GEO-INFO 2. Nieuwe trend: Geospatial Business Intelligence. Guidance. 25e ICA-congres in Parijs. Vakblad van Geo-Informatie Nederland

Transcriptie

1 GEO-INFO 2 Vakblad van Geo-Informatie Nederland jaargang 9 pagina 4 Nieuwe trend: Geospatial Business Intelligence pagina 12 Guidance pagina 26 25e ICA-congres in Parijs

2 Time Machine SAGEO lanceert Geoplaza.nl De digitale marktplaats Geoplaza brengt studenten aan het mbo, hbo en wo laagdrempelig in contact met relevante werkgevers voor een stageplaats of eerste baan. Werkgevers hebben via Geoplaza in een vroeg stadium toegang tot nieuw talent. Daarnaast is ook uitwisseling van kennis en apparatuur en bemiddeling van gastdocentschappen mogelijk. Geoplaza heeft geen winstoogmerk. Voor de studenten is Geoplaza een gratis service. De kosten die er zijn verbonden aan de ontwikkeling en exploitatie, worden gedragen door de deelnemende werkgevers: bedrijven en overheden betalen voor pakketten van diensten die ze via Geoplaza kunnen afnemen. Dit loopt uiteen van een bedrijfspresentatie, via het actief aanbieden van stages en vacatures, tot inzage in het volledige bestand van aangemelde studenten. Geoplaza is sinds vorige maand operationeel en wordt zowel bij werkgevers als studenten goed ontvangen. Tot de early adopters onder de werkgevers behoren onder meer Shell, Arcadis, Facto Geo Meetdienst, Esri Nederland, Kadaster en Gemeente Rotterdam. Voor informatie: Marcel Oostland, projectmanager Geoplaza, Nieuwe Marktmonitor geosector in de maak Geobusiness Nederland komt met een nieuwe Marktmonitor. Ditmaal geen boekje, maar een dynamische monitor op internet. Voor de uitvoering is Heliview ingeschakeld. SAGEO zal samen met GeoBusiness Nederland bijdragen aan het onderzoek, met onderzoeksvragen én eigen marktonderzoek op het snijvlak van arbeidsmarkt en onderwijs. Een voorstel voor dit onderzoek door SAGEO wordt ter financiering voorgelegd aan de NCG. Stichting Arbeidsmarkt Geo (SAGEO) levert een bijdrage aan een gezonde geosector door de mismatch tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt aan te pakken. Onze aanpak is gebaseerd op drie pijlers: vernieuwing van het onderwijs, werving van jongeren voor het geovak, en bevorderen van samenwerking tussen onderwijs en werkgevers. Kijk voor meer informatie op

3 Inhoudsopgave Guidance: effectiever boeren 12 Louis Smit en Roelof Keppel voor 2D luchtfoto-afdruk van Rotterdam 24 GIN-Werkgroep 15 Eerste-orde overgangswaterpassingen met slagen van meer dan een kilometer 17 Redactioneel - Ultiem boerengevoel in de grachtengordel? 3 Interview - Nieuwe trend: Geospatial Business Intelligence 4 Automatische generalisatie voor nieuwe productielijn Kadaster 6 Column - Is de gouden periode voorbij? 11 Guidance: effectiever boeren 12 Verslag - Wegwijs & 25 jaar functioneel ontwerpen 15 Overgangswaterpassingen op een nieuw niveau 17 Wat doen mijn klasgenoten? 28 Open kaart - Kartografisch vuurwerk 20 Verslag - OGT studiemiddag 9 november 21 Column - Webservices zijn geen data 23 Interview - Smit en Keppel: vertrokken en aangetreden hoofdredacteur 24 Verslag - 25e ICA-congres in Parijs 26 De Reünie - Wat doen mijn klasgenoten 28 Bedrijven en diensten 30 Colofon 33 Geo-Info

4 Partners Geo-Informatie Nederland Agenda GIN Bijeenkomst Regio Noord Geo Spatial World Forum Topografisch Geheugen Onderwerpen: Gasunie-leidingen, Geospatial Industry & World Economy Tentoonstelling topstukken Ring Groningen-Zuid en Apps Datum: 23 t/m 27 april 2012 Uit de verzameling Nederlandse topografie Datum: 20 februari 2012 Locatie: RAI Amsterdam Datum: 13 januari t/m 27 april 2012 Tijd: uur Info en aanmelden: Locatie: Universiteitsbibliotheek Leiden (Witte Singel 27) Locatie: Gasunie Groningen (Concourslaan 17) Meer informatie: Cursus MOVE3 Overheid & ICT Gebruikersdag dg DIALOG Topografie Datum: 17 april Datum: april Datum: 6 juni Tijd: uur Tijd: uur Tijd: uur Locatie: Hoofdkantoor Grontmij in De Bilt (donderdag tot uur) Locatie: Beatrixgebouw in Utrecht Meer informatie: Locatie: Jaarbeurs in Utrecht, Hal 1 Meer informatie: software.grontmij.nl/overgisict/agenda/ OverGISICT/agenda/Pages/MOVE3-opleidings- De elektronische overheid: Alive & Pages/Gebruikersdag-dg-DIALOG-Topografie.aspx dag.aspx Kicking! Meer informatie: redactie@geo-info.nl Foto omslag: Guidance: precisielandbouw (zie pag. 12) Colofon Uitgever Geo-Informatie Nederland Redactieadres Redactie Geo-Info Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) gi@geo-info.nl Redactie Geo-Info Hoofdredacteur: Roelof Keppel Plv. hoofdredacteur: vacant Redacteuren Adri den Boer Klaas van der Hoek Bart Huijbers Milo van der Linden Edward Mac Gillavry Ad van der Meer Ferjan Ormeling Frans Rip Eindredactie Motivation Office Support bv, Nijkerk 2 Geo-Info Inzenden kopij Indienen en publiceren van artikelen en berichten in overleg met de redactie. Zie ook onder Geo-Info. Advertentie-exploitatie Murre Management Leen Murre Telefoon: advertentie@geo-info.nl Algemene gi@geo-info.nl Advertentietarieven op aanvraag Vormgeving en druk Van de Ridder Druk & Print, Nijkerk Abonnementen / inlichtingen Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) administratie@geo-info.nl Het doorgeven van adreswijzigingen uitsluitend schriftelijk of via . Een abonnement of lidmaatschap kan op elk gewenst moment ingaan en wordt voor een jaar aangegaan. Een abonnement of lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij dit minimaal drie maanden voor de verlengingsdatum schriftelijk of per wordt opgezegd. Abonnementsprijzen per jaar voor 2012 Persoonlijk lidmaatschap: 57 incl. 6% btw Abonnement op Geo-Info: 103 incl. 6% btw Organisatielidmaatschap: 232 incl. 6% btw Leden in het buitenland betalen extra kosten voor het toezenden van Geo-Info: binnen Europa 32 (excl. 19% btw) en buiten Europa 59 per jaar (excl. 19% btw). Kijk voor meer informatie op de website Bij automatische incasso krijgt u een korting van 2 per jaar Het overnemen evenals het vermenigvuldigen uit dit tijdschrift is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van redactie en auteur. ISSN (print), ISSN (online)

5 Redactioneel Frans Rip Ultiem boerengevoel in de grachtengordel? Na de eerste afleveringen van VPRO s Nederland van boven blijft er toch ergens wat onbehagen hangen. Al dat enthousiasme eromheen; is dat terecht? Natuurlijk, de beelden zijn oogstrelend. Het is duidelijk dat het klikt tussen de cameraman en z n onderwerp. Ik kijk er net zo graag naar als vroeger op de middelbare school naar landkaarten in de Bosatlas (was het de 47ste druk verzorgd door Dr. F.J.Ormeling?). Bij aardrijkskunde wegdromen bij het min of meer hypnotiserende beeld van vormen en kleuren in thema- en detailkaarten. VPRO s aandacht voor tijd en plaats van het aantal mobiele bellers, of voor scheepsbewegingen in de Nieuwe Waterweg lijkt wel wat op die papieren themakaarten. Maar op tv beweegt het. Nog mooier. Met de website heb ik nog geen vrede gesloten. De interactieve kaarten met hun sliders zijn uitnodigend en de achtergrondkaart vind ik effectief. Maar wat kan ik met een thema als het ultieme boerengevoel? Volgens de voorgeprogrammeerde stand van de sliders is dat te vinden in kilometerhokken waar zich én 173 tot 400 koeien bevinden, én veelzijdige boeren met 3 tot 7 extra-agriculturele activiteiten én de boerderijgrootte tussen 0 en 24 ligt. Verrassend, dat de binnenstad van Amsterdam dan op die eigenschap blijkt te scoren. Ook kun je op de website ontdekken hoe snel je kunt reizen met OV of auto. De kaart geeft aan dat je met alle vormen van OV vanuit Wageningen binnen een uur nog net Wijk bij Duurstede, Veenendaal, Ede of Arnhem kunt bereiken. Verder kom je niet. Maar mijn eigen ervaring is dat met gebruik van bus en trein ook Utrecht en Amersfoort in een uur te bereiken zijn. Een andere ontdekking in de kaart: een vliegtuigsymbool tussen Veenendaal en Ede, op de A12. Het is hetzelfde symbool als bij Schiphol. Wat is daar aan de hand? Maar bij nader inzien doet het er niet zoveel toe wat ik ervan vind. Als het geo-vakgebied teveel in zichzelf gekeerd is - en dat hoor je wel eens - dan is het belangrijker wat mensen van buiten het vakgebied ervan vinden. Alleen al daarom is het goed dat de VPRO deze serie uitzendt. Als kijkers er enthousiast over zijn, dan is dat goed voor het vakgebied. In het blog van Alexander Klöpping op nrcnext.nl van 7 december werd niet alleen lof gezongen over het beeldmateriaal van de VPRO, er werd ook een lans(je) gebroken voor de open data beweging. Hij schreef: Nederland van Boven toont op spectaculaire wijze waarom overheden meer data zouden moeten delen met het publiek. Als kunstenaars, programmeurs, of in dit geval programmamakers kunnen bouwen op dit soort databronnen, ontstaan verbanden die je met het blote oog niet ziet. Inderdaad, dat boerengevoel in Amsterdam kan je makkelijk ontgaan. Maar kijk nog eens naar de eerste zin van het citaat: kunstenaars, programmeurs, programmamakers. Naar mijn idee moeten geografen, GIS-analisten en kartografen zich aangesproken voelen dat zij daar niet werden genoemd. Kennelijk zijn dat voor deze blog-schrijver onzichtbare beroepen. Nederland van Boven: de beelden van de bewegende camera zijn mooi, de animaties van de datasets ook. Op die manier lukt het kennelijk wél om via de tv belangstelling van buiten het vakgebied te krijgen. Is het erg dat die kaartjes op de website vragen oproepen? Ach nee, dat houdt je scherp. Frans Rip MIJNGIN Via MIJNGIN wordt de GIN-ledendatabase up-to-date gehouden. Zodoende kunnen we leden beter informeren en gerichte uitnodigingen voor activiteiten sturen. In juli 2011 is aan alle persoonlijke leden per brief gevraagd in te loggen op MIJNGIN en het persoonlijk profiel aan te vullen. Ben je er nog niet aan toegekomen? Ga naar de website, log in met je lidnummer en je postcode. Nadat je bent ingelogd leidt elke volgende muisklik naar je profiel. Dit profiel moet je aanvullen voor je verder kunt in de site. Meer informatie over MIJNGIN en inloggen vind je op Geo-Info

6 Interview Nieuwe trend: Geospatial Business Intelligence Een nieuwe trend is om de geografische (GIS-)wereld te gaan integreren met de wereld van de BI (Business Intelligence). Als deze twee werelden elkaar gaan versterken ontstaat Geospatial Business Intelligence. GBI is dan de oplossing waarbinnen het ruimtelijk perspectief van een organisatie wordt geïntegreerd met belangrijke bedrijfsinformatie. In nummer /11 is zo al melding gemaakt van het met CrimeSpots werken van de gemeente Tilburg op de GIS-conferentie van Esri Nederland (stand van E-mergo). Op het Delftechpark (met één t) in de Prinsenstad huist het bedrijf E-mergo in een verzamelgebouw. Het specialisme is het inrichten van de informatievoorziening bij klanten. Eén van de drie directeuren, Aad van den Berg, werkte ooit bij de overheid in de geo-informatievoorziening en (her) ontdekte nu de meerwaarde van de locatie in systemen voor BI. E-mergo werd partner van het Canadese SpotOn en werd in april 2011 Silver Partner van Esri Nederland. Intussen trekken we samen op met het accountmanagement van Esri Nederland en kwamen we terecht in de gemeentemarkt, met als eerste Tilburg, aldus Van den Berg. De eigen flyer is duidelijk over de invalshoek van veiligheid: Bedrijfsdata uit IBM Cognos die op een kaart wordt gepresenteerd, behoudt de BI-beveiliging, zoals u die geregeld in uw organisatie hebt. Elke gebruiker ziet alleen die informatie die hij of zij nodig heeft en mag zien. Hetzelfde geldt voor de technische invalshoek: SpotOn Vantage Maps is ontworpen voor Twee klokken in werkkamer. 4 Geo-Info de IBM Cognos rapportontwikkelaar. De intuïtieve auteurstool is gemakkelijk te gebruiken, er is geen ervaring nodig in het gebruik van Geografische Informatie Systemen. Twee pakketten, maar ook twee culturen Vanuit de politieke wil om nòg lager op de ranglijst van criminele steden te komen, werd in Tilburg een aparte Directie Veiligheid opgetuigd. Geïntegreerd worden niet alleen twee pakketten, maar ook twee culturen, zo weet Van den Berg. GIS heeft in het algemeen minder interne klanten dan de BI. Men verleent meer eenmalige diensten. Die twee groepen zitten nu in Tilburg op één grote afdeling. GBI brengt het analyseren bij de eindgebruiker, die eerst alleen dashboards met grafiekjes had. Kaarten met de ligging van coffee-shops of de ouderdom van huizen in combinatie met bewonersleeftijden zijn op die manier te combineren met die van overlastgegevens, aldus de directeur van het bedrijf, die er een filmpje over liet maken voor de GIS-conferentie van Esri Nederland en voor latere klanten (niet vindbaar in het publiek domein). Combinatie van geografisch materiaal van de gemeente, gedeeltelijke politiedata ( niet van daders, wel over verzorgingsgebieden van criminelen ) en Cendris-sociodata van postcodegebieden leverden 11 risicogroepen op. Criminele structuren worden zo bloot gelegd, ook over de gemeentegrens heen en dus is voor Eindhoven ook al een Project Initiatie Document geschreven. Er kwam een aparte folder voor CrimeSpots, bestaande uit IBM Cognos en SPSS, Esri-materiaal, SpotOn Vantage Maps, Cendris-data én consultancy. Van GIS naar BI Papendrechter Aad van den Berg begon zijn arbeidszame leven als landmeetkundig rekenaar bij de toenmalige Meetkundige Dienst van de Rijkswaterstaat. Na uitgroei tot GIS-promotor en clustermanager vertrok hij in 1998 naar Atos Origin om daar bezig te zijn met managementinformatievoorziening, zoals BI toen nog heette. Dit staat voor het verzamelen van informatie binnen de eigen handelsactiviteit. Het kan omschreven worden als het proces van gegevens omzetten in informatie, wat vervolgens zou moeten leiden tot kennis en aanzetten tot actie. BI heeft als eigentijds doel competitief voordeel te creëren en organisaties slimmer te kunnen laten werken. Wikipedia op internet zegt het eind 2011 zo: Een speciale variant van Business intelligence die steeds vaker gebruikt wordt is Location intelligence. Hierbij worden aan de hand van de ruimtelijke component die bij meer dan 80% van alle bedrijfsgegevens aanwezig is, bedrijfsgegevens op een kaart geprojecteerd. Dankzij het groeiende ruimtelijke bewustzijn (mede door toedoen van Google Maps en

7 Meer dan CrimeSpots Aad van den Berg voor zijn favoriete namen Cognos, SpotOn en Motio (add-on voor Cognos). Routenavigatiesysteem) neemt deze variant van Business intelligence in een snel tempo toe, niet het minst doordat Location intelligence nuttige inzichten oplevert. Daarop is de slotfase echter nog zonder kaartpresentaties: De gevonden informatie presenteren in een dashboard of andere presentatievorm. Eventueel kunnen de gevonden parameters afgezet worden tegenover de gewenste parameters, zoals in de balanced scorecard. Om op het metalen onderscheid in partners van Esri Nederland terug te komen: Grontmij Pilots en Proofs of Concept lopen bij en Geodan zijn sinds 2011 Gold Partners meerdere middelgrote gemeenten en niet alleen op het terrein van veiligheid. In een gemeentelijk loket voor Adri den Boer projectontwikkelaars kunnen vragen over verontreiningen, bestemmingen en wat niet al uit bestaande bronnen automatisch Het bedrijf E-mergo worden gecombineerd in plaats van zoals Aad van den eerder handmatig gebeurde in de backberg begon office. Een andere gemeente in het oosten in 2001 samen des lands laat ambtenaren per rastergrid met Jaco Geluk en voorzien van handhelds het uitbestede en Edwin van wijkonderhoud schouwen. Megesen het Over al die data kan met GBI gemakkelijk eigen bedrijf E-mergo. De naam E-mergo met de aannemer worden gecommuniceerd, werd ontleend aan de Zeeuwse wapenook over de tijd heen. Toepassingen spreuk Luctor et emergo oftewel Ik worstel blijven niet tot de overheden beperkt. Een en kom boven. De mensen van nu erkennen verzekeringsconcern dacht weinig schade te dat een e met een streepje toén heel hip hebben bij een afgebrand winkelcentrum, was. Aad van den Berg: De database waar maar door locatie-inzicht op lager niveau wij alle data in verzamelen heet ook Luctor. van onderliggende maatschappijen was Het driemanschap vormt nog de directie dat toch anders. Hotspots van verzekerde en er is daarnaast een dozijn medewerkers. objecten op holdingniveau leert hen meer, Naast consultancy doet men sinds 2007 aldus Van den Berg. ook in producten. Men werd partner van Tenslotte geeft E-mergo ook SpotOnIBM, dat de Canadese Cognos-software support aan klanten in België en Duitsland, overnam. Het vervaardigen van rapporten, zoals aan politie en bosbouwers. Hoe kort OLAP-kubussen, dashboards en scorecards, de lijnen naar Canada zijn blijkt uit de twee op basis van alle mogelijke databronklokken aan de muur: naast een wijzerplaat nen, schaalbaar naar honderden, zo niet met de West-Europese prijkt er ook een duizenden gebruikers; het werd gedaan met met één van de drie Canadese tijden. Het die Business intelligence software. E-mergo tijdsverschil zit in de goede richting: als bleef op zoek naar producten die daar iets vanuit Europa achterin de middag een aan toevoegden. Het vervolg was om partprobleem wordt opgegeven kan er daar in ner te worden van het ook Canadese bedrijf onze avond aan worden gewerkt. SpotOn, dat naar een Europese relatie op zoek was. Specialisme van SpotOn is de link tussen de GIS-software van Esri en Cognos, want de waar-component ontbrak nog. Volgens Van den Berg zijn er wereldwijd nog maar twee oplossingen voor GBI, die van SpotOn voor de twee in hun veld (nu) grootste wereldspelers Cognos en Esri, en een van een Australisch bedrijf dat BI en GIS van diverse merken koppelt, maar bijgevolg minder tot in de diepe krochten doordringt. De directeur vervolgt: Na in 1993 bij Rijkswaterstaat mee te hebben gedaan aan de eerste GIS-pilots met Esri-software kwamen ze dus weer op mijn pad. In september 2010 kwam een Canadees instructie geven aan de mensen zonder GIS-awareness, een training om in x en y te denken. Veel over het tienjarig bedrijfsjubileum prijkt inclusief de royale aankondiging in AD/Delftsche Courant nog steeds op de veelomvattende website Schermbeeld met Buurtanalyse van het Tilburgse Het Zand. Geo-Info

8 Automatische generalisatie voor nieuwe productielijn Kadaster Van links naar rechts: Jantien Stoter, Kadaster en TU Delft Ron Nijhuis, Kadaster Jan Bulder, Kadaster Ben Bruns, Kadaster Op dit moment worden de topografische producten van het Kadaster op schaal 1:10.000, 1:50.000, 1: en 1: die te samen de Basisregistratie Topografie (BRT) vormen - apart van elkaar geproduceerd en beheerd. Kartografen werken de producten op schaal 1: en kleiner bij op basis van het 1: product (TOP10NL) volgens generalisatierichtlijnen. Dit vergt relatief veel tijd, te meer omdat de kleinere schalen stapsgewijs van elkaar worden afgeleid (iedere schaal van de schaal eronder). Om de productielijn efficiënter maar ook consistenter te maken, is een onderzoeksteam van het Kadaster sinds 2011 bezig met een studie naar de implementatie van automatische generalisatie. In eerste instantie voor de productie van kaarten op schaal 1: en 1: (NB: De 1: kaart is een verrasterde versie van TOP10NL en valt daarmee buiten het generalisatieproces). Het actueel houden van de BRT kost gemiddeld uur voor een 1: kaartblad van 500 vierkante kilometer (in totaal zijn er 93 kaartbladen). De actualiteit en de kostenbeheersing van de BRT zijn voor het Kadaster dan ook belangrijke motivaties geweest om automatische generalisatie te bestuderen als alternatief voor de huidige productielijn. Het vraagstuk van automatische generalisatie is al jaren een populair wetenschappelijk onderzoeksonderwerp, maar er zijn ook externe ontwikkelingen die automatische generalisatie tot een realistische optie maken. Ten eerste is recentelijk gebruikersvriendelijke, kartografische generalisatiefunctionaliteit beschikbaar gekomen in commerciële software. Dit maakt het interessant om te kijken naar de haalbaarheid hiervan voor de productielijn van het Kadaster. Ten tweede is het gebruik van informatie in het algemeen en geoinformatie in het bijzonder de laatste jaren sterk gewijzigd. Topografische informatie 6 Geo-Info wordt door veel meer mensen en voor veel meer en bredere toepassingen gebruikt dan tien jaar geleden. Bovendien is de behoefte aan actuele en consistente informatie groter dan ooit. Deze behoefte zal in de toekomst alleen maar toenemen. Niet nabootsen van bestaande kaarten Om de potenties van automatische generalisatie toekomstgericht te bestuderen, beperkt het Kadaster zich niet tot het namaken van de bestaande topografische producten. Ten eerste omdat de specificaties van de bestaande kaarten vaak meer dan 60 jaar oud zijn en dus zijn vastgesteld op basis van gebruikerseisen van destijds. Nu het Kadaster een nieuwe productielijn ontwikkelt, benut het de kans om de bestaande specificaties te herzien vanuit nieuwe gebruikerscontexten. Ten tweede is het erg ingewikkeld om een product dat tot nu toe op basis van interpretatie door een kartograaf wordt gemaakt, volledig identiek te genereren door een geautomatiseerd proces. Een laatste reden om de bestaande specificaties te herzien, is dat het geautomatiseerde proces parametergestuurd is en daardoor (secundair) gebruikt kan worden om producten op maat (on-demand) te produceren voor verschillende toepassingen. De eis one product fits all uses omdat er veel interactie aan te pas zou moeten komen is daarmee niet meer valide. Principes voor automatische generalisatie Omdat al vroeg duidelijk was, dat het Kadaster zich niet uitsluitend zou richten op het namaken van de huidige kaarten, was het erg belangrijk om expliciet te maken, wat het dan wél wilde bereiken. Er werd daarom als leidraad een lijst met principes opgesteld:

9 gegevens immers onbedoeld op een D e behoefte aan actuele informatie kan verkeerde manier kunnen gebruiken. voor gebruikers in sommige situaties Bijvoorbeeld voor ruimtelijke analyses belangrijker zijn dan een product of voor een kaart met andere dat voldoet aan alle kartografische symbolisatie of tekenvolgorde van principes. In de praktijk betekent kaartlagen. Dit kan resulteren in de introductie van automatische onverwachte (incorrecte) visualisaties. generalisatie dat een 1: kaart twee weken na de inwinning van TOP10NL Door automatische generalisatie beschikbaar zal zijn i.p.v. de huidige 4, 6 is kleinschalige kaart al beschikbaar of 8 jaar. De huidige 2 weken na herziening van generalisatierichtlijnen grootschalige kaart worden wel gebruikt om de belangrijke Deze beperkingen van de geometrie kartografische principes toe te passen, zullen duidelijk worden vastgelegd in maar tegelijkertijd wordt de vrijheid de nieuwe productspecificaties. genomen om van deze regels af te In eerste instantie wordt gekeken wijken als de experimenten daar naar de schalen 1: en 1: reden toe geven. Bijvoorbeeld als het omdat automatisering hier de te moeilijk is een bepaald principe te meeste besparing oplevert ten automatiseren. Uiteraard is het wel opzichte van het interactieve proces. belangrijk dat de resultaten nog steeds Bovendien worden momenteel van acceptabele kwaliteit zijn. de kaartspecificaties voor de Niet het Kadaster (als producent), maar schalen 1: en 1:1 miljoen de gebruiker moet bepalen wat een geharmoniseerd op Europees niveau acceptabel product is. (EuroRegional Map respectievelijk Daarom is de gebruiker vroeg in het EuroGlobal Map) waardoor het ontwikkelproces betrokken. onpraktisch is om op dit moment deze Generalisatie zonder enige interactie producten te herzien. is de enige optie voor de realisatie van De meest eenvoudige manier voor efficiënte, consistente en on-demand wijzigingen is het vervangen van producten. Daarom is de ambitie 100% de complete oude versie met een automatische generalisatie. complete nieuwe versie van het Landsdekkende, topografische betreffende gebied. Het is daarom niet informatie die alle klassen integreert nodig om relaties tussen brongegevens in één bestand is op kleinere schalen en gegeneraliseerde gegevens te alleen nodig voor visualisatie. behouden. Tegelijkertijd kunnen TOP10NL gegevens voldoen aan de behoefte Omdat het Kadaster snel met resultaat aan landsdekkende, topografische wil komen, werd beschikbare informatie nodig voor GIScommerciële software gebruikt en bewerkingen. Voor specifieke thema s ook voortgebouwd op resultaten (klassen) kan er wel behoefte zijn aan uit eerder onderzoek (zie Geokleinschalige objectgegevens zoals Info 5 (2008 2). Deze resultaten zijn bijvoorbeeld gegeneraliseerde waterinmiddels geïmplementeerd in ArcGIS en wegennetwerken. Voor die thema s 10 (uitgebracht in 2010) dat daarom is zouden afzonderlijke, objectgerichte gebruikt voor de implementatie. producten kunnen worden gemaakt. De focus van het gegeneraliseerde product ligt dus op visualisatie die 1 Aanpak op 1 samenhangt met de gebruikte Vanwege de complexiteit en het symbolisatie. Dat betekent dat de onverwachte karakter van het gebruikers zich bewust moeten zijn generalisatieproces (als je ergens in op welke wijze zij de punt-, lijn- en het proces iets verandert, weet je niet vlakgeometrie kunnen gebruiken. precies waar dat effect zal hebben) is Gebruikers zouden de kaartgebaseerde het basisprincipe van de aanpak heel simpel: al doende kijken wat er goed en fout gaat; het goede behouden en het foute verbeteren. De huidige generalisatie- en symbolisatierichtlijnen (in eerste instantie van 1:50.000) dienden daarbij als uitgangspunt. Bij dit proces heeft een senior kartograaf van het Kadaster geholpen om de generalisatierichtlijnen te verduidelijken en alternatieven te vinden als bleek dat een bepaalde richtlijn moeilijk te implementeren was. Door het implementeren, het iteratief testen van deelstappen en het zorgvuldig evalueren van tussentijdse resultaten is de optimale implementatie van één geïntegreerd werkproces bepaald. Dat wil zeggen: de beste volgorde van stappen als ook de meest geschikte algoritmes en parameterwaarden voor elke stap. Uitgangspunt was steeds: het bereiken van 100% automatische generalisatie. Dat kon enerzijds door het proces te verbeteren. Maar vaak bleek ook dat de basis (TOP10NL) verrijkt moest worden om betere resultaten te krijgen, bijvoorbeeld door het toevoegen van op- en afrit-informatie over wegen. Uiteindelijk leverde deze aanpak een werkproces op waarmee op volledig automatische wijze een 1: kaart uit TOP10NL wordt gegeneraliseerd. Het uiteindelijke werkproces bestaat uit drie onderdelen: 1. Gegevensgeneralisatie gericht op het versimpelen en uitdunnen van de objecten die moeten worden gevisualiseerd 2. Symbolisatie 3. Kartografische generalisatie om de kartografische conflicten van gesymboliseerde objecten op te lossen Het uitdunnen van de gegevens bestaat met name uit de volgende stappen: TOP10NL hartlijnen (een extra laag die beschikbaar is naast de TOP10NL wegpolygonen) samenvoegen tot TOP50NL hartlijnen. In TOP10NL is iedere rijstrook een hartlijn, terwijl in TOP50NL een volledige weg één hartlijn is. Het gebruikte algoritme werkt alleen goed als de input een correct wegennetwerk is. Geo-Info

10 De afgeleide hartlijnen van de wegpolygonen in TOP10NL. De gegeneraliseerde hartlijnen van de wegobjecten in TOP50NL. scholen, ziekenhuizen en kerken worden behouden als aparte puntobjecten om vervolgens als symbool gevisualiseerd te kunnen worden. U itdunnen van het wegennetwerk, omdat er onvoldoende ruimte is om het TOP10NL wegennet op kleinere schalen af te beelden. Het gebruikte algoritme houdt rekening met connectiviteit, algemene karakter en een hiërarchie gebaseerd op wegtypen. Hierbij worden vrijliggende fietspaden behouden en alle fietspaden parallel aan wegen verwijderd. Waterwegennetwerk wordt uitgedund met hetzelfde algoritme als voor wegen, omdat ons kunstmatige waternetwerk meer kenmerken heeft van een wegennetwerk dan van een natuurlijk waternetwerk (waarvoor andere uitdunningalgoritmes beschikbaar zijn). H et hoofdspoornetwerk is bepaald en op rangeerterreinen tevens de buitenste sporen. Deze informatie wordt gebruikt om de spoorlijnen uit te dunnen. G eïsoleerde, kleine terreinvlakken worden verwijderd en groepjes kleine terreinvlakken worden samengevoegd (maar niet over harde terreingrenzen heen). Bij de omzetting van Top10Vector naar TOP10NL data (in 2005) is het wegennet gebouwd door het creëren van afzonderlijke wegsegmenten op kruispunten. Echter, veel van deze segmenten lijken te zijn gecodeerd Nadat de uitgedunde geometrieën zijn met type = overig waardoor het gesymboliseerd, start het kartografische wegennetwerk niet goed kan worden generalisatieproces. gebouwd. We hebben dit verbeterd. Dit proces is erop gericht om kartoook is het kenmerk van op- en grafische conflicten - zoals te veel afritten toegevoegd aan TOP10NL geometrische details en overlappingen om het resultaat van het algoritme te - op te lossen. Overlap ontstaat, doordat verbeteren. een aantal gesymboliseerde objecten Terreingrenzen worden doorgetrokken op schaal 1: en 1: op de naar de TOP50-hartlijnen. Als gevolg kaart (disproportioneel) groter zijn dan in van het vervangen van de TOP10NL wegpolygonen door de hartlijnen, vallen werkelijkheid. er namelijk gaten die moeten worden Het kartografische generalisatieproces toegewezen aan naastgelegen terrein. bestaat uit de volgende stappen: C onverteren van gebieden met veel D e gesymboliseerde lijnobjecten (wegen gebouwen (dat wil zeggen bedekking> en spoor) en de 17%; grenzen (lijnen) van experimenteel Gebruikers betrokken bij de vlakobjecten vastgesteld) acceptatie van gegenerali- (terrein en water) binnen worden ten stedelijk seerde eindresultaten opzichte van gebied en elkaar verplaatst. Het algoritme maakt buiten bedrijventerrein in bebouwd gebruik van een hiërarchie van klassen. gebied. De losse gebouwen worden hier Sommigen klassen mogen verplaatst verwijderd. De geïsoleerde gebouwen worden (terreingrenzen, water en worden hier niet langer afzonderlijk onbelangrijke wegen) en anderen niet afgebeeld. Belangrijke gebouwen, zoals 8 Geo-Info of minder (snelwegen, spoorwegen, belangrijke wegen, belangrijke dijken). De overgebleven gebouwen worden versimpeld, vergroot en ten opzichte van elkaar en andere objecten verplaatst. Het toegepaste algoritme probeert hierbij het oorspronkelijke distributiepatroon te behouden. De terreinvlakken worden opnieuw gebouwd. Met behulp van de verplaatste vlakgrenzen en met behulp van links/rechtscoderingen worden de oorspronkelijke attributen weer aan de vlakken gehangen. Resultaten en bevindingen De input in het uiteindelijke werkproces bestaat uit de verschillende TOP10NL klassen en het resultaat wordt met één druk op de knop gegenereerd. Voor een gebied van 55 vierkante meter rond Amersfoort duurt het ongeveer 15 minuten om het model te draaien. Het gegeneraliseerde resultaat ziet er veelbelovend uit. Ook de eerste gebruikersonderzoeken bevestigen dit. Het model wordt inmiddels op andere testgebieden toegepast. Voor ieder nieuw, gegeneraliseerd testgebied wordt gekeken of er nieuwe situaties ontstaan die niet voldoende worden opgelost door het huidige model en dus om verfijning vragen. Er wordt bijvoorbeeld gekeken naar gebieden met reliëf, dichte wegenpatronen, gecompliceerde kruisingen, veel terreingrenzen, dicht waternetwerk, stedelijke en industriële gebieden. Openstaande knelpunten Op dit moment is het Kadaster bezig de openstaande knelpunten op te lossen. Dit zijn punten waarvan bekend is dat die nog niet in het model worden meegenomen. Maar ook punten die naar voren (zullen) komen in de tussenevaluaties door gebruikers en de interne kwaliteitscontroles. Deze interne kwaliteitscontroles lopen parallel aan het onderzoek. Voorbeelden van onderwerpen voor verder onderzoek zijn: De generalisatie van objectklassen als geïsoleerde bomen en inrichtingselementen (zoals hoogspanningsmasten en bomenrijen),

11 laag- en hoog-waterlijnen, administratieve gebieden en annotatie moet nog worden aangepakt. S ommige generalisaties verlopen nog niet goed zoals complexe fly-over kruisingen en aan elkaar grenzende wegen (deze laatste worden te ver van elkaar weggeduwd in het verplaatsingsproces). S oms is het beter om watervlakken om te zetten naar lijnen wanneer de watervlakten te smal worden (smaller dan 40 meter). Maar wat te doen als de waterloop slechts voor een klein stukje (een beetje) te smal is: de waterloop voor dit gedeelte met een lijngeometrie representeren of lokaal verbreden tot de minimale grootte? O p dit moment worden de gegevens alleen uitgedund ten behoeve van visualisatie. De vraag is of de geometrie ook uitgedund dient te worden om de producten bruikbaar te maken. Dit uitdunnen (filteren van vertices) zal niet altijd direct zichtbaar zijn in de kaart, maar kan er wel voor zorgen dat onjuiste geometrieën (zoals het over elkaar schuiven van datapunten) wordt tegengegaan. Opdelen van Nederland De uiteindelijke implementatie zal in deelgebieden gebeuren. Dat maakt zowel het werkproces als het uitleveren van wijzigingen (vervangen van gehele gebieden) haalbaar. Nederland is hiervoor opgedeeld volgens grenzen (lineaire objecten) die nooit verplaatst mogen worden, zoals snelwegen. Aan de kust zijn ook andere objecten gebruikt om deelgebieden te maken. Dit resulteerde in de 580 gebieden. Deze gebieden worden momenteel een voor een gegeneraliseerd waarbij in eerste instantie wordt geprobeerd zo veel mogelijk verschillende soorten gebieden te processen. Betrokkenheid van gebruikers De nieuwe producten zullen een balans zijn tussen gebruikerswensen en technische mogelijkheden. Het gebruikersoverleg BRT (de formele vertegenwoordigers van BRT-gebruikers) is cruciaal bij het definiëren van de specificaties voor de nieuwe producten. Deze groep wordt periodiek gevraagd tussenresultaten te evalueren en te becommentariëren. De deelnemers van het gebruikersoverleg proberen een veel wijdere groep te bereiken door bijvoorbeeld enquêtes te verspreiden binnen GeoBusines Nederland en de OGT (Overlegplatform Gebruikers Topproducten). Tevens wordt er in 2012 gestart met een BRT LinkedIn groep. Iedereen die dat wil, kan via deze media input leveren. Een belangrijk punt bij de gebruikersacceptatie is de nadruk op de visualisatie voor kleinschalige topografische producten. Daarnaast wil het Kadaster de nog openstaande knelpunten in overleg met de gebruikers oplossen: hoe erg is het als een specifiek knelpunt niet wordt opgelost en is er een goed alternatief voorhanden, dat makkelijker te implementeren is? Kwaliteitscontroles Nederland opgedeeld in 580 gebieden ten behoeve van de automatische generalisatie. Afgezien van de externe, periodieke gebruikersconsultaties zijn ook interne kwaliteitscontroles ingebouwd. Immers, de nieuwe kaarten zullen nog steeds aan bepaalde basiscondities moeten voldoen om een echte en leesbare weergave van de werkelijkheid te zijn. Dit valt niet geheel door gebruikers te controleren. Bovendien ligt de verantwoordelijkheid hiervan bij de producent. Het Kadaster heeft twee typen kwaliteitscontroles opgezet. De eerste is een kwalitatieve controle waar kartografische experts het resultaat evalueren. Zij wijzen op kartografische fouten en op situaties die zij anders zouden hebben gegeneraliseerd. Dat laatste hoeft niet per se erg te zijn, maar kan wel inzicht geven in de werking van het model. Daarnaast zijn kwantitatieve controles geïmplementeerd die statistieken berekenen na verschillende stappen in het proces. Deze statistieken laten zien hoe de input en het resultaat na een stap van elkaar verschillen wat betreft het totale aantal objecten of oppervlakte van een bepaalde klasse. Momenteel worden metingen geïmplementeerd die iets zeggen over het gehele proces, zoals metingen die de reductiefactor (=mate van generalisatie) uitdrukken. Hoe nu verder Op basis van deze studie heeft het Kadaster besloten, dat een volledig automatische generalisatie de beste en waarschijnlijk enige mogelijkheid is om in de toekomst zowel een snelle wijzigingscyclus te realiseren (bijna tegelijkertijd met wijzigingen in TOP10NL) als een meer flexibele productielijn die producten on-demand mogelijk maakt. Er zijn echter nog wel openstaande punten te onderzoeken. Het moment waarop de nieuwe productielijn zal worden ingevoerd is daarom nog niet duidelijk. Parallel aan dit onderzoek en op basis van de bevindingen is - in overleg met het Ministerie van Infrastructuur en Milieu als opdrachtgever voor de BRT - wel al besloten om in 2012 de kleinschalige kaartproducten zoals TOP50NL en TOP100NL niet te gaan leveren, maar in plaats daarvan de bestaande vectorproducten tijdelijk te handhaven en te herzien, totdat de nieuwe productielijn praktijk is. Naast het oppakken van de openstaande onderzoekspunten voor 1: worden de onderzoeksresultaten uitgebreid naar schaal 1: Veel resultaten van 1: (zoals het gegenereerde wegennetwerk) kunnen hiervoor worden hergebruikt. Hoewel het invoeren van automatische generalisatie resulteert in een revolutionaire verandering in de producten en de productielijn van het Kadaster, heeft dit onderzoek laten zien dat dit de enige manier is om de topografische informatie voorziening voor te bereiden op de toekomst. Geo-Info

12 Referenties Van Smaalen, J.W.N, J.E. Stoter. (2008) Automatische generalisatie van TOP10NL naar TOP50NL haalbaar? In: Geo-info: tijdschrift voor geo-informatie Nederland (GIN), 5 (2008)2, pp Stoter, J.E., D. Burghardt, C. Duchêne, B. Baella, N. Bakker, C. Blok, M. Pla, N. Regnauld, G. Touya, S. Schmid (2009) Methodology for evaluating automated map generalization in commercial software, Pages In: Computers, Environment and Urban Systems Volume 33, Issue 5, September Stoter, J.E. van Smaalen, N. Bakker, P. Hardy, Specifying map requirements for automated generalisation of topographic data, The Cartographic Journal Vol. 46 No. 3 pp August Samenvatting Sinds begin 2011 onderzoekt het Kadaster de haalbaarheid van automatische generalisatie voor de productie van haar topografische kaartseries. Dit artikel gaat in op de implementatie van volledig geautomatiseerd werkproces voor het generaliseren van een kaart op schaal 1: uit TOP10NL, de 1: kaartserie. Door het iteratief testen van deelstappen en het evalueren van tussentijdse resultaten in nauw overleg met gebruikers is de optimale implementatie bepaald. Op basis van deze studie heeft het Kadaster besloten, dat een volledig automatische generalisatie werkproces de beste en waarschijnlijk enige mogelijkheid is om zowel een korte wijzigingscyclus te realiseren als een meer flexibele productielijn die on-demand producten mogelijk maakt. Summary Since beginning of 2011 the Dutch Land Registry Office (Kadaster) is studying the feasibility of automated generalization for the generation of its topographic map series. This article addresses the implementation of a fully automated workflow to generalise a map at scale 1: from TOP10NL, the 1: map series. 10 Geo-Info Kwalitatieve controle door kartografische expert. During this study, the optimal implementation and parameter values have been iteratively determined liaising closely with end users. Based on this study, the Dutch Kadaster has decided that a fully automated generalisation workflow is not only the best and only viable option to accommodate short update cycles, but also to produce flexible and on-demand products. Het onderzoeksteam naar automatische generalisatie bestaat naast de auteurs uit Marc Post, Vincent van Altena, Hedwig Kupers, Henrik Oomes, Peter Lentjes (Kadaster) en John van Smaalen (Esri).

13 Column Arnold Bregt Is de gouden periode voorbij? Net voor kerst zijn we tijdelijk verhuisd van het Gaiagebouw in Wageningen naar het HoraPark in Ede. Ons gebouw wordt van binnen gerestyled en dan is het makkelijker als de bewoners er niet zijn. Zo n tijdelijk verhuizing is een mooi moment om eens flink op te ruimen. Containers vol zijn afgevoerd. Ook de nodige jaargangen Geo-info heb ik bij het oud papier zien liggen. Het aardige van opruimen is dat je ook wel eens iets terugvindt waarvan je het bestaan al lang vergeten was. Zo vond ik onder een stapel rapporten een vergeeld krantenknipsel van ongeveer 10 jaar geleden. Het was een interview met mij over ons vakgebied. Ik stopte het krantenknipsel in mijn tas om het nog eens door te lezen. We zijn nu in De groei is uit de sector en bij sommige bedrijven worden er zelfs geo-banen geschrapt. Geo-tijdschriften hebben het moeilijk, advertentie-inkomsten lopen terug. Voor een deel is dit natuurlijk te wijten aan de economische crisis waar vrijwel alle sectoren last van hebben. Maar er is meer. Het elan is wat uit de sector. De gouden periode waarin we de wind op alle terreinen mee hadden lijkt voorbij. Hoe nu verder? Een lastige vraag. Wat de toekomst betreft ben ik minder zeker dan 10 jaar geleden. Toen begonnen we aan een stroomversnelling en kon het eigenlijk maar één kant op. Nu in rustiger vaarwater zijn er veel meer richtingen. Het is goed om de relatieve luwte waarin we nu verkeren te gebruiken om een Het artikel ging over de toekomst van ons vakgebied: het belang discussie over de toekomst te voeren. van geo-infrastructuren, de noodzaak voor geo-beleid, nieuwe Zelf zie ik drie richtingen. Ten eerste is het belangrijk om de technologie zoals augmented reality en de opkomst van preinfrastructuur waar de afgelopen 10 jaar veel in is geïnvesteerd cisie landbouw. Wat is er de afgelopen 10 jaar ongelofelijk veel krachtig door te ontwikkelen en goed te beheren. Een infrastrucgebeurd in ons vakgebied!, was mijn gevoel na lezing. Je kunt tuur is een faciliteit voor decennia en soms eeuwen. De kwaliteit echt spreken van een gouden decennium. Het kolkte en bruiste van infrastructuren is sterk gecorreleerd aan de welvaart van een op alle fronten. Een paar voorbeelden. samenleving. Het is onze plicht een goed functionerende infrastructuur over te dragen aan de volgende generatie. Ten tweede Het is de periode geweest waarin het infrastructuur denken in is er meer aandacht nodig voor het inwinnen van geo-informatie. onze sector handen en voeten kreeg. De authentieke geo-regiser voltrekt zich een stille revolutie op het vlak van inwinning van traties zijn verankerd in wetgeving en er is voortvarend aan de allerlei ruimtelijk-temporele gegevens via formele en ook in inforopbouw gewerkt. Hierbij zijn we wel een handje geholpen door mele sensornetwerken. Als sector dienen we hier een actieve rol de richtlijn Europese INSPIRE. te spelen. Tenslotte is er meer aandacht nodig voor de rol van geoook in die tijd het programma ruimte voor geo-informatie ; een informatie binnen specifieke toepassingen. Tot nu toe hebben we forse investering in onderzoek en ontwikkeling. Van 2004 tot en met 2009 hebben onderzoeksinstellingen, bedrijven en gebruikers vooral vanuit vanuit onze eigen sector gedacht. We zullen dit in samen aan geo-innovaties. Ook op beleids- en organisatievlak was de toekomst moeten omdraaien. Welke geo-informatie is er nodig om problemen in de samenleving op te lossen? Henk Scholten het een zeer vruchtbare periode. Zo is op strategisch niveau het ging daar in zijn laatste column ook op in. GI-beraad in 2006 opgericht en verscheen in 2008 de GI-beleidsnota GIDEON. Zowel GI-beraad als GIDEON hebben een zeer structurerende werking gehad op de organisatie van de GI-sector. Laten we de luwte gebruiken om een inspirerende discussie En in 2007 is Geonovum als een feniks uit de Ravi-as herrezen tot over de richting van ons vakgebied voor de komende 10 jaar te voeren. een zeer daadkrachtige en effectieve organisatie. Ook van buiten de GI-sector hadden we de wind behoorlijk mee. Denk aan TomTom en Google Earth. Hiermee was de maatschaparnold Bregt, pelijke acceptatie van ons vakgebied compleet. Opeens konden Hoogleraar Geo-informatiekunde, we op verjaardagen duiden waar we mee bezig waren. Met de Wageningen Universiteit (Centrum Geo-informatie). smartphones met veel locatiegebonden diensten maakten we (arnold.bregt@wur.nl) geo-informatie onmisbaar. Parallel aan groei van ons vakgebied nam ook de werkgelegenheid in het afgelopen decennium sterk toe. Nieuwe GI-bedrijven werden opgericht en de bestaande Noot van de redactie: deze column roept op tot actie! Niet vrijgi-afdelingen groeide fors. GeoBusiness Nederland heeft in haar blijvend in de luwte ronddobberen maar actief op zoek naar een marktmonitor van 2009 een groei gemeten van 17% binnen één inspirerende discussie. Meld u aan op info@geo-info.nl jaar! Vrijwel al onze MSc studenten hadden al een baan bij het afstuderen en het personeelstekort was zo nijpend dat hiervoor zelfs een speciale stichting is opgericht. Geo-Info

14 Guidance Effectiever boeren dankzij de satelliet Tamme van der Wal, AeroVision B.V. (foto) Sytze de Bruin, Wageningen University Akkerbouw is niet meer hetzelfde sinds de invoering van automatische tractor- en werktuigbesturing. Satellietnavigatie heeft een storm aan innovaties en toepassingen veroorzaakt waarvan het eind nog niet in zicht is. Het heeft even geduurd voordat de boeren ook werkelijk aan de gang gingen met Global Navigation Satellite Systems (GNSS) zoals de verzamelnaam is. Maar in 2011 kwam het aardig op gang en voorzichtige schattingen zijn dat zo n 10% van de tractoren in Nederland met een GNSS systeem is uitgerust. GNSS was jarenlang het exclusieve De Community for Agricultural Policy Implementation and Geo-Information (CAPIGI) domein van enthousiaste technici en innohoudt zich bezig met het bestuderen en stimuleren van geo-informatie als enabler van vatieve boeren. Meer een toy dan een tool. innovaties in het (Europese) landbouwbeleid. Middels conferenties en workshops met Dat is inmiddels wel anders. Een rondgang deelnemers uit de hele EU bespreken overheid, kennissector en bedrijfsleven de kansen op de Agritechnicabeurs in Hannover die geo-informatie biedt en welke valkuilen we moeten vermijden. De sterke opkomst laat zien dat iedere machineleverancier van precisielandbouw - waarbij geo-informatie een cruciaal ingrediënt vormt - heeft de wel iets met GNSS doet - van stuurhulpje aandacht voor geo-informatie verbreed van overheid naar boer en de belanghebbenden tot autonome machines. De technologie in de agro-ketens. In een reeks van 4 artikelen wordt het gebruik en het belang van geomaakte allerlei toepassingen haalbaar en informatie geschetst tussen boer en overheid. Deel 3: Guidance. het draagt sterk bij aan de automatisering van het veldwerk. GNSS is een Enabling Technology, zoals dat heet. terugbetaalt. Elke leverancier weet dat Het FieldFact project ( en maakt in de marketing gebruik van onderzocht in 2006 al waarom Europese business cases: hoeveel besparing van boeren (zouden) investeren in GNSS: Voor brandstof en tijd levert het op? De beloftes zijn enorm: het verhogen 90% vermindering van van de producongeveer 10% van overlaps (John Deere), 50% tiviteit, voor het de tractoren in Nederland verhoging van opbrengproduceren van heeft GNSS sten (Trimble). Op lange managementparallelle werkgangen informatie en verslaat de GPS gemakkelijk de boer met voor het voldoen aan wet- en regelgeving rechtrijden en het vermijden van overlaps en het aantonen daarvan. Die motieven of gaten in de bewerking. Daarnaast is het zijn 5 jaar later nog steeds geldig. De veel minder vermoeiend en kan er s nachts toenemende adoptiegraad maakt ook ook gewoon worden doorgewerkt, wat in de ontwikkeling makkelijker van allerlei Opname van een perceelsmeting voor het filmpje Schone bronnen: de rol van ICT-toepassingen. toepassingen waarvoor de plaatsbepaling piektijden (zaaien/poten en oogsten) een (Foto: Aad Klompe.) belangrijk is: variabele doseringen, mecha- enorm voordeel is. Precision Pays is een kreet die voor veel boeren het startpunt nisch wieden et cetera. markeert om hierin te investeren. De Continue mobiel internet voordelen zijn al evident voor de grote Precision Pays Een aantal jaren terug verkocht men vaak bedrijven, maar met de dalende prijzen en een eigen RTK basisstation aan de boer. De belangrijkste motivatie voor een boer sterk verbeterde performance wordt het Dit werd dan op de gevel van de schuur om in een satellietnavigatiesysteem te voor een steeds grotere groep interessant. bevestigd of in een mast. investeren is dat het uiteindelijk zichzelf 12 Geo-Info

15 Dat levert grote autonomie op, maar een beperkte actieradius. Tegenwoordig worden er steeds meer netwerk oplossingen aangeboden. De RTK correcties worden via mobiel internet (GPRS) verstuurd, een systeem dat helaas niet altijd continue en doorlopend beschikbaar is. Dat is goed genoeg voor landmeters die hun basisstation moeten inmeten, maar een rijdende tractor heeft daarvoor continue mobiel internet nodig. Het bedrijf 06-GPS heeft dit opgelost met een speciaal mobiel internet netwerk. Dit verhoogt het gemak waarmee de boer hiervan gebruik kan maken. Precisie maakt meer mogelijk Het gaat bij de precisie vooral om wat je er mee wilt doen. Rechtrijden is een toepassing die direct aansluit bij de dagelijkse praktijk. Dit werd al vrij snel uitgebreid met het herhaald rechtrijden op dezelfde paden. Dus zaaien, bemesten en oogsten over de zelfde rijpaden. En als je precies weet waar je plantjes staan, is mechanisch schoffelen ook weer mogelijk. Vanaf hier gaan de gedachten over wat mogelijk is twee kanten uit. Enerzijds werkt men verder aan robots die zich autonoom door het veld bewegen om gevoed door sensoren op de juiste plek de juiste handeling te verrichten. In het EU project RHEA ( werkt men aan een soort robofarm waarbij rondzoemende quadrocopters de gewassen in de gaten houden en de tractor-robots aansturen. Het Wageningse Clever Robots for Crops ( is pragmatischer en werkt aan robots voor specifieke taken in de tuinbouw. (Zie kader hieronder). Google Earth/Streetview-beeld met een geplande grasstrook tussen de insteek van de sloot (blauwe lijn) en de kopakker (gele lijn). De positionering van de referentielijnen in het fotobeeld is een benadering. Copyright Google Earth. precies voor de veldingang uitkomen als Een andere stroming richt zich op de ze klaar zijn. Dankzij die precieze aanpak inrichting van het veld. Als je op de cm kunt rijden, en je weet op de cm de maat- kunnen ze betere afwegingen maken bij het vaststellen van voering van je tractor-machine Met rechtrijden verslaat hun bouwplan. In de toekomst willen ze deze combinatie, dan de GPS de boer informatie ook autokun je precies matisch koppelen aan uitrekenen hoe gemakkelijk sensor-informatie van je je veld gaat bodem of gewas om de teelt nog verder bewerken. In de Hoeksche Waard zijn te optimaliseren. Zo kunnen verschillen in boeren al jaren hiermee bezig (www. bodemdichtheid aanleiding geven om de hwodka.nl). De landbouwpercelen zijn aardappelen dichter bij elkaar te plaatsen, er relatief klein (<20 ha) en er zijn vrijwel zodat in het groeiproces de optimale geen twee kanten gelijk. Dankzij GNSS grootte wordt behaald. zijn de boeren in staat om toch moderne landbouw te bedrijven in dit kleinschalige landschap. Zij berekenen nauwkeurig Bouwplan maken met GAOS de richting en de breedte van de bewerde boeren uit de Hoeksche Waard en kingen en plannen die dan zodanig, dat onderzoekers van Wageningen UR hebzij optimaal manoeuvreren bij obstakels ben gezamenlijk een systeem ontwikkeld zoals een hoogspanningsmast, zodat ze dat de boeren helpt met het inrichten van de percelen. Dit systeem heeft de werknaam GAOS gekregen: Geo Akker Optimalisatie Service. Op basis van nauwrobots in de landbouw keurig ingemeten grenzen, exacte werkrobots gaan op de lange termijn traditionele machines in de landbouw vervangen. breedte van de machine en specifieke Ze maken het mogelijk bewerkingen precies uit te voeren met beperkte arbeidswensen van de boer wordt een optimaal kosten. Een robot moet weten waar hij zich bevindt: hij zal altijd uitgerust zijn met bewerkingspatroon uitgerekend. Voor een GNSS voor plaatsbepaling en voor autonome navigatie. De taakinformatie die moeilijke randen en hoekjes kan worden een robot nodig heeft om zijn werk te kunnen doen gaat over het wat en het wanuitgerekend of het rendabeler is om er neer van die taken, maar ook over waar die taken moeten worden uitgevoerd: geogewas te telen dan om het als natuurakinformatie dus. Robots in de akkerbouw zijn nog niet op de markt. Veiligheid en ker in te richten met fraaie bloemen of robuustheid zijn de belangrijkste problemen. Landbouwmachines worden steeds een overblijvende grasrand. Dit laatste meer uitgerust met GNSS systemen die de besturing grotendeels overnemen. Ook is een belangrijke wens van bewoners, worden ze uitgerust met systemen die plaats-specifieke bewerkingen mogelijk recreanten, overheden en regionale maken op basis van geografische taakinformatie. landschappen waarvoor men een geringe dr. ir. Tijmen Bakker - Tyker Technology tijmen.bakker@tyker.com, vergoeding over heeft. Geo-Info

16 De boer vaart niet blind op de optimalisatieresultaten, maar wil ze kunnen bijstellen omdat zijn wensen niet allemaal zijn uit te drukken in het handjevol parameters waarmee de optimalisatie werkt. Daarom ondersteunt de web service GAOS het handmatig bewerken van zogenaamde referentielijnen. Wanneer de boer tevreden is met de resultaten kan hij het ruimtelijke plan overbrengen naar de boordcomputer van de tractor en zo zijn akkers bewerken. Grotere productiviteit rijkaart plaatsspecifieke data taakkaart De vertaling van data naar informatie en gebruik daarvan voor aansturing van landbouwmachines verloopt momenteel nog moeizaam. Foto: Sytze de Bruin. De twee lijnen van robotisering en inrichting komen uiteraard weer bij elkaar op de boerderij. Bemand of onbemand, de akker kan steeds effectiever bewerkt grotere arbeidsproductiviteit is een van Smart Farming. Het geheel van de inzet worden. De inzet is om met behulp van van technologie (GNSS, sensors, IT etc.) de hightech de landbouw tot een schone de belangrijkste doelen die daarmee gerealiseerd kunnen worden. maakt van de boer een smart farmer, die en efficiënte producent te maken, met op intelligente wijze zijn bedrijf runt als minimaal gebruik van middelen, zonder een zichzelf continue verbeterend proonnodige stikstofsmart farming ductiesysteem. Daarom moeten aspirant emissies en zonder De inzet van highgnss maakt moderne tech is zoals altijd boeren steeds beter opgeleid worden. het landschap Het gebruik van GNSS wordt nu ook in het geweld aan te doen. landbouw mogelijk in een begonnen bij het agrarisch onderwijs toegevoegd aan het Dankzij de hightech van de kleinschalig landschap verbeteren curriculum. Het biedt tal van uitdagingen kan ook rendabeler bestaande activiteigeboerd worden ten en bedrijfsproces- op allerlei vlak waar de volgende genewant de technologie stelt de boer in sen. Dit is de drijfveer geweest om steeds raties mee aan de slag kunnen. (zie kader Opleiden). staat zijn bedrijfsmiddelen (zoals land, nieuwere en extremere oplossingen te mensen, inputs, kapitaal en machines) bedenken. We praten tegenwoordig niet efficiënter en effectiever in te zetten. Een meer over precisielandbouw maar over Opleiden Precisielandbouw betekent een ingrijpende vernieuwing in het agrarische productieproces op het boerenbedrijf. Het wordt mogelijk om geografische informatie over percelen en gewassen te gebruiken voor een advies dat in principe voor elk deel van een perceel tot een optimale productie leidt. Waar een nutriëntentekort dreigt of een ziekte optreedt kunnen gerichte acties worden ondernomen. Terminals in tractoren zijn steeds vaker verbonden met het automatische stuursysteem, de werktuigbesturing en sensoren op de werktuigen. Zo komt er informatie beschikbaar voor de ondernemer waarmee hij de productie per deel van zijn perceel kan reguleren. De agrarische ondernemer en zijn medewerkers op de hoogte zijn van de toepassingen om ermee te kunnen werken. De boer moet zich bijscholen. In lesprogramma s van agrarische opleidingen moet smart farming een plaats krijgen. Een groep onderzoekers van WUR-PPO heeft samen met docenten uit het agrarisch onderwijs vier lesmodules ontwikkeld voor het agrarisch onderwijs (MBO en HBO). In die lessen leren de cursisten hoe ze informatie kunnen verzamelen over het perceel, zoals geometrie, laagtes, drains en groeiverschillen. De informatie wordt verwerkt en de cursisten leren hoe een bewerkingspatroon en taakkaarten voor een kunstmeststrooier en spuit te maken. De cyclus van data verzamelen - verwerken - toepassen - effectmonitoring wordt daarmee heel concreet. Deze vier modules zijn een aanzet en moeten door docenten worden geïmplementeerd. Omdat de technologie ook voor docenten nieuw is, zou dit voorlopig het best kunnen worden geconcentreerd op enkele gespecialiseerde praktijkcentra voor landbouwtechniek waar mechanisatie, software en kennis beschikbaar is, en waar de modules steeds aan de zich snel ontwikkelende producten worden aangepast. ing. David van der Schans (projectleider) david.vanderschans@wur.nl 14 Geo-Info

17 Verslag Wegwijs & 25 jaar functioneel ontwerpen Voorzitter Marc Hameleers leidt de eerste spreker in. Nieuwe prijs voor dienstbaar ontwerpen. naar de werkelijkheid te bewerkelijk is, de details onbekend zijn, of wanneer er onvoldoende ruimte is. Mercator werkte met gestandaardiseerde symbolen, maar bij hem ontbreekt vrijwel steeds een verklaring van die tekens. Een verklaring wordt pas echt nodig als de informatie complex wordt. Zoals minder vertrouwde verschijnselen als verschillende bodemsoorten, in de kaart worden weergegeven worden. Bundeling ofwel classificatie van de verschillende legenda-eenheden komt daarbij ook in de belangstelling, maar dat De eerste bijeenkomst vond plaats in een zaaltje van het Allard Piersonmuseum en was pas na ongeveer georganiseerd onder de titel Wegwijs - Sym- Daarvoor is het nog vaak een rommeltje, bolen vroeger en nu. Maar in feite ging alleen wat het gebruik voor historisch onderzoek vaak zeer bemoeilijkt. de eerste voordracht Over de leesbaarheid van over symbolen. De De kunst van symbolen is men pas vrij tweede handelde het kaartkijken recent gaan nadenken, eerder over het thema met als afschrikwekkend vertelperspectief, en voorbeeld de hellingstreepjes van Lehde derde over onzekerheid bij het gebruik van oude kaarten en andere informatie bij de mann (hoe steiler het reliëf, hoe zwarter), reconstructie van ruimtelijke ontwikkelingen. waarin de overige kaartinformatie vaak jammerlijk verdronk. De spreker memode term Wegwijs kon de lading echter toch reerde ook aan Paul Mijksenaar. Die met enige moeite dekken. gebruikte de geijkte term legendalandjes Na de opening door dagvoorzitter Marc (fantasiekaartjes met alle symboliek daarin Hameleers wijdde prof. Ferjan Ormeling, kartograaf, een beschouwing aan het Sym- verklaard in haar onderlinge samenhang) en de zeer kritische wijze waarop de boolgebruik op oude kaarten.1 Hij stelde jubilaris de wereld van de kartografen te dat het gebruik van symbolen en hun verklaring niet vanzelfsprekend is. Kaarten klein wist te maken. Helaas was Mijksenaar met een weergave naar de natuur, zoals de niet aanwezig. De volgende spreker was mevrouw fraaie vogelvluchtkaarten van Bollmann Lina van der Wolde, kunsthistorica en doen het namelijk zonder symbolen. Je gaat symbolen gebruiken als de weergave conservator van de Atlas van Stolk in het Schielandshuis in Rotterdam. Aan de hand van kaarten behandelde zij topografische tekeningen uit de collectie: De kunst van het kaartkijken. Het ging daarbij niet zozeer om de symboliek, maar om de wijze waarop het landschap aan de kijker werd gepresenteerd. En hoe hij of zij ook emotioneel daarbij wordt betrokken, dus het vertelperspectief ofwel point of view, ook bekend uit bijvoorbeeld letterkunde, film en stripverhaal. Met voorbeelden liet de spreker zien hoe in één afbeelding verschillende gezichtspunten kunnen worden gecombineerd, bijvoorbeeld een kaart van Haarlem recht van boven met troepenbewegingen onder een hoek van zeg 45 graden, of van opzij. De combinatie van veel informatie op één blad, met voor elk onderdeel een passend vertelperspectief, zou kenmerkend zijn voor de Nederlandse traditie. Een interessant thema, waar ik toch wat meer over zou willen weten. Op 2 november 2011 kon de kaartliefhebber in Amsterdam twee aan elkaar gekoppelde bijeenkomsten bezoeken: een gewone van de Werkgroep van de geschiedenis van de Kartografie van GIN. De bijzondere bijeenkomst was ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het ontwerpbureau van Paul Mijksenaar en de overdracht van (een deel van?) zijn prachtige (karto)grafische verzameling aan de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Prof. Guus Borger, sociaal geograaf, besprak onder de titel De oude kaart als kennisbron voor het verleden landschap de methodische problemen van een recent project. Hierbij is de ontwikkeling van de Randstad in de loop der tijd in kaarten afgebeeld voor een zestal tijdstippen: de jaren 800, 1200, 1500, 1700, 1900 en Voor de eerste perioden zijn er geen oude kaarten beschikbaar; je moet het vooral doen met geologische en archeologische informatie. Diverse begrenzingen en andere feiten zijn dan helaas Geo-Info

18 onbekend, en dat moet dan ook vaag of oningevuld blijven op de kaart. Zo is voor de periode rond 1200 wel min of meer bekend wat de ontginningsrichtingen waren in het Hollandse veen. Maar de begrenzingen ervan weten we niet en kunnen we dus ook niet weergeven. Na 1500 komen er kaarten, maar die zijn vaak moeilijk te interpreteren of spreken elkaar tegen. Een voorbeeld hiervan is de ligging of uitgestrektheid van verveningen. De spreker toonde ook verontrustende voorbeelden van de Biesbosch (was echt alles meteen weggespoeld bij de Elizabethsvloed in 1421?), van de Maasmond, en van de Haarlemmermeer. Lastig om wegwijs te worden uit al de oude bronnen en verantwoorde keuzen te maken! Professor Guus Borger. historische pendanten zien waartussen het materiaal van Mijksenaar nu ingebed zal worden. Paul Mijksenaar gaf zelf een toelichting hoe hij tegen kaarten en cartografie aankijkt, vooral functioneel maar toch ook esthetisch. Zijn tekst is ook te vinden op de hierna te noemen verjaardagskalender, en ik kan dus daaruit een passage citeren: Kaarten zijn in feite extreme stileringen en abstracties. Het enige wat ze met de werkelijkheid gemeen hebben, is het topografische gebied dat ze bestrijken. Ze zijn het resultaat van generalisatie, overdrijving, versimpeling, vertekening, weglating en verrassend genoeg van persoonlijke smaak. Kaarten zijn eigenlijk bedrog. Kaarten zijn dus eerder fictie dan nonfictie, eerder kunst dan reproductie, en juist daarom zo fascinerend. Ze tonen de oneindige rijkdom aan menselijke creativiteit en vindingrijkheid en zelfs de neiging tot behagen, dus schoonheid. Wat cartografie echter van schilderkunst onderscheidt, is het gebrek aan pretentie om kunstzinnig te zijn. Zelfs veel cartografen denken dat ze bezig zijn met een objectieve, algemeen geldende weergave van de werkelijkheid. Hun enige doel is dienstbaar te zijn aan wandelaars, reizigers, toeristen, bestuurders, onderzoekers, geologen en planologen. Maar wie even de functie wegdenkt en uitsluitend oog heeft voor de visuele aspecten, ontdekt geheimzinnige wonderen van kleuren, lijnen, vlakken en vormen. Na de voordrachten moesten de bezoekers hun (korte) weg zoeken naar de ruime Aula van de Universiteit van Amsterdam. Voor de bijeenkomst naar aanleiding van 25 jaar Bureau Mijksenaar, gespecialiseerd in Wayfinding en Information Design. Joost Elffers, lid van de Raad van Advies van Deze werd geopend door de heer Garrelt Mijksenaar bv, hield vervolgens een speels Verhoeven, hoofdconservator Bijzondere betoog over zijn rol als adviseur (kijken van Collecties UvA. Hij memoreerde de ontwikkeling van Paul Mijksenaar en zijn bedrijf, en buiten naar binnen, maar ook van binnen naar buiten), de angst van de wereld voor van de alomtegenwoordige aanwezigheid mensen met een niet scherp van hun voortbrengselen ( geen Kaarten zijn eigenlijk begrensd vakgebied, en de noodzaak voor de ontwerper ontkomen aan ). bedrog om, in de woorden van de De rijke collectie kaarten, geen historische, maar wegens het spreker, niet naar de dijk te kijken, maar naar het water, wat tot heel andere oplossingen functionele en grafische belang door Paul kan leiden. Zijn voordracht werd gevolgd Mijksenaar verzameld, is nu overgedragen door een voor mij helaas grotendeels onbeaan de Bijzondere Collecties. Spreker bood grijpelijke woordenstroom van curator Toon de jubilaris als dank een facsimile-uitgave Lauwen van de uit te reiken Paul Mijksenaar aan van een sterrenatlas, onder het voor Design for Function Award, een nieuwe verschillende interpretaties vatbare motto prijs voor dienstbaar ontwerpen, dit alles ter wayfinding in heaven. Aansluitend liet toelichting van het hierbij afgebeelde driejan Werner, conservator van de kaarten en atlassen van de Bijzondere Collecties) enkele dimensionale schema aan de hand waarvan 16 Geo-Info Cartografische verjaardagskalender. de prijswinnaar gekozen zou zijn. De toehoorders konden daarna gelukkig weer opgelucht ademhalen bij twee prachtige filmpjes, het ene van functionele strepen, randen, haaientanden, pijlen, kruisen, enz. die je op de bestrating kunt tegenkomen, en het andere van een nauwelijks in woorden uit te leggen oogstrelende visualisatie van een- en meerstemmige klanken. Dit ter introductie van de prijsuitreiking door Paul Mijksenaar zelve, tot aller verrassing niet aan een levend persoon, maar posthuum aan Edward N. Hines ( ), een Amerikaan die 100 jaar geleden de middenstreep op de weg uitvond, een puur functioneel grafisch element dus dat sindsdien, zonder dat uitleg noodzakelijk was, talloze mensen het leven redde. Een gezien werkveld en aansprekende filosofie van de jubilaris in alle opzichten passende keuze, lijkt mij. De dag werd daarna, via een wit behandschoende route terug naar de Turfmarkt, besloten met een druk bezochte receptie, waarbij de bezoekers bij vertrek nog een fraaie cartografische verjaardagskalender meekregen, door de schenker ongetwijfeld bedoeld niet voor op het toilet ( waar vind ik dat? ) of in de gang, maar in de huiskamer, en dat in plaats van een schilderij. René van der Schans 1. Deze bijdrage zal verschijnen in Geo-Info

19 Overgangswaterpassingen op een nieuw niveau N. de Hilster, Starmountain Survey & Consultancy BV Het met hoge kwaliteit overbrengen van hoogtes over brede watergangen bij geodetische netwerken is een van de grootste uitdagingen in het waterpassen. Deze zogenaamde overgangswaterpassingen worden, dankzij speciale procedures met total stations of waterpasinstrumenten, weliswaar succesvol uitgevoerd, maar zelden met een eerste-orde kwaliteit bij afstanden van een kilometer of meer. Een nieuwe methode, bestaande uit een combinatie van conventionele waterpasinstrumenten, digitale camera s en beeldverwerkingssoftware, maakt het nu mogelijk ook bij deze afstanden eerste-orde nauwkeurigheden te behalen. De aanzet voor de nieuwe methode werd afgelopen juni gegeven door Henk ten Damme, voormalig medewerker van de afdeling NAP van de Meetkundige Dienst (nu DID) van Rijkswaterstaat, en Ad van Vliet, adviseur bij dezelfde dienst. Zij kwamen met de vraag of het mogelijk was overgangswaterpassingen te innoveren. Ten Damme s idee was om een waterpasinstrument van een digitale camera te voorzien en de beelden door software te laten analyseren. Het doel was data van een tweetal instrumenten tegelijkertijd te verzamelen met een hogere objectiviteit dan mogelijk is door menselijke waarneming. Daarnaast was de wens het proces dusdanig te automatiseren dat de resultaten bekend zijn voordat de meetploeg de meetlocatie zou verlaten. menten met een hoge inspeelnauwkeurigheid van de vizierlijn. Gedacht werd aan het gecompenseerde Zeiss Ni002 waterpasinstrument (inspeelnauwkeurigheid 0.05 ), de ongecompenseerde Wild T4 theodoliet (0.10 ) en het ongecompenseerde Wild N3 waterpasinstrument (0.20, zie figuur 1). voor gebruik bij microscopen en daarbij op het oculair geklemd wordt. Het bestaat uit een 1.3 megapixel CMOS chip en een lens met een vergrotingsfactor van 7.2x. Dit, in combinatie met de vergrotingsfactor van 42x van de Wild N3, resulteert in een totale vergrotingsfactor van circa 300x. Aangezien de standaard adapter niet geschikt was voor waterpasinstrumenten, is in eigen werkplaats voor de N3 een adapter vervaardigt voor het koppelen en uitlijnen van de USB camera (zie figuur 2). Fig. 1. Een van de gebruikte Wild N3 s uit Instrumentkeuze Hieruit werd uiteindelijk de Wild N3 gekozen, aangezien de beschikbaarheid Ten einde een hoge nauwkeurigheid te van Wild T4 theodolieten en Zeiss Ni002 kunnen realiseren was het duidelijk dat waterpasinstrumenten beperkt was, terwijl alleen de beste instrumenten hiervoor in aanmerking kwamen. Daarbij is overwogen met een gewicht van 60 kilogram de T4 om gebruik te maken van moderne digitale niet erg praktisch is. Uit tests met gecompenseerde waterpasinstrumenten is verder waterpasinstrumenten, maar proeven uit het verleden hebben aangetoond dat, zelfs gebleken dat deze vrij gevoelig zijn voor temperatuurveranderingen [Damme en bij gebruik van uitvergrote barcodebaken, eerste-orde nauwkeurigheid bij deze instru- Lentjes, 1986]. menten beperkt was tot circa een halve kilometer [Takalo en Rouhiainen, 2006]. Om Camerakeuze deze reden is besloten terug te grijpen op De camera die Ten Damme voorstelde is conventionele niet-elektronische instrueen USB camera die speciaal gebouwd is Fig. 2. Wild N3 voorzien van camera. Waarnemingsprincipe Voor de meting werden tevens nieuwe richtmerken ontworpen, die bestaan uit twee evenwijdige balken, waartussen de kruisdraad gemikt dient te worden (zie figuur 3). Dit idee op zich was niet nieuw en is voor het eerst beschreven in 1594 door de Engelse wiskundige Thomas Harriot [Hilster, 2010]. Geo-Info

20 ding van 1: : tot de hart-ophart afstand van het richtmerk haalbaar is. Deze hart-op-hart afstand is afhankelijk van de vergrotingsfactor van de camerainstrument combinatie en is voor de Wild N3 circa 350mm bij een afstand tussen instrument en richtmerk van één kilometer. Het detectieniveau in verticale richting komt dan op 0.18mm of beter. INVAR baak Voor het bepalen van de vizierlijnhoogtes wordt gebruik gemaakt van INVAR baken. Doordat het beeldveld omgekeerd evenredig is met de vergrotingsfactor is deze gereduceerd tot circa 5cm op 10 meter afstand. Hedendaagse digitale instrumenten hebben ten minste 30 centimeter van een barcode-baak nodig om een vizierlijnhoogte te kunnen bepalen. Voor de Fig. 3. Richtmerken voor respectievelijk 300, 600, 900 en 1200 meter. huidige ontwikkeling zou dit betekenen Software dat de afstand tussen instrument en baak De applicatie is ontwikkeld in Java en ten minste 50 meter zou moeten zijn. verzamelt en verwerkt de ruwe beelden De methode is sindsdien succesvol toegeondulatie zou dan een te grote rol kunnen past op navigatie-instrumenten, microme- van de camera continu (zie figuur 4). De gaan spelen en dus is er voor gekozen een combinatie van ondulatie en lineaire ters en kruisdraden voor theodolieten en nieuw type barcode-baak te ontwikkelen beeldopbouw van de camera zorgt richtmerken in gebruik bij optical tooling op basis van een analoge INVAR baak. echter voor vervormingen, waardoor het [Hilster, 2010; Deumlich en Staiger, 2002; Deze baak werd voorzien van individuele niet mogelijk zou zijn ieder beeld apart McGrae, 1966]. Door middel van beeldverbetrouwbaar te analyseren. Dit is opgelost barcodes bij elke deelstreep, die de waarwerking, in een speciaal hiervoor ontwikdoor de ruwe beel- den van die deelstrepen in hele centikelde applicatie, Eerste-orde den van de camera meters vertegenwoordigen (zie figuur 5). wordt vervolgens de relatieve positie overgangswaterpassingen door middel van Bovendien werden, ter verificatie van de barcodes, numerieke waarden in een klein een voortschrijvan de kruisdraad met slagen van meer dend gemiddelde font aan de baak toegevoegd. De software ten opzichte van het dan een kilometer ziet de centimeterverdelingen als richtalgoritme (RMArichtmerk bepaald. merken met een hart-op-hart afstand van algorithm) bij één centimeter en detecteert ze met een elkaar op te tellen (image stacking). Deze De camera levert afbeeldingen op die methode is analoog aan de werkwijze van nauwkeurigheid van circa millimeter bestaan uit een regelmatig grid van op afstanden van 6 tot 20 meter. beeldpunten of pixels. Het detecteren van digitale waterpasinstrumenten zoals de Leica NA3003, waarbij dit over tijd midde kruisdraad en richtmerk gebeurt door delen bekend staat als integreren. De intehet combineren van intensiteiten van gratietijd bij de NA3003 is tot 10 seconden naast elkaar liggende pixels. De horizontale lijnen van de kruisdraad en richtmerk instelbaar. Hoe hoger de integratietijd, hoe lager de standaardafwijkingen, maar steken daarbij tegen de achtergrond af hoe langer het duurt om een waarneming door een constante intensiteit (zie figuur te doen. De nu ontwikkelde applicatie 4), waarbij de piek bepaald wordt door maakt gebruik van een soortgelijke algomiddel van een tweede-orde polynoom ritme, waarbij de integratietijd naar wens kleinste kwadraten algoritme. ingesteld kan worden tot maximaal 120 seconden. De beelden worden daarbij met een frequentie van 5Hz opgenomen, zodat Fig. 5. De voor deze toepassing ontwikkelde INVAR barcode baak. dit gelijk staat aan 600 beelden. Aangezien het een voortschrijdend algoritme betreft, is het mogelijk met dezelfde freveldtest quentie als de opname de berekeningen Op 16 september 2011 is in het bijzijn te doen en de resultaten ervan te tonen. van bovengenoemde personen en Jan Een client-server verbinding via mobiel van der Sluijs (senior landmeter van de internet garandeert synchrone opname, NAM, aldaar o.a. verantwoordelijk voor de ongeacht de afstand tussen de instrumen- overgangswaterpassingen) een veldtest ten. Een web-based applicatie verwerkt de uitgevoerd in IJmuiden (zie figuur 6). De Fig. 4. Kruisdraad- (in rode rechthoeken) en richtmerkdetectie (gele rechthoeken). De Wild N3 ingewonnen gegevens, zodat de resultaopzet bestond uit een waterpassing vanuit heeft een omgekeerd beeld. ten binnen enkele minuten na afloop van het midden, bestaande uit twee zijden van de meting bekend zijn en eventueel met ieder 900 meter die tezamen een overgang de klant of andere waarnemers gedeeld van 1,8 kilometer vormden. In plaats van Tests hebben aangetoond dat op deze kunnen worden. de zijden in elkaars verlengde te nemen, is manier, afhankelijk van de waarnemingsbesloten ze evenwijdig en over hetzelfde of integratietijd (zie verderop), een traject te kiezen. Hierdoor stonden de betrouwbare detectie met een verhou18 Geo-Info