1. KENMERKEN. DSM-V (catalogus stoornissen) Subtypes

Transcriptie

1 ADHD

2 1. KENMERKEN DSM-V (catalogus stoornissen) Eer men officieel van ADHD mag spreken: voldoen aan 5 (volwassenen) of 6 (kind) criteria beoordeeld door een bevoegde arts (zie criteria bij elk subtype, hier moeten er dus 5 à 6 van toepasbaar zijn). Deze zijn internationaal vastgelegd. Frequentie: 4 % van de bevolking. Bijkomende voorwaarden : Aanwezig voor de leeftijd van 12 jaar. In meer dan één setting (school, thuis ) Verminderen de levenskwaliteit = storend! Mogen geen psychopathologische reden hebben (co-morbiditeit, symptomen van ADHD als gevolg van een trauma in de hersenen). Subtypes 1. Aandachtgestoord 1. Geen rekening houden met details: dus onzorgvuldigheid bij taken. 2. Moeite met aandacht houden bij taken. 3. Niet schijnen te luisteren bij aanspreking. 4. Geen vragen lezen en daardoor falen op taken. 5. Moeite met het organiseren en plannen van taken. 6. Moeite met lange-termijn aandacht. 7. Dingen verliezen. 8. Makkelijk verstrooid. 9. Vergeetachtig in dagelijkse activiteiten.

3 2. Hyperactief / impulsief 1. Antwoorden vooraleer de vraag gesteld is. 2. Moeite om te wachten. 3. Tussenkomen in gesprekken of games 4. Veel bewegen met handen en voeten en lijf. 5. Zitplaats verlaten als dat niet nodig is. 6. Rondlopen en klimmen als dat niet nodig is. 7. Moeilijk rustig deelnemen aan activiteiten. 8. Altijd bezig als een doorlopende motor. 9. Veel praten. 3. Gemengd aandachtgestoord en hyperactief. Evolutie van peuter tot jong volwassene Ontwikkelingstaken: taken die op een bepaalde leeftijd dienen ondernomen. Steunbronnen: hoe beter je steunbronnen, hoe beter je met ADHD om kan. Je hebt interne (eigen mogelijkheden, aangeboren zoals begaafdheid of aangeleerd zoals communicatieve vaardigheden) en externe steunbronnen (ouders, school en omgeving). Met de leeftijd daalt de hyperactiviteit. Met de leeftijd stijgt de druk van de omgeving. Voor ouders: vaak schuldgevoel (bijv. restaurant) en weinig steun van omgeving. Veel bijkomende stress (alcohol, depressie) en relationele problemen (gebrek aan aandacht). Bij de broers en zussen dikwijls (on)uitgesproken jaloezie.

4 Peuter en kleuter Criteria nog niet duidelijk en moeilijk onderscheidbaar van niet-adhd-ers. Wél: niet stilzitten, steeds actief, storend. Onderbreken van conversaties. Verhoogd risico op ongevallen. Ouders dikwijls niet-adequaat reageren. Lagere schoolkind (vooral jongens!) Niet stilzitten en ongevraagd tussenkomen. Taken niet afwerken. Vergeten en verliezen. Comorbide met leerstoornissen en bij jongens ook met gedragsstoornissen. Minder of juist héél populair. Agressief en opstandig (niet depressief). Overschatten hun competenties. Sociale media-gevoelig. Adolescentie Zwaarste transitie (overgangs-)periode en dus meeste moeilijkheden. Balans tussen ontwikkelingstaken en steunbronnen uit evenwicht (vooral in secundair). Veel schoolse problemen; onderwijs is minder gestructureerd (gewezen op zelfstandigheid) maar wel meer eisend (jaarlijks attesten behalen). Taken en toetsen en als t te lang duurt: onwil, onvermogen, afkeer. Zelf zien ze dit niet in, waardoor conflicten. Voor de ADHD-er minder zichtbaar, waardoor therapie-ontrouw. Falen op school (schatten zichzelf hoger in), veel schoolverlaten, meer bissen en langer naar school gaan. Risicogedrag (accidenten, suïcide) en dus meer delinquentie (33 % in de cel). Verslavingsgedrag, zéker aan sociale media.

5 Meer conflicten en minder vrienden. Op school: vergeten, afgeleid, geen planning (Jong-) volwassenen (dus ook hoger onderwijs) Mannen en vrouwen nu gelijk (vroeger meer plichtsgevoel bij meisjes?) Minder hyperactief, meer aandachtsproblemen en even impulsief (zie kenmerken DSM-V van aandachtgestoorde type). Zelf voorbeelden? Belangrijke gevolgen: - In het verkeer: verstrooidheid. - Koopgedrag (zie snelle beslissingen) en geldbeheer. - Minder tewerkstellingskansen: te laat komen, deadlines niet halen - Geen wachtsituaties aankunnen. - Intieme relaties: geen aandacht bij conversaties, emotioneel labiel, lichtgeraakt. - Argumenteren en graag het laatste woord. - Allemaal vermoeiend voor een partner!! Enkele opmerkingen Invloed van genetica op ouderschap? Wat is de kip en wat is het ei? Worden ADHD-ers slechte ouders? Zeker niet, we hebben het hier nl. niet gehad over gevoelens (zijn zelfde als niet-adhd-ers), kleuters prefereren nl. ADHD-ers. Psychiatrische stoornissen: 47%. Maar veeleer door tekort aan steunbronnen op volwassen leeftijd.

6 2. OORZAKEN EN VERKLARINGSMODEL Genetica en de omgevingsfactoren en hun interactie leiden tot de ontwikkeling van de hersenen (neurobiologie). Deze doen iemand functioneren (neuropsychologie ) op velerlei vlak, ook op het vlak van de executieve functies: plannen, uitvoeren, controle, impulsen tegenhouden. En dit leidt dan tot het al dan niet meer of minder voorkomen van de symptomen ( zichtbaar gedrag). ADHD is multifactorieel: het heeft meerdere oorzaken en ontwikkelingspaden. Wij kiezen voor het model van Sonuga-Barke. Vooral genetica, omgevingsrisico en hersenstoornissen en de interactie daartussen (vb. ouders of lk. die zelf ADHD hebben en dus een ADHD-rijke omgeving creëren). Voor ons belangrijk: zij leiden naar een neuropsychologisch ontwikkelingspad (niveau van de hersenen) en een motivationeel ontwikkelingspad (psychologisch). a. Neuropsychologische ontwikkeling Genetica en hersenproblemen (chemisch en neurologisch) en hun interactie leiden tot fouten in het executief functioneren: de jongere kan niet goed plannen, programmeren, zichzelf controleren, zijn eigen gedrag reguleren, impulsen tegenhouden. Dit blijft tot in de volwassenheid. Lev b. Motivationele ontwikkeling Deze leiden tot veranderingen in het beloning-mechanisme. Vb. delay aversion = afkeer voor uitstel van beloning: te kort tijdsperspectief!! We weten zeker nog niet alles over de neurobiologie van de ADHD-er. Maar dit is in grote evolutie. Zeker is dat de neurobiologie een grote invloed zal hebben.

7 Wat weten we al wél? Bij kinderen zou 75% genetisch zijn, bij volwassenen 35%. Maar dat laatste kan te maken hebben met te optimistische zelfrapportering. ADHD-ers hebben een kleiner hersenvolume (minder dan 1,4 kg). Hun neuronennetwerk van inhibitie is gestoord. Zijn minder gevoelig voor straf en beloning, ze leren hier minder uit (= meer gestraft). Zoeken sneller beloning. Zijn minder gevoelig voor timing, waardoor dingen langer lijken te duren. Een beperking van de executieve functies. Hun energie-balans is gestoord, permanent energie (wiebelen, bewegen, babbelen). Opmerking: men kan op een hersenscan nog niet aantonen of iemand ADHD zal hebben. Want vele paden leiden naar dezelfde symptomen. Wél werkt men nu zeer aan het afstemmen van de behandeling op elk type apart. 3. GEVOLGEN a. Comorbiditeit, afhankelijk van leeftijd. Peuters/kleuters: oppositioneel gedrag, communicatie- en angststoornissen. Huilbaby s. Lager onderwijs: zelfoverschatting, risicogedrag, leerstoornissen, depressie, angst- en gedragsstoornissen. Adolescentie: verslaving (directe bevrediging en vaak ook extra beweging), depressie, manie, angststoornissen en delinquentie (vnl. door risicogedrag). Volwassenheid: psychiatrische stoornissen (depressie, ze vallen buiten de boot), angststoornissen en sociale fobie, bipolaire stoornissen.

8 b. Het belang van executieve functies. De cognitieve- en gedragsfuncties heeft men nodig om doelgericht, efficiënt en sociaal aangepast gedrag te vertonen en om zelfstandig te kunnen functioneren! Denken (cognitie): werkgeheugen, planning, organisatie, timemanagement, nadenken Doen (gedrag): beperken van impulsen, emotieregulatie, aandacht volhouden, aan een taak beginnen, flexibiliteit. 4. BEHANDELING Hoe tijdiger de diagnose en de interventie, hoe optimistischer de prognose! Elke training focust op het trainen op moment zelf maar mensen met ADHD transfereren het getrainde niet naar andere situaties. Resultaat: geen preventie mogelijk!!! Driedelig doel van een behandeling 1. Storende symptomen verminderen. 2. Problemen in het functioneren verminderen. 3. Aanpassen aan de omgeving verbeteren. Medicatie Meestal is dat niet voldoende, maar zeer nuttig als aanvulling. Soms echt noodzakelijk als basis voor symptoomreductie. Methylfenidaat: een soort amfetamine, dat voorkomt in 3 merken: rilatine en concerta, equasym, beide met kort- en langwerkend effect. Er is niet één maat, maar variatie mogelijk volgens lichaamsgewicht. Mogelijke bijwerkingen (slapen, eten) en adolescenten voelen zich veranderd. Wat tijdelijk juist is natuurlijk. Anti-depressivum: merknaam is Strattera.

9 Afwachten Vooral bij kleuters. Men onderscheidt niet het verschil tussen een druktemaker en een ADHDer (bv. bij huilbaby). Opgelet: te lang wachten is ook negatief. Oudertraining Ouderschapsvaardigheden trainen (Bv Zit Stil). Minder effect op de symptomen, maar wel op de gevolgen, waardoor minder problemen in opvoedingssituatie. Ouders maken boekentassen, ondervragen nog zelf: er is dus meer contact. Op adolescent niveau veel minder effectief, want peers zijn belangrijker. Normale sancties helpen minder (straffen bv.) want het effect blijft absoluut niet lang. Leraarstraining Training van klasinterventies. Hoe moet ik reageren op het moment dat de problemen zich voordoen en niét algemeen? Zelfde reden van probleem daarbij: ADHD-ers leggen weinig transfers. Vooral bij adolescenten is consequent zijn erg belangrijk. Kindergerichte psycho-educatie Kan vanaf 8 à 9 jaar oud. Je maakt de persoon bewust van wat hij/zij juist heeft (hersenen etc.) en wat zijn symptomen zijn. Het moet leiden tot zelfmonitoringsstrategieën. Daarvoor dient men uitleg te geven aan het kind wat ADHD feitelijk is, hoe dat ontstaat en wat de gevolgen zijn. Ook verklaart dit een aantal dingen uit het verleden. Daardoor ontstaat zelfkennis en aanvaarding (zéér belangrijk). Hopelijk kan de omgeving hierdoor haar verwachtingen aanpassen. Men streeft zodoende naar maximale empowerment.

10 Cognitieve gedragstherapie Efficiënt voor gedrags- en sociale moeilijkheden, maar kan niet alléén worden toegepast, maar veelal mét medicatie. Het omhelst vooral trainen van executieve functies: het leren inhiberen van impulsen, timemanagement, organisatievaardigheden, woedemanagement, sociale vaardigheden en het beïnvloeden van hun perceptie van de problemen. Werken aan sociale vaardigheden heeft geen zin: maken geen transfer, wel: wenselijk gedrag vertonen. Goed bestaand materiaal, boek en cursus Zelf plannen. Daarnaast SAFREN: individueel programma. SOLANTO: collectief programma. Coaching on the field Alleen voor (jong-)volwassenen. Hierbij: coachen van personeel met ADHD op de werkplek. Oudertraining bij hen thuis. Methodes: Rollenspel, video-opnames, discussies M-decreet De overheid heeft beslist dat ook ADHD-ers niet meer naar buitengewoon onderwijs moeten. Dat betekent dat ze heel erg goed moeten gevolgd worden door helpers, zoals banaba s! Zij moeten vooral - Effect van medicatie te bevragen. - Ouders te begeleiden. - Leraren te begeleiden. - Klasobservatie. - Zelf plannen toe te passen.

11 5. MOGELIJKHEDEN / TIPS & TRICKS Mogelijkheden Vele ADHD-ers hebben ondernemende (creatief, ontwerpen, ) talenten (géén managende / organiserende vaardigheden). Geef hen een interessant en afwisselend project maar omring ze met een goeie secretaresse (of partner). Zijn zeer creatief, want spelen hun snelstromende ideeën uit: Bart Peeters, Beethoven, Mozart, Richard Branson, Jim Carrey, Winston Churchill, Einstein, Raadsels en problemen vinden ze leuk. Ze blaken van energie. Daarvan gebruik maken is zeer voordelig. Ze lachen graag, kunnen de boel ambiëren (en overdrijven). Tips and tricks om de klaspraktijk af te stemmen op ADHD Algemeen Teamwork en communicatie met alle betrokkenen staan voorop: ouders, leraren en, zorgenden, CLB en arts. De aanpak geldt voor de hele schoolcarrière: niet elk jaar moeten herbeginnen. Voor oudere leerlingen dienen de aanpassingen ook met hén besproken te worden. Start altijd met het probleem te erkennen en aanvaarden! Specifiek Creëer de agenda (evt. digitaal) als communicatie instrument of een heen-en-weerschriftje (maar kiés wel). En vooral: controleer die ook! Vergeet je boosheid of teleurstelling die in de weg staan, probeer steeds rustig te blijven. Beoordeel de inhoud en niét het handschrift. Geef zoveel mogelijk korte-termijn-doelen. Niet: op het einde van het jaar moet je 75% halen, maar toets per toets. Bekrachtig snel positief gedrag en maak dat duidelijk en zo specifiek mogelijk. Bij straf het gedrag zeer specifiek duiden. En niét opgeven, telkens herhalen.

12 Moedig aan op het moment van de taak zelf en geef blikken van verstandhouding. Bij te lange taak: in stukjes breken. Bijv. rekenoefeningen op 2/3 bladen spreiden. Spreek af met de leerling hoe hij kan aangeven als hij boos of ontmoedigd wordt. Hier komt de adder onder het gras bij vele leerkrachten: men vermoedt dan snel profiteren. Geef wat ruimte om te rommelen. Je krijgt hun orde toch nooit zoals de anderen en help een beetje met boekentas en klasseren van documenten. Laat af en toe de benen strekken of de plaats verlaten. Maak een lijst (voor de ouders) van materiaal dat hij de dag nadien moet hebben. Opgelet bij leermethode aanleren: meestal passen ze die niét toe, want dat is teveel programmatie. Blijf zo simpel mogelijk: mnemotechnische middelen, mindmap, Leer de tot -5 tel -methode alvorens te spreken. Laat hem toe tegen zichzelf te praten als hij een taak doet (hoofdtelefoon). Maak gebruik van een signaal, alleen voor de ADHD-er bij ongewenst gedrag. Vermijd zoveel mogelijk overbodige prikkels en afleiding. Een duidelijke ordening in de dag en de week helpt. De schoolbank telkens op dezelfde manier ordenen (plek agenda, pen, ). Bij digitale middelen zoals smart-bord: opletten voor foute focus (veel te zien/horen). Gebruik geluiddempende gehoorbeschermers tijdens individueel werken! Voorzie leerteksten van kernwoorden en kerngedachten in (altijd dezelfde) kleur. Stimulus-arme bank/hoekje: verwijder best alle onnodige prullaria en sociale media. Schrijf niet teveel info op één blad, liever verschillende bladen. Geef meer ruimte om antwoorden te schrijven. Gebruik digitale technieken indien mogelijk. Hulpmiddelen: Beertjes van Meichenbaum, Stippestappen Zet de leerling naast een rustige figuur. Geen twee ADHD-ers naast mekaar. Stel ten allen tijde eenvoudige, kordate, eenduidige, duidelijke eisen. Beperk het aantal antwoorden dat men mag geven (vaak vinger omhoog). Wissel mondelinge toetsen en schriftelijke af. Mondeling is véél beter. Probeer ook een onverwacht slechte schriftelijke toets mondeling te laten herdoen. Geef duidelijke grenzen aan: dit mag wél, dit mag niét. En wees zeer consequent. Probeer tijdsdruk te vermijden bij toetsen. Geef wat meer tijd om dingen weg te bergen (eventueel vroeger beginnen).