naam ik op in bûtenlânske reis in pear pockets mei omdat ik tocht dat de herkenning miskien wolris nijsgjirrich wêze koe. Ik siet yn in stêd dêr t ik de namme net mear fan wit op in publike bank yn ien dêrfan te lêzen, doe t in man mei bekearingsbledsjes nei my ta kaam en sei: Mynhear, ik haw bettere lektuer foar jo. Men soe ferwachtsje dat, lykas Ljouwert foar de befoardering fan it toerisme mei Mata Hari pronket, Delfsyl mei de hiel wat wichtiger, yntelliginter en sediger Maigret soks ek dwaan soe. Ik kaam yn de ferrûne jierren gauris yn it havenplak, mar útsein in kuierrûte in de voetsporen van Maigret haw ik dêr neat fan fernommen. Mar no hie Delfsyl ûnder de namme Delfzijl in het teken van Maigret 2003 yn e wike fan 6 oant mei 12 septimber in hiel programma ôfwurke, fariearjend fan it opfieren fan it toanielstik De jongen die het wist oant in etalaazjespeurwedstriid. Yn in tal restaurants waard in spesjaal Maigret-menu optsjinne. Dat sil dan wol Elzasyske soerkoal mei pikelfleis of keallewoarstjes wêze. En in gleske Calvados...

8 Wellebrêge willem winters Yn de Volkskrant fan 10 maaie ornearre H.W. van der Dunk dat de Twadde Wrâldkriich en it nasjonaal-sosjalisme harren funksje as referentiekader en moreel ijkpunt ferlern ha. It is te lang lyn en de bylden en symboalen heakkekrús, Hitlersnor en konsintraasjekamp - binne folslein trivialiseard en devalueard. It hjirûnder steande ferslach fan ien fan myn lêsaventoeren toant dat jo net sa djip yn de Fryske literatuer hoege te dollen en dêr wurde jo al konfronteard mei bylden en symboalen, mei in ferskaat fan skriuwers en harren ideeën, dy t jo - noch altiten - fernuverje en twinge ta nuanseard tinken en oardieljen. Dizze kear begjint myn lêsaventoer ek yn in antikwariaat. Yn de bak mei frjemd lytsguod fyn ik in losse side slim soer wurden, brún, broazelich papier: Wellebrêge, in gedicht fan D.A. Tamminga. It is opnaam yn BBC nieuws 1945, in pear wike foar t de Dútsers kapitulearden, doe t de ûndergrûnse rûnom yn Fryslân besocht om it paad foar de oprukkende alliearde troepen frij te meitsjen. Dêrta moasten ûnder oare safolle mooglik brêgen ferdigene wurde, bygelyks de Wellebrêge by Wâldsein. Nijsgjirrich wurden frege ik Tamminga nei mear bysûnderheden en eftergrûnen. Hy skreau (op 7 juny 2001): Tige tank foar it tastjoeren fan de fotokopyen fan BBC nieuws 1945 mei it fers fan my oer Wellebrêge. Dit fers is in oerprintsel út in origineel. Dat hat stien yn it earste nûmer fan it yllegale krantsje De Wachter, dat ûnder redaksje fan myn sweager Jan Piebenga, Aldegea (W), nei de befrijing (15 april) ferskynde. Ik tocht dat je dat nûmer wol fine koene yn it fersetsmuseum en oars faaks op e Prov. Bibl. Ik haw fan dat krantsje gjin inkeld nûmer mear yn myn besit. It fers is letter ek wol opnommen yn myn lettere... ûnder de titel Ballade fan de Wellebrêge. Tafallich wurdt it net neamd yn Geart de Vries Trochpaden. Miskien kinne jo oer it gefjocht op snein 15 april 1945 tusken de L.O. en de Dútskers by de Wellebrêge ûnder Wâldsein ek wat fine yn Johannes Walinga, Tussen Brek en Skuttel (Utj. Lykele Jansma, Bûtenpost). Ik hoopje dat jo wat mei dizze ynljochtingen kinne. Yn it Jaarboek van de Maatschappij der Letterkunde skreau Tamminga oer boppeneamde Jan Tjittes Piebenga, dat hy nei it mislearjen fan de Nederlandse Unie yn de yllegaliteit telâne kaam. Hy wie redakteur fan De Wachter, anneks mei wapendroppings, joech ûnderdak oan in joadske ûnderdûker en waard nei de oarloch oansteld as redakteur fan de Leeuwarder Koerier (letter de Leeuwarder Courant). Yn Tussen Brek en Skuttel wurdt de Wellebrêge inkeld neamd, mar oer it gefjocht en de dea fan Nagelhout is neat te finen. Wol yn Woudsend en Woudsenders in oorlog en verzet (1995) fan Jan J. de Vries. Mei gefoel foar dramatyk skriuwt De Vries: Misschien heeft hij er een voorgevoel van gehad. Voordat ze zouden optrekken naar de Wellebrug ging Jappie nog even bij zijn ouders langs. It wie syn jierdei. Nog diezelfde middag kleurde zijn bloed het jonge gras rood. Neffens guon, seit De Jong, waard er begroeven yn in kiste dêr t earder op it tsjerkhôf fan Yndyk wapens yn ferburgen waarden. Mei militêre ear wurdt er op19 april te hôf brocht. Yn it befrijingsnûmer fan de Balkster Krante (28 april) waard Tamminga s Wellebrêge opnaam en letter nochris yn Het Noorden fan 1 maaie 1965, by in artikel fan Marinus de Boer, dy t in wat detaillearder ferslach fan it barren om de Wellebrêge jout. Bewaak de Wellebrug en voorkom dat de terugtrekkende Duitsers deze belangrijke verbinding laten springen. Akelich plastysk is J.P. Wiersma (Kriich tsjin frjemdfolk, 1946) yn syn reportaazje fan de slach om de Wellebrêge: Mar dy deale, hwat gyng it doe mâl hwant de Dútskers baernden der ek yn en der kaem dalik al broddel fan. De poep yn e beam jage de brenskutter in stik lead yn e holle; dat dy foel by syn mitrailleur del, kroandea. As dan de Kanadezen yn Wâldsein arrivearje, wurdt der in plan opsteld om de Wellebrêge feilich te stellen. Wiersma: Wylst hja dat meiinoar oerleinen hearden se in geweldigen plof... De Dútskers wienen mei in boatsje ûnder e brêge kommen en hienen der in springlading lein. Sa tochten se oan de Kanadezen te ûntkommen. Hja moasten, skriuwt Wiersma, by de Wellebrêge twa-en-tweintich deaden litte; de Wâldeinsters hienen sawn, de Canadezen fyftjin fijannen dellein. Nettsjinsteande de details wurdt de dea fan Nagelhout net neamd. de falskermers Eala! wy, falskermjagers En wiffe wapendragers, Drystmoedich, drok en jong. Yn daverjende motoaren Omheech, it fierst nei foaren Ré ta de liepe sprong. De trek fen loftsoldaten Giet, sinnekameraten, Ier foar de dage oan. Us sidderje de skermen! In skaed fen brune swermen Lûkt oer de frisse moarn. Wy kinne d ein bistappe. De wenstige étappe, Dy twisken jeugd en jeld, For ús in blitzaufnahme In heltedream ef drama. Gewelt stiet tsjin gewelt. In liet giet oer de wolken, Oer séën, lânnen, folken. In stoarm raest him to n ein. Oer ginnerale stêven En oer jongfeinte-grêven Haww wy fiktoarje flein. 8 R.P. Sybesma

9 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER Wellebrêge is net it iennige gedicht fan Tamminga oer de oarloch. Yn De Tsjerne (1965 V, side 161) publisearre er in parody op it gedicht De Falskermers fan R.P. Sybesma (It Heitelân, augustus 1940 en letter yn de bondel De swetten útlein, 1942). De ferhearliking fan it nazidom dêryn kaam Sybesma op swiere krityk te stean, seit Tamminga yn Trochpaden. De Falskermers fan Sybesma stie earder yn De Hollandsche Post (july 1940), dat - neffens de yntroduksje yn It Heitelân - yn tsjinst stiet fen de Germaanschvolksche Gedachte. It gedicht is in foarbyld fen aktuele Fryske oarlochspoezije en it besjongt in ûnderwerp, dat yette nea in Fryske dichter ynspirearre hat! Letter dat jier lit D.H. Kiestra (It Heitelân, 1940) witte dat De Falskermers troch in partij folslein misforstien is. Dan folget in bjusterbaarlike útlis, dy t ik mar folslein oanhelje: Al ha wy de oarloch forlern, en al binne der ek forskate fen ús jonges troch de Falskermers fallen, wy moatte dochs forstean kinne, dat de Dútske Parachutisten hjar libben priis hawn hawwe en faken priis jown hawwe, for in saek dy t hjarren heech en hillich west hat. Nei noch wat omballingen komt Kiestra ta in einkonklúzje omtrint it gedicht: Yn dizze skepping fen ien fen de Fryske soannen, biwiizget dit âlde folk syn libbenskrêft en syn ûndylgbere libbenswil. Meije de oare Friezen dy ek biwiizgje troch it alteast to forstean. Dat de redaksje fan It Heitelân sokke gedichten en artikels mei sokke taal opnaam, wie blykber foar skriuwers as Tamminga, Leiker, Terpstra en oaren gjin reden om harren bydragen te staken. Wol mient Tamminga safolle jierren letter yn Trochpaden dat it sa fout as wat wie om soks op te nimmen [-]. Wellebrêge waard ek ôfprinte yn Wjerlûd en forwar, in karlêzing út de Fryske forsetsliteratuer, yn 1963 gearstald fan Jehannes Terpstra en Freark Dam. (Lês de ynliedingen fan beide skriuwers!) Yn dy bondel trof ik Weitsrop fan Tamminga oan. Dam neamt it in foarbyld fan in útsprutsen fersetsfers. Dat mei de falskermer Ik, wiffe falskermjager, lang yn kaserne en lager opfokt ta oarlochsfé, hjir stean ik efter de oaren en moat sadaelk nei foaren dryst en ta springen ré. Ik wit my ûnder t fleanen gjin earn tusken de earnen, wiet fielt it yn myn krús. Strak brek ik fêst de poaten, se sjitte my oan moaten en ik kom noait wer thús. De apocalyps fan Dürer brekt los en foar de Führer bin ik mar sieddelsied. Mem, mem, ik wol net stjerre, net yn it grêf bidjerre dêr t hy ús hinneliedt! Hwerom gean net de folken ien wei op as de wolken...? Dêr blaft it hounsk bifel. Ik flok dy hiele bende en fal nei t ûnbikende as manna út de hel. sa wêze, my fernuveret de trije kear werhelle oprop: Wês partisaen! (sjoch kader). Hoe kin immen feint, faem en folk oproppe om partisaan te wurden, wylst er sels - sjoch Trochpaden - gjin grutter weachstik úthelle as it skriuwen fan in gedicht yn in yllegaal krantsje (wat ek net sûnder gefaar wie)? weitsrop Wês wekker, feint, de slavejacht is iepen. Wês wekker, hark, in stap giet om it hûs. Al moannet ek de lea ta rêst en sliepen, Wês wekker, wit dyn boalen to ûntwiken. It lân strûpt ûnder en it grien gespús Mei t minste rap regearret op e diken. Mar wês net ien fan nimmen en fan jaen: Wês partisaen! Wês wekker, faem, it siket om it lêste. Slacht dy it herte net fan lûd alarm? Lit fûgelfaeijen oan dyn hurdsté rêste. Forachtsje boarntsjelappen en lakeijen, En bliuw in beaken yn de swiere stoarm, Dy t teisteret ús kostbere kontrijen. Mar bûch dy net yn litten en yn dwaen: Wês partisaen! Wês wekker, folk, de fijân hat bifluorre De wei dy t útrint op dyn ûndergong. De tarring minderet yn hûs en skuorre, Mar út e kimen komt in fiere tonger, Wês wekker, sjoch, as ús de dea bisprong Sil, ûnder lizzende yn need en honger, De frijdom ús net fan de plicht ûntslaen: Wês partisaen! D.A. Tamminga (1945) Dizze lêstocht neffens de sniebalmetoade einiget hjir foarearst. Stúdzje fan it hâlden en dragen fan de Fryske skriuwers yn oarlochstiid smyt al gau wat op. De etyske fragen rûgelje oer de tafel. Van der Dunk mient dat de warskôgjende wurking fan betinkingen ûntkrêfte is. Nije ferskrikkingen en fassinaasje troch geweld binne der net mei opkeard, skriuwt er. Mar is dat net in te hege eask? Wy skaffe justysje dochs ek net ôf om t der hyltyd wer kriminelen opkomme? D.A. Tamminga, frij nei R.P. Sybesma

10 10 bron foto s: friesch dagblad Friesch Dagblad 100 jaar karin de mik Een anachronisme met een eigen geluid Het Friesch Dagblad is een unicum, een fenomeen, maar ook een anachronisme. Zo n kleine zelfstandige christelijke krant kan eigenlijk niet bestaan in het geweld van mediaconcerns die fuseren, krantentitels opvreten en winst najagen. Tien jaar nadat onderzoekers constateerden dat zelfstandig voortbestaan geen realistisch alternatief was, bestaat de krant echter nog steeds. Hoe kan dat?

11 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER Ruim dertig jaar geleden wisten de sceptici het al: die actie van het Friesch Dagblad, dat een nieuw, modern kantoorpand wilde openen, zou een fiasco worden. Men wilde een renteloze lening van een miljoen gulden uitschrijven? Nou, ze mochten blij zijn als ze een paar ton binnenkregen! Binnen drie maanden was dat miljoen er. Nee, zelfs nog gulden meer. Bijeengebracht door al die abonnees en sympathisanten, die soms maar een paar tientjes konden missen. Toen het bedrag werd bekendgemaakt, in een zaaltje ergens in Leeuwarden, stond een oudere man op die de aanwezigen opriep: Prijst den Heer met blijde galmen. Deze actie was geen groot succes, nee, het bestuur van de Provinciale Persvereniging, de uitgeefster van de krant, sprak liever bescheiden van een grote zegen. De geschiedenis van it deiblêd is er een van zorg en zegen. Steeds is er zorg over voldoende abonnees, over voldoende middelen, voldoende advertenties. Maar steeds weer weet de krant het hoofd boven water te houden, door bijdragen uit het Bedrijfsfonds voor de Pers, dankzij onvermoeid bijspringende lezers, donateursacties die tienduizenden guldens opleveren en nieuwe, opmerkelijke initiatieven die nieuwe abonnees (moeten) trekken. anachronisme Toch is het Friesch Dagblad in feite een anachronisme. Dat geven ze zelf ook grif toe. Het kan eigenlijk niet dat een krant met abonnees levensvatbaar is. Dagbladconcerns roepen dat Dagblad in 1907 was zowel een persoonlijk als zakelijk drama voor de jonge krant. Een abonnement op het FD kostte in die tijd 1,50 gulden per kwartaal. Het abonnementenaantal lag op 3500, maar de krant werd in meer dan Friese gezinnen gelezen. Dat medelezerschap is een bijna onuitroeibaar kwaad en een zware handicap voor de krant geweest, zo meldt het jubileumboek van het Friesch Dagblad uit In 1911 werd de eerste hoofdredacteur benoemd, P. Brouwer, een gemoedelijke en geestige man, die zowel over politiek als literatuur schreef en zelfs een eigen feuilleton bedacht en schreef. Maar na de Eerste Wereldoorlog liepen de inkomsten terug. Tot overmaat van ramp overleed Brouwer in 1926 na een slepende ziekte. Zijn opvolger was D. van der Meulen, hoofd van de lagere school in Wijnjeterp, een strijdbaar en politiek actief man, die soms te ongenuanceerd was, vonden critici. Het geringe aantal abonnees was een bron van zorg, ook in die tijd. Bij het 25-jarig bestaan van de krant opperde het nieuwe bestuurslid C. van Raaij dat een jubileumgift op zijn plaats was. Een intekenlijst leverde 760 gulden op en een lezersactie zelfs ,86 gulden. Van Raaij ging na welke verenigingen wel in de Leeuwarder Courant en niet in het FD adverteerden. En men was onverbiddelijk: als er niet geadverteerd werd, dan stuurde het FD ook geen verslaggever voor een verslag in de krant. In 1934 was het echt crisis. De advertenties daalden zo snel, dat opheffing van de krant een optie was, als er niet snel De geschiedenis van it deiblêd is er een van zorg en zegen. een economisch gezond bedrijf minstens het dubbele aantal nodig heeft. En sommigen reppen al van een ondergrens van Maar het FD is geen gewone krant. Er zijn geen aandeelhouders, die rendementen verwachten en winsten opstrijken. Winst vloeit terug in het bedrijf. De krant is van de lezers en niet van een NV. Het doel van de uitgeefster is eenvoudigweg een christelijke krant uitgeven. Punt. Commercialisering en schaalvergroting zijn niet aan de orde aan de Voltaweg. Het was in 1899 dat die Provinciale Persvereniging werd opgericht. De zoon van Abraham Kuyper, de predikant H.H. Kuyper, leidde de oprichtingsvergadering in een zaal van de gereformeerde Noorderkerk in Leeuwarden. Zijn vader wilde met de door hem in 1872 opgezette krant De Standaard het antirevolutionaire volksdeel bereiken. Maar daarnaast moesten ook regionale kranten het anti-revolutionaire gedachtegoed gaan verspreiden als tegenhanger van de liberale pers. In 1900 gaf de Provinciale Persvereniging de Provinciale Friesche Courant uit, die geen succes werd. Drie jaar later werd die opgeheven, maar in datzelfde jaar, op 1 juni 1903, verscheen het eerste Friesch Dagblad. Een hoofdredacteur kwam er niet, wel een commissie van de redactie. Het liep niet best, die eerste jaren, maar dankzij de inzet en creativiteit van bestuurslid mr. H. Okma bij een tekort regelde hij dat er een intekenlijst kwam - ging het beter. De plotselinge dood van deze geestelijk vader van het Friesch iets zou veranderen. Er was een tekort van gulden. Op de redactie bezuinigen kon niet, die bestond maar uit drie man. Het bestuur bedacht een opmerkelijke kostenbesparing en benaderde hiervoor zelfs AR-premier Colijn. Als die Van der Meulen nou eens zou laten benoemen als burgemeester, dan kon deze die functie mooi combineren met een hoofdredacteurschap van de krant. In 1935 overlijdt Van der Meulen echter, 46 jaar oud. De mens wikt en God beschikt in Zijn ondoorgrondelijkheid. Wat nu? Het bestuur besloot H. Algra, leraar aan de christelijke kweekschool in Leeuwarden, te vragen om dagelijks een hoofdcommentaar te schrijven. de periode algra Algra was bekend om zijn artikelen in de Gereformeerde Gezinsbode. De periode-algra zou maar liefst 42 jaar duren, want tot 1977 bleef hij hoofdredacteur. Het Friesch Dagblad zou vlak na de oorlog zijn hoogste abonnementenaantal hebben: Op 17 mei 1941 staakte het bestuur de uitgave en verscheen het laatste nummer tijdens de bezetting. De journalisten weigerden lid te worden van het door de bezetter opgerichte Verbond van Journalisten, waarvan joodse collega s waren uitgesloten. Daarvoor hadden de hoofdredactionele commentaren de nazi s al tot razernij gedreven. Die principiële houding leverde het FD veel nieuwe abonnees op.

12 12 Dat was pas later, want pal na de bevrijding van Leeuwarden, in april 1945, was het aantal abonnees zo gering, dat één man, heilsoldaat Nauta, in zijn eentje de bezorging kon doen. De goodwill die it deiblêd tijdens de oorlogsjaren had opgebouwd, bleek echter van korte duur. Tien jaar na de bevrijding was het aantal abonnees gedaald tot Het FD was inmiddels van gereformeerde krant christelijk geworden, maar de AR-reuk bleef er toch een beetje aanhangen. Orthodoxen de enveloppe opende, rolden er enkele briefjes van duizend en tientallen van honderd op tafel. In totaal telde hij een bedrag van gulden, voor een investering waar u nog niet aan toekwam, aldus de anonieme gever. De leden van de vereniging bepalen ook wat er in grote lijnen in de krant komt. In de jaren veertig was er een groep die meer Fries in de krant wilde. Een ander lid klaagde over de inhoud van het feuilleton, waarin de geheimen van de kraamkamer te veel worden onthuld. Anderen Deze krant bestaat omdat de lezers het willen. bleken zich nauwelijks thuis te voelen bij de krant. Toch was en is de band met de lezers hecht. Hechter dan bij andere kranten. In het verleden is abonnees vaak gevraagd financieel bij te springen, door een eenmalige donatie of een vrijwillige verhoging van het abonnementsgeld. Mede hierdoor en door bijdragen van het Bedrijfsfonds voor de Pers, wist de krant steeds weer uit het dal te klauteren. De huidige hoofdredacteur/directeur Lútsen Kooistra placht te spreken van het wonder van de 21 ste eeuw. Deze krant bestaat omdat de lezers het willen. Zijn krant onderscheidt zich van anderen door het maken van keuzes. Ze is wars van cynisme en sensatiezucht en heeft een eigen geluid. modern kantoorpand In 1972 bereikt het Friesch Dagblad een mijlpaal: het vertrouwde monumentale pand aan de Grote Kerkstraat wordt verruild voor een modern kantoorpand aan de Voltaweg. Aan de vooravond van de opening gooiden onbekenden daar een brief met inhoud door de bus. Voor dr. R. Boomgaardt. Voor bij de koffie. Toen deze waren tegen advertenties voor sterke drank. Ook nu worden uit principe advertenties geweigerd, bijvoorbeeld die van de commercieel lucratieve 06-sekslijnen. bob nuys Na de periode-algra komt het tweemanschap Ype Schaaf-Sytze Faber aan het roer. Schaaf kreeg de dagelijkse leiding op de redactie, Faber schreef hoofdredactionele commentaren over van tevoren vastgestelde onderwerpen. Toen Faber in 1985 burgemeester van Hoogeveen werd, nam Bob Nuys de leiding over. Hij bleef tot 1994 als hoofdredacteur verbonden aan de krant. Het was zijn opdracht van het FD een echte krant te maken en in het veredeld samenraapsel van berichten structuur aan te brengen, zoals hij zelf omschrijft. Er werd een duidelijke algehele katernindeling aangebracht, er kwamen radio- en televisiepagina s en in december 1985 verscheen de avondkrant op zaterdag, als een van de eersten in ons land, als ochtendkrant. De Leeuwarder Courant volgde dit voorbeeld vrij snel. Ook werden

13 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER een economie- en een opiniepagina geïntroduceerd, ook al snel gekopieerd door de concurrent aan de Voorstreek, aldus Nuys. Deze trok ook vaste columnisten aan, onder wie Mink van Rijsdijk, RPF-kamerlid Meindert Leerling, zijn GPV-collega Gerrit Schutte en CDA er Gerrit de Jong. De 25 mensen tellende redactie werd jaarlijks uitgebreid met één redacteur. In 1988 kwam er een nieuwe offset-rotatiedrukpers, die er nu nog staat. Het FD was hiermee de tweede in ons land die een dergelijke pers in gebruik nam. Vijftien jaar geleden vroeg Nuys Pim Fortuyn al een column te schrijven over de miljoenennota. Fortuyn was toen hoogleraar in Groningen en vroeg voor anderhalf A4 tje 1500 gulden. Dan heb je pech, want ik betaal maximaal 500 gulden, zei Nuys. Ze raakten erover in discussie tot Fortuyn aanbood de klus pro deo te doen. Op voorwaarde dat de journalist die het stuk redigeert met me uit eten gaat. Nuys haalde ook de subtitel christelijk nationaal van de voorpagina, die hij te nationalistisch vond klinken. Het ging zijn gangetje bij de krant. Het bestuur van de Provinciale Persvereniging knikte nu en dan tevreden van de zijlijn toe als de Gideonsbende van Nuys die grote Leeuwarder Courant met een primeurtje weer eens te slim af was. In 1991 ontstonden er rimpels in de vijver. Het zakelijk avontuur van de nieuwe directeur C. Veen, het Autojournaal, werd een fiasco. Er werd een verlies geleden van ruim een miljoen gulden. Veens opvolger ging het niet beter af. Eind 1992 boterde het niet meer tussen Nuys en het bestuur. De laatste zou de christelijke identiteit van de krant onvoldoende gestalte geven. Het bestuur was tegen verslaggeving van betaalde voetbalwedstrijden op zondag, Nuys en zijn redacteuren juist voor. Nuys voelde veel voor een samengaan met de Friese Pers op technisch commercieel gebied (drukken en advertentiewerving). Het bestuur beschuldigde hem ervan de krant te verkwanselen en te heulen met de heidense vijand. Het conflict mondde uit in het ontslag van Nuys, wegens een onherstelbare vertrouwensbreuk. Het bestuur opteerde voor zelfstandigheid. De krant moest zich gaan onderscheiden. Moest zich gaan profileren en duidelijk herkenbaar worden. Kooistra s voorganger Erik van Veenstra stelde tien jaar geleden dat de krant er binnen drie jaar à nieuwe abonnees bij moest hebben. Of dit gehaald is, blijft onduidelijk. Na een interim-periode onder leiding van Klaas Jansma, directeur van het commerciële persbureau PENN, een indertijd belangrijke kweekvijver van journalistiek talent, werd de huidige hoofdredacteur Lútsen Kooistra in 1994 aangesteld. lutsen kooistra Kooistra beklemtoont geregeld de bijzondere positie van zijn krant. Hij spreekt van een ongerijmdheid, een buitenbeentje. De 35 mensen tellende redactie presteert iets wat in krantenland eigenlijk voor onmogelijk wordt gehouden: een levensvatbare krant volschrijven voor abonnees. Opmerkelijk zijn ook de vele initiatieven die Kooistra neemt om het aantal abonnees te vergroten. Vorig jaar lanceerde hij Het Goede Leven, een nieuwe, fraai vormgegeven weekeditie, die landelijk zou aanslaan. Het is een mooie vondst: artikelen die toch al geschreven zijn beschikbaar stellen aan een breder, want landelijk, publiek. Binnen een jaar moesten er abonnees zijn. Het is jammer dat Kooistra niet duidelijk maakt of dit aantal daadwerkelijk is gehaald. Niet dat ik hem erop wil afrekenen, ik hoop alleen maar dat het is gelukt. Want ik heb een zwak voor het Friesch Dagblad. Mijn eerste schreden in het journalistieke métier zette ik bij eerdergenoemd persbureau PENN en ik had in die tijd, midden jaren tachtig, vrijwel dagelijks overleg met chef provincie wijlen Matty Sikkema. Zij was altijd enthousiast over de onderwerpen

14 die we aanboden en ook ik ben, net als mijn toenmalige collega s, geregeld namens het FD op pad geweest. We versloegen gemeenteraadsvergaderingen en Statencommissies voor it deiblêd en werden geregeld ingeschakeld voor de Bedrijvenbijlage. Ik raakte bekend door de Zuinig Stoken -pagina s in het FD. Het valt natuurlijk toe te juichen dat Friesland nog twee regionale kranten telt, een rijkdom die maar weinig provincies kennen. Het FD probeert het nieuws anders te verslaan en om ander nieuws te brengen. Enkele voorbeelden: verslagen van boksen worden per definitie niet afgedrukt. De krant was vermoedelijk een van de weinigen die uit principe geen foto afdrukten van de neergeschoten Pim Fortuyn. Het is genant en stuitend dat je iemand die overhoop wordt geschoten niet de intimiteit van het sterven gunt, oordeelt hoofdredacteur Kooistra. Autowrakken van verongelukte Friezen zal niemand in het FD zien, omdat verdriet van nabestaanden niet nog eens verhevigd hoeft te worden door een afbeelding van een verongelukt voertuig. Anderzijds worden er bewuste keuzes vanuit de christelijke levensovertuiging gemaakt: elke maand verschijnt er een verhaal over de schuldenproblematiek van de Derde Wereld. Kooistra wil zijn lezers duidelijk maken dat de rijkdom in het westen deels over de ruggen van de arme landen gaat. Het FD is als een van de weinige kranten aangesloten bij IPS, een Derde Wereldpersbureau in Brussel, dat aspecten belicht die grote westers georiënteerde persbureau s niet coveren. De krant probeert zich de laatste jaren zo meer te profileren. Anderzijds is er kritiek dat het vooral een RPF-krant zou zijn. Persoonlijk vind ik dat de krant, die in veel opzichten toch behoorlijk maatschappijkritische standpunten inneemt, meer links-liberale lezers zou moeten kunnen trekken. Het probleem hierbij is echter dat het FD voor mensen die de krant niet kennen een duidelijk christelijke signatuur heeft. Opmerkelijk: onlangs drukten beide regionale Friese kranten exact dezelfde foto af van de stierenrennen in de Spaanse plaats Pamplona. We zien een stier door de straten rennen en een meute naast en achter hem. De LC koos als neutrale kop De stieren zijn weer los in Pamplona, wat feitelijk juist is, want elk jaar staat het evenement weer op het programma. Het FD meldt Wreed festival, een waardeoordeel, maar wel een mijns inziens juist standpunt. Het bijschrift is veelzeggender. De Leeuwarder Courant rept van honderden durfals die zich traditiegetrouw in de straten van de Noord- Spaanse stad laten opjagen door loslopende dieren. Te summier in mijn ogen. Over dierenleed wordt niets gezegd. Het FD stal mijn hart door het uitgebreide onderschrift, dat aan duidelijkheid niets te wensen overlaat. Het festival wordt een barbaars staaltje van dierenmishandeling genoemd. Je leest direct waarom: Een week lang worden iedere ochtend zes doodsbange stieren door het stadscentrum gejaagd. Het zijn dus de dieren die worden opgejaagd en niet de zogeheten durfals die door de dieren worden achtervolgd. Die durfals dagen de stieren uit en tonen zo hun moed. s Avonds worden de dieren kansloos en wreed doodgemaakt in de arena van de stierenvechters. Eraan toegevoegd wordt dat het festival in Pamplona duizenden bezoekers trekt. Jaja, zo snappen wij dat die Spanjaarden in feite barbaarse dierenkwellers zijn. Hulde! 14

15 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER 2003 parels uit het noorden Echt Iers bouke van der hem 15 We fine oan it begjin fan e jûn yn Dublin in special edition fan Van Morrison syn lêste cd Down The Road. Der sitte in stikmannich ekstra stickers op. En dy sitte moai net op it eksimplaar dat thús al in goed jier ôfspile wurdt! Mar benammen giet it om it ekstra nûmer ( Man Has To Struggle ) dat derop stiet en dat der ôfhelle is op de kontinintale edysje. We hawwe in collector s item yn hannen! Eins is dizze fan Van the Man te goed foar de simpele cd-spiler yn de Nissan Micra, dêr t we mei troch Ierlân crosse. Jûns let werom yn it hoteltsje - wurch en foldien fan in hiele dei on the road - sjoch ik wat nei de tillevyzje. Gaelic football is der foar. Nasjonale sport nûmer ien, in miks fan rugby en ús fuotbaljen. De spulregels haw ik gau genôch yn e smizen, mar it kommentaar is yn it ûnfersteanbere Gaelic. Stel je foar: Fries om utens makket foto s fan plaknammebuordsjes dy t yn beskate streken allinnich yn it Gaelic binne; moai dat soks bewarre bliuwt, hy rydt der graach in ein foar om. Warskôgingsbuordsjes mei yn t âld-iersk opspattend grind : singelier! En fierders (fral yn it achterbleaune westlik part fan it lân): as groet oan him stekke de tsjinlizzers de wiisfinger eefkes op boppe it stjoer. It is ien grut doarp fol betrouber freonlik folk, sels al jout hy him dertusken yn in auto mei Dublin-nûmerboerd! Allegear goed en wol, mar ûnder de sportútstjoering wurd ik fan al dat Gaelic wat nidich, ek omdat it flitsen binne fan de foarige kompetysje. It dûzelet my fan al dy ferskillende klupkleuren, ûnútsprekbere nammen en rare wedstriidsitewaasjes. Safolle begryp ik der wol fan dat it de All Irelandkampioenskompetysje is. As der in ploech út Ulster spilet, giet it kommentaar yn it Ingelsk. Yn de lounge lies ik trouwens yn in Ingelsk magazine hoe optein se dêre binne oer fuotballer Ruud van Nistelrooy. Van the Man, sjonge de tribunes op Old Trafford ús Ruud ta. Hielendal net om nei te kommen wurdt it as de bylden ek noch samar ôfwiksele wurde mei nasjonale sport nûmer twa, hurling, wêrby t de mannen mei in fergrutte hockeystick omreagje. As mjukset Omrop Fryslân bylden fan keatsen en fierljeppen. Ik begjin derfan te slûgjen, op in stuit sjoch ik kreaze Ruud der sels tusken rinnen. Dat kin ek in commercial break west ha. De tv giet út yn in helder momint, wannear t in team readbûnte bollen oer it fjild stoarmet: de Noard-Ieren ha it wûn, ferdomme. Eartiids by ús op it doarp ferrûn it krektsa: wy waarden by einsluten altyd yn e sek naaid troch dy fanatike grifformearden. Oan e ein fan de reis, nei in pear tûzen milen linksriden, leverje ik ús kekke Micra skeafrij yn by Budget-autoferhier oan e râne fan it fleanfjild. Oer alle boegen tefreden. Dy kras stiet net op it papier dat jo ûnderskreaunen doe t jo de wein fan ús meikrigen, mister Van the Ham! beweart de sjef, de earste mei in kweade dronk dy t ik fan dit fleurige doarpsfolk tsjinkom. Fan replyk tsjinje, yn spesjale omstannichheden ûnderhannelje, t is oars myn fak, mar no haw ik der wol oan. Ik kies foar de flecht nei foaren. That is no fair business, mear as sokswat komt der even net út en ik rin fuort. De boarch dy t ik yn t foar betelje moast foar t gefal ik net mei in folle tank by it fleanfjild weromkomme soe, lit ik sjitte, realisearje ik my as ik de pas der al flink yn ha. As ús Airbus in kurve makket oer de rivier by it fleanfjild lâns en koers set nei Schiphol, realisearje ik my wat oars: de spesjale cd, yn it spilerke fan dy Micra sitte litten, kristus! In myl ûnder my moat de Budget-jonge, dy t it fehikeltsje troch de waskerij ried, ús item út e spiler helle ha en tocht: hm, foar eigen gebrûk is it niks, sy fan it kontinint mar tinke dat Ierske muzyk noait fierder kaam is as Morrison, dy brombear fan it ferkearde Belfast.

16 Op zoek huub mous naar een zittende jongeling De grootste misvatting over het menselijk geheugen is dat het zou werken als een computer. Herinneringen zijn geen pakketjes informatie, die je in je hersenen kunt opslaan en daarna op elk gewenst moment op het scherm van je bewustzijn tevoorschijn kunt toveren. Zo n vast pakketje bestaat niet. Telkens weer neemt een herinnering een andere gedaante aan, ingekleurd door de wisselende belichtingen van het gevoel en ingekaderd door de veranderende rasters van het verstand. 16 Ik realiseerde mij dit, toen ik onlangs een reproductie terugzag van een beeld van Wilhelm Lehmbruck. Het was Een zittende jongeling, een bronzen sculptuur, ruim een meter hoog, gemaakt in Menigeen zal dit beeld herkennen. Het behoort immers tot de canon van de moderne kunst. Sommigen hebben er zelfs een icoon van de twintigste eeuw in willen zien, het tijdperk van wereldoorlogen en existentiële vervreemding. Zo schreef de Duitse kunsthistoricus Werner Hofmann aan het eind van de jaren vijftig: Misschien bestaan in de kunst van onze eeuw werken die heviger bewogen, de gebroken, te pletter geslagen creatuur verbeelden, maar er bestaat, geloof ik, geen die deze beleving zo monumentaal symboliseert. Zulke grote woorden krijg ik niet uit mijn pen, als ik dit beeld in gedachten neem. Bij het weerzien kwam bij mij ook eerder iets onbestemds naar boven, een soort déjà vu, een oud verhaal dat rondspookt in mijn hoofd, alsof onder dit beeld nog een ander beeld drijft, een foto die zich maar niet wil uitkristalliseren in het ontwikkelbad van mijn geheugen. Was het de denker van Rodin? Een treurende jongeman op een graf van Canova? Of gewoon een foto van een verslagen frontsoldaat, die met gebogen hoofd, de helm tussen zijn knieën, de verschrikkingen van de nederlaag overdenkt? Het zou mij niet verbazen als een dergelijke foto de kunstenaar ook daadwerkelijk als voorbeeld heeft gediend. In 1918 moeten de kranten er vol van hebben gestaan, zeker in Duitsland. In die dagen kreeg de hemel van het Avondland stilaan de kleur van bloed. Lehmbruck, zo las ik bij Werner Hofmann, raakte zwaar getraumatiseerd door de gevolgen van een oorlog waarin een generatie werd uitgedund. Vrijwel al zijn vrienden sneuvelden aan het front. De houding van deze zittende jongeling is op twee manieren te duiden: gelatenheid of verlatenheid, berusting of wanhoop. Zoals bij wel meer beelden van Lehmbruck het oeuvre is niet groot,

17 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER slechts enkele tientallen werken - is het hoofd gebogen en de blik naar binnen gericht. De figuur gaat duidelijk te rade bij zichzelf. Is het Weltschmerz die hem kwelt of weemoed van een voorbije jeugd? Er is wel beweerd dat hij bidt, maar ik betwijfel dat. Zeker, Lehmbruck boetseerde in datzelfde jaar nog zijn Biddende vrouw. Het zou zijn laatste werkstuk worden: een beeld van klei, waarin de verbijstering over het recente wereldgebeuren bevroren lijkt in een krampachtige, bijna bezwerende houding. Maar deze zittende jongeling bidt niet. Hij capituleert. Iets wat hij niet kan bevatten moet hem overweldigd hebben. Het is een houding de catastrofe Boccioni, Franz Marc, Apollinaire. Er waren er zelfs die, gedreven door een heimelijk doodsverlangen, zich vrijwillig hadden gemeld voor het front maar op wonderbaarlijke wijze door het lot waren gespaard, zoals de filosoof Wittgenstein overkwam. Maar Lehmbruck was slechts een gewone overlevende. De loopgraven had hij niet van binnen gezien. Vier jaar lang had hij niets gezien en tegelijk ook alles. Hij was the boy who saw it all. Hoe kan er een God bestaan, die dit alles heeft gewild? Zo moet hij zich talloze malen hebben afgevraagd. En bovendien: waarom zij wel en ik niet? Zijn woede op God sloeg terug op zichzelf. De laatste regels van een gedicht dat hij schreef in 1918, geven blijk van dit omzien in verbijstering: Habt Ihr, die soviel Tot bereitet. Habt Ihr nicht auch den Tot für mich? Nog geen halfjaar later pleegt hij zelfmoord, amper 38 jaar oud. Toch was het niet dit tragische verhaal, dat bij mij bovenkwam toen ik het beeld onlangs in reproductie terugzag. Ik kende de levensloop van Lehmbruck niet eens. Ik wist niet dat hij in 1881 in Meiderich bij Duisburg geboren was, in hetzelfde jaar als Picasso en Léger. Dat hij in Düsseldorf de academie bezocht. In 1910, als negenentwintigjarige jongeling, naar Parijs vertrok en daar meegezogen werd in de maalstroom van de nieuwe tijd. Hij zag daar de beelden van Rodin en Maillol en raakte in de ban van het expressionisme, dat vanuit Duitsland Europa veroverde. Na het uitbreken van de oorlog keerde hij terug naar zijn vaderland, waar zijn werk zich opeens ging verdiepen. De beelden werden intenser, de figuren langer en langer. Ze kregen bijna iets gotisch. Als begenadigd talent vond hij in een paar jaar tijd een geheel nieuwe manier van beeldhouwen uit. Geen suggestieve nabootsing van de natuur, maar een bezield uitbeelden daarvan. Alsof het lichaam een ijl bouwwerk is van kale vormen, dat telkens opnieuw in elkaar moet worden gezet vanuit één concept, Herinneringen zijn geen pakketjes informatie, die je in je hersenen kunt opslaan en daarna op elk gewenst moment op het scherm van je bewustzijn tevoorschijn kunt toveren. Zo n vast pakketje bestaat niet. voorbij. Voorbij de slachtpartijen van Verdun en de Marne. Voorbij de waanzin van al dat om niet verspilde leven. In een doorwaakte nacht kwam wellicht iets naar boven wat geen oog ooit eerder had gezien. In ieder geval iets wat hem nu verlamt en het spreken onmogelijk maakt. In een van zijn notitieboeken schrijft Lehmbruck: En een vlammende bloedrode bliksem, die een wervelende sterrenregen met zich voert, doorboort de duisternis. Zij slaat om me heen en zij slaat door me heen, ze zuigt me mee omhoog en omlaag, over de aarde en door duizelingwekkende afgronden en kloven, en dan is het weer nacht en totaal leeg.. De oorlog was voorbij, maar in plaats van een gevoel van opluchting werd Lehmbruck bevangen door de knagende schuld van het overleven. Grote talenten waren de dodendans ontsprongen: Duchamp, Picabia, Giacometti. Ze zouden met hun kunst in de komende jaren de wereld gaan veroveren. Maar evenzoveel begaafde jongelingen waren gesneuveld in de strijd: een innerlijke flits van de geest die een plastische gestalte krijgt in de materie. Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is intuïtief kénnen. Zoals kinderen - en wellicht ook een God - de wereld kennen door haar van binnenuit te zién. Elk kunstwerk, zo beweerde Lehmbruck, moet iets in zich hebben van de eerste scheppingsdag. Die zin deed bij mij het kwartje vallen. Een zittende jongeling, die in een apocalyptische stemming terugdenkt aan de eerste scheppingsdag. Opeens kreeg ik de tekening weer voor ogen die ik ooit zelf heb gemaakt. Ik zag mezelf daar zitten in de gedaante van deze jongeling. Die tekening was voor De Harpoen, de schoolkrant van het Ignatiuscollege. In april 1965 trad ik toe tot de redactie, een gebeurtenis die ik bijna ervoer als een roeping. Als zeventienjarige besteeg ik opeens mijn Olympus van de literatuur en dat zou ik mijn schoolgenoten laten merken. Het verhaal waarmee ik debuteerde, spotte met alle genres die in dit brave periodiek gebruikelijk waren. Het was geen gewaagde

18 verhandeling over de rechtvaardiging van het kwaad in de wereld. Geen pastiche van mythologische motieven uit de pen van een op hol geslagen gymnasiast. Geen geheel herziene versie van het bijbelse scheppingsverhaal, laat staan een parodie op het bankroet van de theologie. Nee, het was dat alles tegelijk: De mythe van een golfbal. Ondanks een overlast aan diepzinnige verwijzingen was het in zich vloekend stuk op de aarde. Een gitzwarte wolk scheurde doormidden en kotste een zee van water omlaag. In het felle licht van de bliksem zag ik plotseling weer dat witte bordje, versteend als op een kerkhof. Het kleine ronde gat in de grond stond open als een graf. Feilloos gedreven door hand kwam ik er in terecht. Vette kluiten aarde vielen boven op me. De tekening die dit verhaal illustreert, laat de Hoe kan er een God bestaan, die dit alles heeft gewild? Zo moet hij zich talloze malen hebben afgevraagd. En bovendien: waarom zij wel en ik niet? wezen een simpel verhaal, dat zich kort laat samenvatten. De ikfiguur is dood, achtergelaten in een rond gat in de grond, dat verscholen is in het gazon van een golfbaan. Deze dode golfbal herinnert zich een zondagochtend in het voorjaar van zijn leven, toen twee onsterfelijken naar de aarde waren afgedaald om hun krachten te meten in het golfspel. Samen lagen zij daar in het gras, zijn vrouwelijk evenbeeld en hij, twee golfballen in het paradijs op aarde. Zij werd als eerste weggeslagen door een man in het zwart, met ogen als een kabeljauw op het droge. Daarna was hijzelf aan de beurt. Een oude man, in smetteloos wit, had hem zachtjes in slaap doen vallen Als hij wakker schrikt, suist hij al door de lucht. Plotseling ziet hij haar liggen. Hij wil stoppen, maar kan niet, zijn baan licht vast: Woedende bliksemschichten schoten, wit, geslagen uit de hemel en sloegen gemoedstoestand zien van de ikfiguur, zittend in zijn graf, omziend in verbijstering. Een halve ellips van golfballen verbindt een doodshoofd met een yin-yang symbool. Alleen een slaphangende roos doorbreekt de symmetrie. Het lichaam is duidelijk nagetekend, misschien zelfs overgetrokken van een foto. Onmiskenbaar moet dit een reproductie van Lehmbrucks zittende jongeling zijn geweest. Toch klopt er iets niet. De benen missen de kenmerkende langgerektheid van het origineel. Een ander camerastandpunt moet het perspectief hebben verkort. Een andere foto heeft kennelijk als voorbeeld gediend. Ik ben gaan graven in mijn geheugen, maar niets kwam bij mij boven. Stelselmatig heb ik gezocht naar reproducties van Lehmbruck, in oude jaargangen van Openbaar Kunstbezit, tussen ansichtkaarten en catalogi. Mijn eerste boekjes over kunst, die ik 18

19 de Moanne NUMER 7 SEPTIMBER 2003 destijds kocht bij De Slegte, heb ik een voor een nageplozen. Maar telkens weer stuitte ik op diezelfde foto, die de zittende jongeling laat zien vanuit het meest voor de hand liggende gezichtspunt: met langgerekte benen. Totdat ik bij toeval, graaiend in een bak met tweedehands pockets, mijn oog liet vallen op de cover van een even beroemd als vergeten boekje uit het begin van de jaren zestig: Eerlijk voor God van John A.T. Robinson. Een theologische verhandeling die ik nooit had gelezen, maar destijds wel rondzwierf in mijn ouderlijk huis. Bingo, dacht ik, dit is hem dan, the boy who saw it all. Het is geen wonder dat dit boekje antiquarisch nog volop hemelse Big Brother zou net zo goed de duivel zelf kunnen zijn. Dat alziend oog bestaat niet. Een God is ook niet. We moeten juist loskomen van de gedachte dat God iets met het woord zijn van doen kan hebben. Zo gaat hij op zoek naar een nieuw soort transcendentie, niet buiten of boven, maar midden in de wereld. De gewone dingen van het leven wil hij bevrijden van hun loodzware last van verwijzingen naar het hogere. Hij spreekt over De vreemdeling van Camus, over de tedere onverschilligheid van de wereld. Er schemert iets door in deze tekst wat lang verzwegen lijkt. De onmacht en zwakheid van een ander soort God, wiens enige doel de doelloosheid is. 19 Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is intuïtief kénnen. verkrijgbaar is. Na het verschijnen van de Nederlandse editie in december 1963 was Eerlijk voor God vier maanden lang de meest verkochte pocket. Na de zesde druk in augustus 1964 waren er al exemplaren over de toonbank gegaan. In die dagen van hooggespannen oecumenische verwachtingen werd Honest to God zelfs een wereldwijde bestseller, die tot felle debatten zou leiden, niet alleen onder katholieken en protestanten, maar zelfs onder buitenkerkelijken. Een Anglicaanse bisschop had deze tekst in een paar maanden tijd geschreven, tijdens een ziekteverlof in het najaar van Zijn zinnen hebben vaart, de redenering is trefzeker. Robinson spreekt over de mythologische ballast van de bijbel, waaronder het christendom na tweeduizend jaar bedolven is geraakt. Maar in plaats van alle ongerijmdheden die daar uit voortvloeien, krampachtig te verdedigen, gaat hij zich zelf vragen stellen, de een nog radicaler dan de ander. Stel dat de atheïsten gelijk hebben, dat de God van het christendom een illusie is, een projectie van een kinderlijk vaderbeeld. Stel dat alles wat vandaag voor religie doorgaat niet meer is dan de neurotische ziekte die Freud zo treffend beschreven heeft. Dat die zoon van God, die als mens acteerde, in Deze moedige gedachten hebben menigeen destijds van een loodzwaar godsbeeld bevrijd. Ze leken zelfs een oplossing te bieden voor de theodicee, het eeuwenoude probleem van de rechtvaardiging van God met het oog op het kwaad in de wereld. Door een ruïne neer te halen wilde Robinson een fundament voor de toekomst behouden. Of die poging ook is geslaagd, valt achteraf te betwijfelen. Het christendom werd een wereldbeeld. Het verloor zijn ongenaakbare kern. Wat hier in beweging kwam, is een proces dat al in het begin van de vorige eeuw in werking trad, maar pas in de jaren zestig in een eenparige versnelling zou raken. Imagine there is no heaven, and no religion too, zong John Lennon tien jaar later. Het is de rollende steen van de ontmythologisering, een steen die van de berg af rolt in een baan die onomstotelijk vast lijkt te liggen. Het betoog van Robinson was ook niet nieuw. Het leunde zwaar op gedachten van Bultmann, Tillich en vooral Bonhoeffer. Het zou ook niet de laatste zijn in zijn soort. Nadien zou nog een reeks van verhandelingen volgen over een theologie na de dood van God, het einde van het conventionele christendom en het alom betwijfeld christelijk geloof. Het proces van de Stel dat alles fictie is, een sprookje, een mythe, wat moeten we dan? feite een draak van een toneelstuk opvoerde. Die absurde losprijs alleen al die aan de duivel moest worden betaald om de mensheid van de erfzonde te verlossen. Stel dat alles fictie is, een sprookje, een mythe, wat moeten we dan? Wat Robinson voor ogen heeft is de kern van de zaak, het kind dat met het badwater dreigt te verdwijnen. Hij verwerpt niet alleen het dualisme van het traditionele christendom met zijn aardse stervelingen en bovennatuurlijk hemelgewelf, maar ook het eenzijdige wereldbeeld van de wetenschap, waarin het mogelijk bestaan van een God geëlimineerd wordt als een onnodige werkhypothese. Wat nodig is, zo stelt hij keer op keer, is een copernicaanse revolutie van het middeleeuwse godsbeeld. God is niet de hoogst zijnde, de oorzaak van alles, zelfs van zichzelf. Zo n ontmythologisering duurt voort tot op de dag van vandaag. Maar de steen is inmiddels aardig tot stilstand gekomen. Niemand die het nog waagt om dit rotsblok weer naar boven te rollen. Alle mythes lijken immers uit de wereld verdwenen, zelfs de mythe van Sisyphus, om over die van een golfbal maar te zwijgen. Een beschaving die zijn goden ziet sterven, krijgt zicht op het eind van zijn levenscyclus. En toch, deze oude en goddeloze wereld roept soms, al is het maar even, het beeld weer op van een eerste begin. Het beeld van een zittende jongeling, omziend in verbijstering.

20 Twaris in bestjoersakkoart piet hemminga Ynvestearje yn kwaliteit Wat hat it earste healjier fan 2003 al net oplevere? Yn alle gefallen twa ferkiezings dy t beide aldergeloks moai wat stimmers lutsen. De Steateferkiezings soargen yn Fryslân foar in splinternij Kolleezje fan Deputearren: ien deputearre 20 ferfongen. En de Keamerferkiezings leveren in splinternij kabinet op: mar leafst acht nije gesichten yn de ploech fan 26 bewâldslju. Beide bestjoersorganen fine har grûnslach yn in moai akkoart. Investeren in kwaliteit en meedoen, meer werk, minder regels, sa binne de biedwurden fan dy beide fûnemintele beliedsstikken. Dat moat boarger en bouwer wol moed jaan, sa soe men tinke. noardlike bouwers De noardlike bouwers hawwe de trije noardlike provinsjale bestjoeren koartlyn ta mear aksje oanfitere. Net om faker in fleske wyn iepen te lûken, mar om mear te (fer)bouwen en folle krigeler te wurden as it om it binnenheljen fan Haachsk jild giet, sa fine de warbere ûndernimmers. Ik miende út de parlemintêre enkête nei de boufraude krekt begrepen te hawwen dat de bouwers sels och sa tûk en ynnovatyf wienen mei it binnenheljen fan Haachsk en oar oerheidsjild, mar no kin it blykber net langer sûnder de stipe fan de provinsjes. Dat de bou him yn de rjochting fan de provinsjes oppenearret is trouwens minder frjemd as op it earste gesicht liket. Sa jout it Fryske provinsjale bestjoersakkoart bygelyks wol omtinken oan lytse ekonomyske sektoaren as fiskerij, glêstúnbou en skipsbou, wylst de yn Fryslân dochs grutte bousektor bûten beskôging bliuwt. Mooglik is de bou efkes ferjitten, om t it provinsjaal omtinken foaral nei de eigen ferbouwing útgiet. It ynfieren fan in dualistyske opset foar it provinsjaal bestjoer is sà wichtich, dat it bestjoersakkoart dêr fuortendaliks mei begjint. Ek de fierdere ynrjochting fan it bestjoer freget in opmerklik grut omtinken yn it bestjoersakkoart. Dat nei binnen rjochte omtinken is oars in opmerklik ferskil mei it akkoart dat de grûnslach foar it nije kabinet foarmet. it fryske akkoart It dualisme is, sa seit it Fryske bestjoersakkoart , gjin doel op himsels, mar in middel om de provinsjale polityk werkenberder oer it fuotljocht te krijen. Sadwaande moatte de belutsenens fan de ynwenners en it demokratysk gehalte fan it bestjoer grutter wurde. De kultueromslach dy t nedich is om op dat mêd werklik wat te berikken is ien fan de grutte útdagings foar de kommende fjouwer jier. No, ik bin benijd hoe t dy útdaging útwurkje sil. De provinsje sil dêrta meidertiid grif de resultaten fan de ferbouwing op in rychje sette. En dat lit fuortendaliks ek de fraach opkomme wat der dien wurdt as dy resultaten mooglik wat tsjinfalle. Hoe sil de belutsenens fan de ynwenners fierders fêststeld wurde en hokfoar noarm wurdt dêrop loslitten? Hoe grut is feitlik dy belutsenens yn de hjoeddeiske taskôgersdemokrasy? De opkomst by de Steateferkiezings seit net alles, soe ik sizze. En it soe in hiel frjemde flater wurde as belutsenens lyksteld wurdt mei bekendheid mei de provinsje. As dat bart, is de ferlieding grif grut om ek nochris nei de nammebekendheid fan deputearren te sjen. Wa t noch fan it eardere ûndersyk nei it imago fan de provinsje wit, is net ferrast as it dêr krekt om gean soe. Mar sa n yntroverte en te beheinde benadering soe net earlik rjocht dwaan oan de maatskiplike