Investeren in beheren

Transcriptie

1 Investeren in beheren Duurzaam beheer in de NHW: zicht op beheeropgave en organisatiebehoefte in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, binnen de provincie Utrecht

2 Duurzaam beheer in de NHW 3 Inhoud 1 Inleiding Aanleiding 1.2 Probleemstelling en doelstelling 1.3 Aanpak onderzoek / methodiek 1.4 Opbouw verslag 2 Beschrijving Nieuwe Hollandse Waterlinie Stand van zaken en strategie tav beheer en onderhoud 2.2 Overzicht en toelichting op onderdelen 2.3 Aantallen en oppervlaktes van objecten 3 Uitkomsten interviews: forten Forten / grote (aarde)werken 3.2 Beheer en onderhoud - plannen / overeenkomsten 3.3 Beheer en onderhoud - uitvoeringsaspecten 3.4 Beheer en onderhoud - kosten 4 Uitkomsten interviews: kleine betonnen objecten, houten huizen/loodsen, waterhuishoudkundige objecten, recreatieve objecten Kleine betonnen objecten 4.2 Houten huizen/loodsen 4.3 Waterhuishoudkundige objecten (sluizen, stuwen, tankgracht, etc.) 4.4 Recreatieve objecten: pontjes, wandelpaden, bebording, etc. 4.5 Conclusie 5 Uitkomsten interviews: inundatiekommen Beschrijving en gebruik inundatiekommen 6 Organisatie beheer en onderhoud Liniebrede organisatie voor beheer en onderhoud 6.2 Voorbeeld werlmodel landgoedwerkgroepen 6.3 Conclusie 7 Aanbevelingen 39 Dit rapport is een uitgave van: Dienst Landelijk Gebied Postbus la Utrecht Bijlage 1 41 Bijlage 2 42 Fotografie: DLG tenzij anders vermeld Kaartmateriaal: Rick van der Heijden Teksten: Marc Klieverik Eindredactie: Jeroen Bootsma Druk: DekoVerdivas b.v. Oplage:... Mei 2014

3 4 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 5 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Na een periode van intensieve investeringen in het fysieke herstel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (restauratie, zichtbaar maken) is er sprake van een omslag. Er volgt een tweede uitvoeringsfase waarbij de vele investeringen moeten gaan renderen; economisch en/of maatschappelijk. De ambitie is om het nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie in 2020 zover gereed te hebben dat de linie in stand wordt gehouden door de activiteiten van ondernemers en publiek draagvlak (oa. inzet vrijwilligers). Deze stellen de forten open voor bezoekers en ook nemen ze een belangrijk deel van het beheer voor hun rekening. Om invulling te geven aan privaat en particulier initiatief en deze te versterken wordt in het tweede uitvoeringsprogramma Linie in bedrijf aangegeven dat er duidelijkheid moet komen over de toewijzing van verantwoordelijkheden voor de diverse onderdelen (relicten, netwerken, landschappen), in relatie tot de maatschappelijke en economische opbrengst. Er is flexibiliteit nodig om de verdeling van de beheeropgave voortdurend aan te passen aan private en particuliere initiatieven. 1.2 Probleemstelling en doelstelling Probleem- en doelstelling De private inbreng is in deze fase veel groter dan in de vorige. Het zijn veelal private of semipublieke exploitanten die de forten en de objecten beheren. De houdbaarheid van het beheer vereist dat ze dit zoveel mogelijk op eigen kracht doen. De verwachting is dat er vanuit het Rijk steeds minder geld beschikbaar zal zijn om beheer en onderhoud uit te voeren. Het perspectief voor 2020 is een Waterlinie die in staat is om zichzelf in stand te houden en waar nodig te vernieuwen, maar niet persé zonder publieke bijdrage (financiering / verrichten van werkzaamheden). 1.3 Aanpak onderzoek / methodiek De aanpak is gebaseerd op een onderverdeling in: forten objecten (betonnen objecten, sluizen, houten huizen) inundatiekommen Vanwege het (relatief) beperkt aantal forten en de complexiteit op forten is gekozen voor één-op-één gesprekken op locatie. Vanwege het meestal eenvoudige karakter en de grote hoeveelheid aan objecten is hier gekozen voor telefonische interviews, met enkele verdiepende interviews op locatie. Hetzelfde geld ook voor inundatiekommen. Naast interviews zijn ook beheerplannen, exploitatieplannen, GIS-bestanden, etc. doorgenomen op zaken die te maken hebben met beheer- en onderhoud. De onderstaande vragen geven een indicatie van de vragen die aan eigenaren, beheerders en ondernemers zijn voorgelegd. Is de eigenaar / beheerder er zich van bewust dat de NHW de monumentenstatus heeft gekregen, en dat het object daarbinnen valt? Wat is de huidige functie van het object? Wat is de staat van het object? Is het object nog gaaf of is het kapot? Wordt het object onderhouden en/of beheerd? Zo ja, wat precies? Zo ja, door wie wordt het onderhoud en/of beheer uitgevoerd? Wat zijn de investeringen voor dit beheer of onderhoud, qua tijd, geld of andere middelen? Hoe ziet de eigenaar / beheerder de toekomst? Blijft deze hetzelfde of herkent de eigenaar / beheerder obstakels voor de toekomst? Is ondersteuning bij beheer of onderhoud in de toekomst gewenst? Doelstelling van dit onderzoek is tweeledig: het in kaart brengen hoe het huidig beheer en onderhoud is geregeld ( beheeropgave ). Hierbij wordt ingegaan op de organisatie, werkwijze, knelpunten en het geven van aanbevelingen voor toekomstig beheer en onderhoud. Het bevragen van eigenaren/beheerders/ondernemers aan welke vorm van organisatie ze denken bij het toekomstige beheer en onderhoud ( organisatiebehoefte ).

4 6 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Opbouw verslag In hoofdstuk 2 is een korte beschrijving gegeven van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze beschrijving bestaat uit een korte historische schets, de strategie van de liniecommissie en een beschrijving van de objecten. In de hoofdstukken 3, 4 en 5 wordende resultaten van de interviews weergegeven. Dit in de eerder genoemde onderverdeling in forten, objecten (betonnen objecten, sluizen, houten huizen) en inundatiekommen. Hoofdstuk 6 gaat in op de organisatiebehoefte. Een van de ideeën voor de organisatie van beheer en onderhoud voor de linie is het oprichten van een liniewacht, een liniebrede beheer- en onderhoudsorganisatie. Er wordt beschreven welke rol de eigenaren een liniebrede beheeren onderhoudsorganisatie toedichten. Ook is een voorbeeld opgenomen van een werkmodel voor vrijwilligers. In hoofdstuk 7 zijn tenslotte enkele aanbevelingen opgenomen. 2 Beschrijving Nieuwe Hollandse Waterlinie 2.1 Stand van zaken en strategie tav beheer en onderhoud De forten en werken, sluizen en kanalen werden door het ministerie van Oorlog (en later Defensie) gebouwd in verschillende bouwperiodes vanaf 1815 tot aan Er werd vrijwel permanent gebouwd, verbouwd en onderhoud gepleegd. Het beheer en de exploitatie was in één hand. Na 1945 verviel de directe militaire functie. De forten kregen in eerste veelal een andere, aan het ministerie van Defensie gekoppelde taak, zoals bijvoorbeeld bandenopslagplaats (fort Vechten) of werkruimte voor de EOD (Honswijk en Everdingen). Vanaf de jaren 70 startte het ministerie van Defensie met een afstotingsbeleid. Grofweg kan gesteld worden dat er vanaf 1945 geen structureel onderhoud meer aan de forten, sluizen, kanalen en werken werd gepleegd. Door het afstotingsbeleid versnipperde het eigendom en het beheer enorm. De afgelopen jaren zijn er veel forten herontwikkeld. De huidige strategie omvat het doorgaan met de beproefde methode van het ondernemersrijp maken van forten alvorens ze te verhuren/verpachten. Bij de verhuurvoorwaarden worden afspraken gemaakt over de instandhoudingkosten. De opgave die de liniecommissie heeft geschetst is in eerste instantie om de onrendabele delen rendabel te maken, bijvoorbeeld door ze te verbinden aan de wel renderende delen van een project, fort of gebied 1. Of, op een hoger schaalniveau, aan de economische betekenis voor de Randstad als geheel. Daar zijn kansen voor. De kunst is om kosten te laten dragen door de partijen die ook de baten ontvangen. 2.2 Overzicht en toelichting op onderdelen We verdelen de NHW onder in een aantal groepen. Deze onderverdeling ontstaat uit het feit dat er verschillen zijn in omvang van de objecten, complexiteit van de objecten en aard van de objecten. We onderscheiden: forten + grote (aarde)werken, kleine betonnen objecten, houten huizen/loodsen, waterhuishoudkundige objecten (sluizen, stuwen, etc.), inundatiekommen, recreatieve objecten (pontjes, wandelpaden, bebording, etc.). In onderstaan de paragrafen volgt een korte toelichting per groep. De kaart op A1 formaat in bijlage X geeft een overzicht van de locaties van de elementen. Opgemerkt moet worden dat niet alle genoemde objecten zijn geïnventariseerd en op kaart zijn aangegeven Forten / grote (aarde)werken Forten en grote (aarde)werken zijn: fort, lunet, gedekte gemeenschapsweg, loopgravenstelling, geschutsbatterijen, tankgracht. Ten behoeve van de verdediging van de gebieden die niet onder water kwamen te staan (op accessen en hoger gelegen gronden) zijn er in de Waterlinie forten aangelegd. Op het fort was geschut aanwezig en verbleven de manschappen. Ter ondersteuning zijn naast de forten ook veelheid een kleine werken aangelegd, waaronder nevenbatterijen, mitrailleurkazematten, groepsschuilplaatsen, vechtwagen- en tankversperringen. De forten zelf bestaan uit aardwerken, bakstenen bomvrije gebouwen en houten loodsen Kleine (betonnen) objecten Kleine objecten zijn: batterij, batterijschuilplaats, loopgraaf, munitienissen, limietpalen Kleine betonnen objecten zijn: (batterij,) batterijschuilplaats, (beer), gevechtsloopgraaf, groepsschuilplaats type 1915, type 1916 en type 1918, VIS kazemat 1936, kanonkazemat, groepsschuilplaats , gietstalen-koepelkazemat mitrailleurkazemat, waarnemingspost en zoutstrooibakken. Vanaf ca zijn in de Waterlinie de eerste gewapend betonnen werken aangelegd. Het betrof in eerste instantie munitienissen en scherfvrije manschappen schuilplaatsen. Aan het einde van WOI veel groepsschuilplaatsen en tegen WOII veel zware groepschuilplaatsen, mitrailleurkazematten en een enkele kanonkazemat. 1 ervaringen laten zien dat veel economische functies op forten vaak net genoeg opbrengen om onderhoud aan gebouwen en directe omgeving te kunnen opbrengen. Het is de vraag of het verbinden van niet rendabele delen aan de wel rendabele delen een duurzame oplossing is.

5 8 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Houten huizen/loodsen Deze groep bestaat uit: houten kringenwetwoningen(huis), genie- en artillerieloodsen, schotbalkloods. Sinds de Kringenwet van 1853 mocht in een straal van 1km rondom een vestingstad of fort alleen in hout worden gebouwd indien het ministerie van Oorlog al toestemming gaf. Vanaf ca werden op de forten veel houten bergloodsen voor geniematerieel en artillerie gebouwd. Bij de sluizen staan schotbalkloodsen Waterhuishoudkundige objecten Objecten die onder Militaire sluizen, stuwen, (plof)duikers, sluiskommen, bruggen. Ten behoeve van het stellen van de inundaties werden vanaf 1815 diverse typen militaire sluizen gebouwd. Vooral de waaiersluis, de damsluis en de keersluis speelden een belangrijke rol. Maar ook de schotbalk/inlaatsluis en de beersluis hebben een functie. Evenals keerkades Inundatiekommen In de Waterlinie waren oorspronkelijk negen inundatiekommen, gescheiden door dijken en keerkades. De kommen dienden om in de diverse poldergebieden een vast inundatiepeil te realiseren tot ongeveer kniehoogte. De breedte waarover de linie kon worden geïnundeerd bedraagt ca. 3 tot 5 km Recreatieve objecten (pontjes, wandelpaden, bebording, etc..) Aan een inventarisatie voor de recreatieve objecten buiten de forten is in dit onderzoek niet of nauwelijks toegekomen. Voor het onderdeel bebording is nog gesproken met het projectbureau NHW. Het resultaat hiervan staat op pagina 42. In onderstaande grafiekvorm valt goed te zien dat wat aantallen betreft de kleine (betonnen) objecten verreweg het grootse aandeel hebben en forten het kleinste aandeel. Hierbij moet worden opgemerkt dat: het bij forten met name gaat om groen en enkele grote gebouwen die niet als afzonderlijk element zijn benoemd (oa. remises, wachtlokalen, loodsen). Ook de toegangsbruggen ontbreken. De groepsschuilplaatsen op forten zijn wel afzonderlijke in kaart gebracht. als er wordt ingezoomd op de individuele onderdelen op forten het aantal objecten fors zal toenemen. Een fort bevat tussen de 1 en 14 (bij)gebouwen (variërend van zeer groot tot klein). een aantal (kleine) objecten niet in de database met gegevens voorkomt, waaronder zoutstrooibakken, limietpalen, etc. In het verleden zijn een flink aantal objecten gesloopt. Maar ook worden af en toe nieuwe objecten ontdekt. Onlangs nog een compleet ingebouwde groepsschuilplaats uit in een van de schuren achter de woning aan de Naardertrekvaart 2 te Muiderberg. Als aanbeveling willen we meegeven om de nog niet in kaart gebrachte elementen op te nemen in een GIS-database 3. 16% 16% 5% 63% Oppervlaktes objecten Wanneer we ter illustratie het totale oppervlak behorend bij de forten afzetten tegenover alle overige oppervlakken dan zien we dat ca. 96% van het totale oppervlak bestaat uit forten. Dit is ongeveer 250 hectare wat overeenkomt met ongeveer 500 voetbalvelden 4. Overzicht oppervlak provincie Utrecht Oppervlak (ha) Forten 250,37 Overige objecten 9,11 Totaal oppervlak objecten 259,48 Oppervlak objecten in de provincie Utrecht (excl. recreatieve objecten) Oppervlakte inundatiekommen Het totale oppervlak van de inundatiegebieden bedraagt ongeveer 7000 ha. Hiervan is er ongeveer 2800 ha in agrarisch gebruik 5. Als we het inundatiegebied verder bekijken zien dat er ook veel natuur (oa. Natura 2000; Oostelijke Vechtplassen), (snel)wegen en bebouwing in zitten en zaken als waterzuiveringen en golfbanen. In grafiekvorm: Forten Overige objecten Oppervlak inundatievelden verdeeld over eigenaren: 2.3 Aantallen en oppervlaktes van objecten Aantallen objecten Voor de NHW is er een lijst beschikbaar waarop circa objecten terug zijn te vinden. Hiervan ligt ongeveer de helft in de provincie Utrecht (circa 486 objecten). Volgens de indeling die in dit onderzoek wordt gehanteerd zijn dit de volgende aantallen: Overzicht objecten provincie Utrecht Aantal Forten 26 Kleine (betonnen) objecten 305 Houten huizen/loodsen 78 Forten Kleine betonnen objecten Houten huizen/loodsen Waterkundige objecten BBL Natuurmonumenten Staatsbosbeheer Landschap Recreatieschap Gemeente Provincie De Staat Waterschap Waterhuishoudkundige objecten 77 Totaal aantal objecten 486 Aantal objecten in de provincie Utrecht (excl. recreatieve objecten). 2 Een schotbalkenloods is in principe onderdeel van het waterhuishoudkundige systeem (deze staan bij sluizen en bevatten de schotbalken om water te keren), maar passen wat betreft beheer en onderhoud beter bij houten huizen/loodsen. 3 Er loopt momenteel een project kennisborging, die als doel heeft om alle elementen in de linie in één basisbestand samen te vatten. Ontbrekende elementen worden hierin mogelijk meegenomen. 4 De grootte van een voetbalveld varieert, maar in het algemeen wordt 1 ha gelijk gesteld aan 2 voetbalvelden. 5 volgens BRP dd Particulieren BV s, stichtingen, verenigingen, enz. Niet in AKR (stedelijk gebied)

6 10 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 11 3 Uitkomsten interviews: forten 3.1 Forten / grote (aarde)werken Reeds gedane investeringen op forten Bij interviews is ingegaan op de (her)ontwikkeling van het fort. Hierbij kwam naar voren dat er op verschillende manieren in forten is geïnvesteerd. Soms is er sprake van restauratie, soms wordt de bestaande situatie geconsolideerd. Aanleiding voor restauratie kan zijn een restauratieplicht. Een aanleiding kan ook zijn de exploitatie van het fort waarbij uit eigen beweging wordt geïnvesteerd om een aantrekkelijk gehele te krijgen. Drie verschillende voorbeelden van waarom en hoeveel er in een fort is geïnvesteerd staan hieronder uitgewerkt. Fort Nieuwersluis is door De Staat overgedragen aan Natuurmonumenten. Onderdeel van de overdracht was een restauratieplicht. Hiervoor is een restauratieplan geschreven (waaronder het waterdicht maken / herstellen van het dak). Hiervoor heeft Natuurmonumenten ,- uitgegeven (bestaand uit eigen middelen en subsidies van provincie). In het fort is een klimaatinstallatie aangelegd om zo de voorwaarden te kunnen scheppen voor verhuur van ruimte. Door verhuur moet een deel van de kosten voor beheer en onderhoud worden terugverdiend. Voor verhuur (=inkomsten) zijn dus ook investeringen nodig (voorbeeld is een klimaatinstallatie van ,-). Fort Spion wordt door particulieren gepacht van Waternet met een langdurige pachtovereenkomst (30 jaar). Een van de pachtvoorwaarden was dat er een aantal zaken op het fort hersteld moesten worden (restauratieplicht). Een deel is door de exploitanten zelf uitgevoerd. Met hulp van de eigenaar zijn er 19 bomen gekapt die een gevaar opleverden voor de gebouwen en de omgeving, het fort werd tenslotte openbaar. Ook zijn er, weer met hulp van de eigenaar, 30 kaprijpe populieren rondom de gracht gekapt en herplant met wilgen (eerste grote project). Met subsidies van de provincie (Utrecht en Noord-Holland) en Waternet is het dak van gebouw B (wachtlokaal) wind- en waterdicht gemaakt. Fort Voordorp is in 1990 gekocht voor de destijds geldende marktwaarde door de broers Van Denderen. Tot 1990 was het fort, in bezit van Domeinen, deels verpacht. Kenmerk van het fort destijds was achterstallig onderhoud en ongewenste ingrepen aan de constructie van het fort (oa. bouw van een serre en openbreken muren). Nadat het fort in 97 was aangekocht door dhr. J. van Denderen begon de zoektocht wat te doen met het fort. Vooruitlopend op alle plannen is er begonnen met de renovatiewerkzaamheden van het hoofdgebouw. Er lag destijds nog geen monumentenstatus op het fort. Na restauratie van het hoofdgebouw is er ook nieuw gebouwd. Zonder de nieuwbouw zou de exploitatie van het fort nagenoeg onmogelijk zijn. Het oorspronkelijke fort bestaat uit kleine(re) ruimtes die voor de grotere zakelijke groepen niet inzetbaar zijn. De oppervlakteverhouding tussen oudbouw en nieuwbouw is ongeveer 50% - 50%. Totale kosten van de renovatie van het hoofdgebouw bedroegen 4 miljoen euro. Totale kosten voor nieuwbouw waren eveneens 4 miljoen euro. Na investeringen is een exploitabel complex gerealiseerd Investeringen en inkomsten versus beheer en onderhoud In 2004 is een inventarisatie uitgevoerd en een methodiek ontwikkeld, de BunkerQ-methode, om inzicht te krijgen in de beheerskosten. De inventarisatie heeft zich beperkt tot een beperkt aantal objecten. BunkerQ-methode is vooral bedoeld als instrument voor het onderbouwen van beleidskeuzen waarbij investeringen voor beheer en onderhoud worden afgezet tegenover mogelijke inkomsten bij verschillende scenario s. Ook wordt inzichtelijk gemaakt waar de niet rendabele onderdelen zitten. De opzet is dat alle onderdelen van het fort/object gezamenlijk wordt doorgerekend (dus geen focus op de hoog renderende onderdelen). De bedragen waar mee wordt gerekend zijn zoveel mogelijk gebaseerd op ervaringscijfers. Tijdens het onderzoek zijn er geen voorbeelden gevonden dat de BunkerQ-methode structureel is ingezet, terwijl het huidige uitvoeringsprogramma ambieert om, voorafgaand aan exploitatie een realistisch beeld te hebben van de kosten van beheer en onderhoud. Om dit vervolgens te verwerken in een gezond expoitatieplan. Een exploitant heeft nu in de startfase vaak onvoldoende zicht op de maatregelen en de kosten voor beheer en onderhoud. In eerste instantie richt hij zich op de exploitatie van het gebouw, aanvoerroutes en parkeergelegenheid. Wanneer hij eenmaal op het fort gesitueerd is komt pas het vraagstuk aan de orde hoe het terrein te onderhouden. Eigenaar Staatsbosbeheer geeft bijvoorbeeld aan dat dan de vragen/opmerkingen van huurder/pachten binnenkomen over naar binnen waaiend blad, braamstruiken e.d. De ondernemer betaald slechts de m2 die hij/zij in gebruik heeft, maar heeft dan wel een hoger ambitieniveau t.a.v. de groene ruimte dan Staatsbosbeheer met de huidige middelen kan leveren Visie op inrichting en beheer gewenste ontwikkeling De visie op inrichting en beheer hangt nauw samen met de gewenste ontwikkeling op het object. Voor een fort gericht op het behouden van natuurwaarde geld er een ander beheerregime dan voor een fort met een recreatieve bestemming. Voor een groot aantal forten is de bestemming al duidelijk of weten ze in welke richting ze zich willen ontwikkelen. Een aantal forten is nog in (her) ontwikkeling. Onderstaand zijn 7 voorbeelden gegeven van 5 eigenaren en 1 exploitant. Beschreven wordt welke visie zij hebben ten aanzien van gebruik en gewenste ontwikkeling op het fort. Hierbij wordt duidelijk gemaakt wat de gevolgen zijn voor het beheer en onderhoud. Ook wordt kort ingegaan op de resultaten van een pilot in de gemeente Houten. Hierbij zijn er gesprekken gevoerd om beheer en onderhoud van Lunet aan de Snel en de gedekte gemeenschapsweg bij een particuliere ondernemer neer te leggen. 1 Staatsbosbeheer Staatsbosbeheer blijft eigenaar van forten omdat deze passen binnen de visie van Staatsbosbeheer: ze vormen onderdeel van een groen netwerk, waarbij het fort meestal als stapsteen dient. Bij alle forten wordt nadrukkelijk rekening gehouden met de ecologische functie, flora en fauna staat voorop. Afspraken hierover worden opgenomen in een beheerplan, die per fort wordt opgesteld. Als eigenaar houdt Staatsbosbeheer de regie over het beheer en onderhoud. Dit gebeurt het beheerplan onderdeel te laten uitmaken van het pachtcontract. Zolang er geen akkoord is van Staatsbosbeheer op het beheerplan wordt het fort niet verpacht. In enkele gevallen wordt er van de (erf)pachter verwacht dat hij een beheerplan voor gebouwen én groen (incl. water) opstelt. Een voorbeeld hiervan is Fort Vechten, deze wordt geheel verpacht (zie bijlage X). 2 Natuurmonumenten Forten zijn voor Natuurmonumenten een visitekaartje door de cultuurhistorische- en natuurwaarde (oa. vleermuizen) van een fort. Natuurmonumenten heeft een strategie die bestaat uit 4 ontwikkelingsrichtingen: forten hebben een natuurfunctie en zijn niet toegankelijk en de bestaande situatie wordt geconsolideerd (er vinden geen investeringen plaats, beperkt onderhoud). forten zijn beperkt toegankelijk (3á 4 keer per jaar onder begeleiding van gids Natuurmonumenten); bestaande situatie wordt geconsolideerd (er vinden geen tot weinig investeringen plaats, beperkt onderhoud). forten hebben een publieksfunctie en zijn toegankelijk (beperkte investeringen en een hoog/hoger onderhoudsniveau). De inzet van vrijwilligers van Natuurmonumenten speelt een belangrijke rol. fort heeft een publieksfunctie, gecombineerd met zakelijke gebruiksmogelijkheden (met forse investeringen, waaronder restauratie en aanbrengen voorzieningen (klimaatinstallatie) en een hoog onderhoudsniveau). Investeringen en kosten voor onderhoud moeten door inkomsten uit verhuur van gebouwen aan exploitanten worden terugverdiend.

7 12 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 13 3 Fort Voordorp Fort Voordorp is niet openbaar toegankelijk, ze ontvangen uitsluitend groepen op afspraak. Er zijn nog natuurwaarden aanwezig, waaronder enkele plekken voor vleermuizen, maar het fort wordt bijna in zijn geheel gebruikt voor evenementen en congressen. Het fort is tot in de kleine details gerestaureerd en kent een hoog onderhoudsniveau voor zowel gebouwen als groen en water. Het beheer- en onderhoud van groen en gebouwen wordt uitbesteed. 4 Fort Spion Fort Spion heeft een openbare functie, heeft verblijfsrecreatie en is opengesteld voor de toevallige voorbijganger. Op dit moment worden beheer- en onderhoudskosten niet terugverdiend op het fort zelf. Kort gezegd: er moet geld bij. Dit zijn vooral uren van de ondernemers en af en toe de eigenaar, maar ook bij grotere onderhoudswerkzaamheden subsidies van overheden. Ondertussen wordt wel door de ondernemers nagedacht over de exploitatie van het fort. In de nabije toekomst worden bestaande voorzieningen uitgebreid. Ook is er het idee voor het opnieuw opbouwen van de artillerieloods, welke het fort in oorspronkelijke staat terugbrengt. De extra ruimte kan worden gebruikt in de exploitatie van het fort. Hierdoor zou het fort mogelijk wel exploitabel kunnen worden gemaakt. 5 Fort Honswijk Officieel is Dienst Vastgoed Defensie eigenaar van zowel Fort Honswijk als van Fort Everdingen (Gelderland). Fort Honswijk staat al 5 jaar leeg. Gedurende deze periode heeft er geen onderhoud en beheer plaatsgevonden, buiten een restauratie aan de forttoren en contrescarp in 2010 (zie foto). Fort Everdingen is door Defensie in januari 2012 verlaten. Tot op dat moment werd het fort behoorlijk onderhouden. Na januari is beheer achterwege gebleven en is het fort snel in verval geraakt (onkruid, achterstallig schilderwerk). Dit geeft de indruk dat Defensie zich meer gebruiker opstelt dan als eigenaar. De rijksoverheid wil binnen twee jaar het ensemble bestaand uit Fort Honswijk, gedekte gemeenschapsweg en Lunet aan de Snel overdragen aan een andere (particuliere) eigenaar. Hierbij gaan de kosten voor beheer en onderhoud over naar de nieuwe eigenaar. Er wordt vooral ingezet op functies die economisch rendabel zijn ( winst maken ) en hiermee uit eigen budget 6 beheer- en onderhoudskosten kunnen betalen. 6 Batterij aan de Overeindse Weg Batterij aan de Overeindse Weg is op verzoek van de provincie Utrecht aangekocht door Bureau Beheer Landbouwgronden. Deze beheert eveneens de batterij. Om het object wind- en waterdicht houden zijn in overleg met het RCE de ramen dichtgeschroefd. Dit is een tijdelijke maatregel voor de komende 4-5 jaar. Hier zien we een voorbeeld, net als bij fort Honswijk, dat wanneer het niet duidelijk is wat er met een object gaat gebeuren er niet structureel geïnvesteerd wordt in behoud, maar ad-hoc wordt beheerd. Waarbij er sprake is van zoveel mogelijk conserveren. Dit leidt uiteindelijk tot een langzame achteruitgang van het object: rust roest. Eén van de bunkers waarop bomen staan bevat een scheur. De RCE neemt vooralsnog geen maatregelen omdat de oorspronkelijke situatie niet duidelijk is, waren bomen onderdeel van het oorspronkelijk plan? 6 De heer C. Will, voorzitter van de stichting Fort Honswijk-Everdingen geeft als aandachtspunt mee dat er voor een aantal elementen wel specifiek aandacht of kennis nodig is. Als voorbeeld noemt hij de torenfort bij fort Honswijk. Deze is uniek binnen de linie en kent grote aantallen vleermuizen. Dit vergt dus aandacht en specifieke kennis van beheer en onderhoud, met overeenkomstig hogere kosten. Dit moet van te voren goed worden vastgelegd om te voorkomen dat er bij onvoldoende inkomsten de eigenaar beheer en onderhoud achterwege laat of onvoldoende kwaliteit levert. 7 Pilot Lunet aan de Snel en gedekte gemeenschapsweg Officieel is Dienst Vastgoed Defensie eigenaar van Lunet aan de Snel en de Gedekte Gemeenschapsweg. Voor beide objecten wordt er gezocht naar mogelijkheden om beheer en onderhoud bij een geïnteresseerde ondernemer neer te leggen, door middel van verkoop. De gemeente Houten is samen met de ondernemer de dialoog aangegaan. Gekeken is onder welke voorwaarden en afspraken ten aanzien van beheer en onderhoud het terrein kan worden overgedragen. De gemeente Houten gaat hierbij uit van een ontwikkelingsvisie voor de streek en neemt deze mee in de gesprekken. In de dialoog is gebleken dat de ambitie van de gemeente Houten niet aansluit bij de beleving van de particuliere ondernemer. Dit illustreert een situatie waarin een regionale overheid een visie heeft, maar niet de door hen gewenste ontwikkeling kan afdwingen. De regionale overheid kan haar randvoorwaarden niet dwingend meegeven in een mogelijke verkoop tussen een geïnteresseerde partij en huidige eigenaar. Bij het onderzoeken van de mogelijkheden voor exploitatie in relatie tot beheer en onderhoud zou het goed denkbaar zijn om de methode BunkerQ te gebruiken. 3.2 Beheer en onderhoud - plannen / overeenkomsten Voor een groot aantal forten is een beheer- en onderhoudsplan geschreven. Aanleiding voor het schrijven van het plan is dat deze onderdeel uitmaakt van het nieuwe (exploitatie)plan voor het fort, of dat de verpachter dit als eis in de pachtovereenkomst heeft opgenomen. Beheeren onderhoudsplannen die door een huurder of pachter zijn opgesteld hebben vaak uitsluitend betrekking op het gehuurde of gepachte object, meestal gebouwen. Bij een aantal forten is er sprake van een huurovereenkomst. In deze overeenkomst is een verdeling van de onderhoudswerkzaamheden gemaakt waarbij de exploitant het dagelijks/licht onderhoud uitvoert en de eigenaar het meerjarig groot onderhoud. Voor andere forten is er sprake van een pachtovereenkomst. Deze pachtovereenkomst varieert van erfpacht met regulier beheer en onderhoud tot erfpacht met volledig beheer en onderhoud, dus voor alle elementen op het fort ( groen en rood ). Bij erfpacht met regulier beheer en onderhoud neemt de pachter, net als bij de huurovereenkomst, de verantwoording over het dagelijks/licht onderhoud en draagt de eigenaar zorg voor het meerjarig groot onderhoud. Bovenstaande voorbeelden laten zien dat er maatwerk wordt geleverd in de vele vormen van overeenkomsten, bijvoorbeeld pacht / huur en volledig of beperkt beheer en onderhoud. Voor bijna alle forten in de provincie Utrecht is er sprake van een huurovereenkomst of erfpacht met regulier onderhoud voor een bepaald deel van het fort. Dit laat zich aanzien als de meest logische oplossing aangezien de opbrengsten ook komen uit het gebruik van het gehuurde of gepacht gebouw en directe omgeving. Het totale fort telt wel mee als entourage, maar beheer en onderhoud voor het hele fort is vaak niet te betalen voor de exploitant. 3.3 Beheer en onderhoud - uitvoeringsaspecten De nadruk tijdens de interviews lag met name in het inzicht krijgen in het operationele aspect van beheer en onderhoud. Per fort word hiervan kort verslag gedaan Fort Spion De meeste onderhoudswerkzaamheden worden uitgevoerd door de exploitanten Tine en Martijn. Een drietal Drentse Heideschapen worden ingezet om het gras kort te houden. Zoals Tine aangeeft: ze kosten wat, maar ze werken er wel voor. Groenwerkzaamheden die verder worden uitgevoerd zijn oa. het twee keer per jaar maaien van de taluds van de gracht, snoeien van (braam)struiken, vuil en ongewenste kruiden verwijderen (oa. distels en braam), etc. Voor het knotten van de knotbomen komen er al jarenlang twee stellen op het fort die in één weekend alle bomen knotten. Hiervoor krijgen ze gratis onderdak in het bomvrij wachthuis. Beheer- en onderhoud aan de gebouwen bestaat uit schilderwerk en opknappen van kleine gebreken. Zowel uren als materiaal (hout, verf, etc.) zijn kostenpost voor Tine en Martijn. Als het totaal aantal uren wat wordt besteed aan beheer- en onderhoud wordt omgerekend naar geld zou dit uitkomen op ca ,- voor groen en gebouwen. Naast beheer en onderhoud van groen en gebouwen, kost ook de PR-functie veel tijd. Veel bezoekers zijn geïnteresseerd in het verhaal/geschiedenis van het fort. Vanwege de af en toe snelle wisseling van bezoekers (sommigen blijven een nacht slapen) kost dit soms wel erg veel tijd. Een voorbeeld van achterstallig onderhoud is dat de meidoornhaag ondertussen is uitgegroeid tot een aantal solitaire bomen. Op de vraag of deze ooit in oorspronkelijke staat zal worden hersteld wordt geantwoord dat dit geld kost om aan te planten en in de toekomst voor extra onderhoud zorgt. Ook is een meidoornhaag niet gewenst in verband met het uitzicht wat er nu is op de Loosdrechtse Plassen.

8 14 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Fort Honswijk-Everdingen Er is geen structureel onderhoud op de forten. Op beide forten is sprake van achterstallig onderhoud. De bossages onderaan de wal bestaan uit struiken en boomvormers terwijl volgens dhr. Will er sprake kan/moet zijn van hagen met af en toe een knotwilg. Voor een aantal objecten is het onduidelijk wie de eigenaar is of het onderhoud zou moeten uitvoeren. Dit betreft oa. een inundatiesluis in de zomerkade aan de noordkant van het fort. Deze wordt momenteel niet onderhouden wat te zien valt aan opslag van bomen- en struiken en dichtslibben van de sluis. De Stichting heeft in het verleden tijdelijk het beheer op zich genomen van een wandelpad rondom fort Everdingen. Ondertussen heeft Landschap Erfgoed Utrecht het beheer van de Stichting overgenomen. De Stichting heeft om het beheer uit te kunnen voeren in eerste instantie gebruik gemaakt van handgereedschap. Later heeft de Stichting met behulp van geld van de Rabobank een bosmaaier aan kunnen schaffen (nog steeds in bezit). De breedte van het wandelpad zelf was sterk afhankelijk van het in te zetten materieel. De Stichting kon met de inzet van een bosmaaier gaan voor een ca meter breed struinpad. Landschap Erfgoed Utrecht gaat met een maaibalk richting een breedte van ca meter. Naast het wandelpad is er ook onderhoud uitgevoerd op de nog aanwezige limietstenen rondom het fort Everdingen. Deze zijn vrijgraven. Dienst Vastgoed Defensie laat het onderhoud links liggen en de partij belast met de overdracht van het fort (Bureau Beheer Landbouwgrond) heeft geen geld/middelen om beheer uit te voeren. Hij spreekt wel op verschillende momenten de eigenaar aan op het feit dat beheer achterwege blijft. Incidenteel komt er bij een speciale gebeurtenis (bv. excursie) geld beschikbaar voor een plaatselijke onderhoudsbeurt. De gracht wordt gepacht door de visclub OVB Nieuwegein. Leden van deze visclub lopen jaarlijks een rondje (soms samen met de Stichting) om rommel/zwerfvuil op te ruimen. Zwaarder onderhoudswerk (als bijv. baggeren) valt buiten hun capaciteit. Dit type beheer is echter op korte termijn wel noodzakelijk. Op sommige locaties is de gracht en het inundatiekanaal langzaam aan het verlanden. De Stichting heeft geen beheerplan of weet van beheerafspraken. Wel heeft de Stichting een document opgesteld: Toekomstvisie Fort Everdingen: een duurzaam perspectief voor linieland. Hierin staat beschreven herstelwerkzaamheden en ontwikkelingen tbv fort Everdingen. Bijvoorbeeld een restauratie van inundatiewerken. Dit zijn de drie inundatiesluizen en het inundatiekanaal. Ook het uitzetten van de wandelingen met herstel limietstenen is onderdeel van herstel en ontwikkeling. Het kost de Stichting een paar dagen per jaar met de inzet van ca. 6 vrijwilligers om eerder genoemde werkzaamheden uit te voeren. Verder heeft dhr. Will geen zicht op kosten die andere partijen maken. Naast het werk rondom fort Everdingen zou de Stichting wel meer willen doen op de beide forten. Dhr. Will ziet nog wel potentie in het inzetten van vrijwilligers, maar deze zullen nooit het hele fort kunnen onderhouden Forten Staatsbosbeheer Forten Staatsbosbeheer: Tienhoven, Ruigenhoek, Rijnauwen, Vechten, Hemeltje, Werk aan de Waalse Wetering, Werk ad Korte Uitweg en Werk aan de Groeneweg. Voor de forten in erfpacht (fort Vechten en Werk ad Korte Uitweg) ligt het volledige beheer en onderhoud bij de erfpachter. De erfpachter is aan voorwaarden verbonden: de pachter heeft een plan dat aantoont dat duurzaamheid is gegarandeerd en nieuwe ontwikkelingen/plannen moeten vooraf met Staatsbosbeheer worden besproken. Bij Fort Vechten is aan het onderhoud ook een monitoringsplan gekoppeld. Buiten de tijd die Staatsbosbeheer nodig heeft voor afstemming en periodiek overleg met erfpachter zijn er voor Staatsbosbeheer geen kosten t.a.v. beheer- en onderhoud. Voor forten waarbij (een deel van) de gebouwen worden verhuurd ( t Hemeltje en Rijnauwen) is Staatsbosbeheer verantwoordelijk voor al het onderhoud- en beheer van groen op het fort en de gebouwen die niet worden verhuurd. Voor forten zonder verhuur is Staatsbosbeheer volledig verantwoordelijk voor beheer- en onderhoud aan gebouwen en groen. Staatsbosbeheer kent een aantal standaard periodieke werkzaamheden voor groen op forten: 2 keer per jaar maaien en afvoeren van grasachtige vegetaties, Meerdere keren klepelen en gras laten liggen Begrazing met schapen Afzetten en/of verwijderen van boomvormers op gebouwen, Afzetten / snoeien / knippen van houtopstand aan de randen van het fort. Incidenteel: Naast deze reguliere werkzaamheden wordt met behulp van subsidies op projectbasis ( eenmalig geld ) ook forten gerestaureerd. Dit betreft werkzaamheden als het restaureren van gebouwen, maar ook het herstellen van grondlichamen, verwijderen van beplanting en het aanleggen van bruggen (deels in uitvoering of opgeleverd op t Hemeltje, Wewrk a/d Waalse Wetering en Werk a/d Groeneweg). Voor gebouwen geldt dat deze worden onderhouden met een beheerregime van wind- en waterdicht houden. Geld hiervoor moet vrijkomen uit meevallertjes elders. Aangezien de geldkraan in de toekomst verder wordt dichtgedraaid ontstaat hier een fors probleem. Staatsbosbeheer is een professionele organisatie die, wat de technische uitvoering betreft, alles in eigen beheer/ regie kan afhandelen. Dhr. De Vos geeft aan dat als er problemen zijn dit niet te maken heeft met beheer en onderhoud, maar te maken heeft met bewoners/ vrijwilligers en milieugroeperingen. Vaak is er weerstand tegen nieuwe ontwikkelingen (bijv. herinrichting). Ook het gewenste eindbeeld dat partijen voor zich hebben kan per doelgroep variëren. Dit kan zijn het oorspronkelijke plan, een plan van na 1945 met daarin aanpassingen of een plan met aanvullingen van eigenaar en/of beheerder (bijvoorbeeld fruitbomen). Als voorbeeld haalt dhr. De Vos aan dat Staatsbosbeheer pragmatische keuzes moet maken: voor groen onder de noemer cultuurhistorie zijn er financiële middelen te vinden, voor fruitbomen niet. Voor deze laatste ben je afhankelijk van vrijwilligers. Bij renovatie wordt om praktische redenen soms afgeweken van het historische plan. Als voorbeeld: bij Werk aan de Wetering is een onderhoudspad langs de gracht verbreed van 1,50 naar naar 3.00 meter. Dit om met het huidig beschikbare materieel uit de voeten te kunnen. Voor onderhoud specifiek aan de forten als bouwwerk heeft Staatsbosbeheer geen financiering. Kosten voor het onderhoud aan de forten komen uit de algemene middelen van Staatsbosbeheer. Er is een regeling SNL die de mogelijkheid geeft om subsidie te verstrekken voor landschap en cultuurhistorie. Deze regeling is niet opengesteld door de provincie Utrecht. DE SNL-regeling kent verder alleen een vergoeding voor het uitvoerende werk in de sfeer van grasland en beplanting (tot 75%) en niet voor het organiseren/coördineren hiervan. De norm van 75% is volgens Staatsbosbeheer in feite een kaasschaafmethode om een verdeling te maken vanuit een financieringsplafond. Het rijk heeft in het verleden een beheerpakket Forten gehad waarbij de vergoeding ca 1.500,- per/ha bedroeg. Dhr. De Vos geeft aan dat hiervoor het reguliere beheer kon worden uitgevoerd. Volgens opgave van dhr. De Vos zou dit bedrag nu gemiddeld op ongeveer 1.700,- per/ha liggen. Dhr. de Vos pleit er voor om kosten onder te verdelen in: de kosten om beheerswerkzaamheden als maaien/ afvoeren en snoeien/kappen uit te voeren (primaire kosten) en kosten ten behoeve van voorbereiding als opdrachtverlening planning en facturatie (secundaire kosten). Met name in de secundaire kosten valt volgens dhr. De Vos voordeel te behalen door efficiëntieverbetering. Staatsbosbeheer krijgt inkomsten uit verhuur/pacht die worden ingezet voor beheer- en onderhoud. Op dit moment zijn inkomsten uit verhuur en pacht niet gelabeld aan de forten. De bedoeling is dat in de nabije toekomst wel gaat gebeuren. Dit betreft met name regulier onderhoud. Kosten voor renovatie en grootschalig (achterstallig) onderhoud zullen dusdanig kostbaar zijn dat deze niet met inkomsten uit verhuur/pacht kunnen worden gedekt. Het baggeren van grachten is een voorbeeld van een dure maatregel (minimaal enkele tienduizenden euro s). Dergelijke projecten worden niet ad-hoc opgepakt. Dhr. De Vos merkt op dat een ondernemer zich in eerste instantie met name richt op de exploitatie van het gebouw, aanvoerroutes en parkeergelegenheid. Eenmaal op het fort gesitueerd komen de vragen/opmerkingen van huurder/pachter bij Staatsbosbeheer binnen over naar binnen waaiend blad, braamstruiken e.d. De ondernemer betaald slechts de m2 die hij/zij in gebruik heeft, maar heeft dan wel een hoger ambitieniveau t.a.v. de omringende groene ruimte dan Staatsbosbeheer met de huidige middelen kan leveren. Forten maken integraal onderdeel uit van natuur en landschap (stapsteen voor natuur) en structuur in het landschap. Staatsbosbeheer heeft als doelstelling om te zorgen voor continuïteit. Door als eigenaar op te treden kan Staatsbosbeheer deze continuïteit waarborgen. Wanneer het onderwerp vrijwilligers ter sprake komt geeft dhr. De Vos plaats is dat vrijwilligers meestal meer emotie meebrengen en beter ingericht zijn op kleinschalig onderhoud met kleinschalige middelen (handzaag, hiep, etc.). Vrijwilligers prefereren dit boven efficiëntie door inzetten van groot materieel.

9 16 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Batterij aan de Overeindsche Weg Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) is, op verzoek van provincie Utrecht, tijdelijk eigenaar en daarmee verantwoordelijk voor beheer. Met steun van de provincie Utrecht werkt gemeente Nieuwegein aan een prijsvraag/ aanbesteding voor eigendom/exploitatie van Batterij aan de Overeindseweg. Zolang er geen beeld is van het beoogde gebruik en eigenaar ligt er ook geen beheerplan. En zal BBL met zo minimaal mogelijke middelen het beheer en onderhoud uitvoeren. Ten behoeve van de instandhoudingverplichting heeft (BBL) contact gehad met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Als tijdelijk eigenaar wordt alleen het vastgoed wind- en waterdicht gehouden. Verplicht onderhoud aan het inundatiekanaal op last van het waterschap is uitgevoerd: overhangend hout is verwijderd á Verder wordt geen onderhoud gepleegd. Conclusie: zolang er geen eigenaar is met een duidelijk beeld van de gewenste ontwikkeling of gebruik, wordt geen treffend beheer en onderhoud uitgevoerd. Een lange periode van onduidelijkheid en achterstallig onderhoud is vaak funest voor een fort Fort aan de Klop (exploitant) De exploitant voert het dagelijks beheer uit. De verdeling is een pragmatische: beheerswerkzaamheden die redelijk eenvoudig uit te voeren zijn liggen bij de exploitant, grotere en meer complexe werkzaamheden liggen bij de eigenaar, gemeente Utrecht. De exploitant heeft een huurovereenkomst met de gemeente. In deze overeenkomst is een verdeling van de onderhoudswerkzaamheden gemaakt. De gemeente gebruikt de huuropbrengsten voor beheer en onderhoud en zet voor de uitvoering van het werk Stichting Werk aan de Linie in. Kosten van het beheer worden door de exploitant alleen gekapitaliseerd in manuren. Daarvan heeft hij geen schatting gegeven. Wel is aangegeven dat de inspanning groter is dan bij aanvang gedacht. De kosten worden gedekt met de inkomsten uit de exploitatie. Er wordt momenteel niet gedacht aan uitbesteden van beheer en onderhoud. Dit is kostbaar, en hij heeft naast zijn eigen inzet een vaste vrijwilliger die kleine beheerwerkzaamheden uitvoert Forten gemeente Utrecht De gemeente Utrecht heeft de volgende forten in eigendom en beheer: Fort de Gagel; Lunetten I, II, III, IV; Fort aan de Klop; Fort de Bilt (nz); Fort Blauwkapel. Gemeente Utrecht heeft in totaal 8 forten, allen deels gerestaureerd en herontwikkeld. Vanaf 2007 heeft de gemeente de forten opgenomen in een brede visie op het groen. Forten zijn hierbij benoemd als waardevolle groene gebieden / ecologische stapstenen. De functies op de forten variëren van een bestemming vooral gericht op natuur tot een toeristisch-recreatieve functie. Daarna wordt toegelicht hoe het beheer en onderhoud van de forten zich heeft ontwikkeld. Tot ca lag de opgave voor beheer en onderhoud met name bij de opzichters op de forten. Deze opzichters zijn ter zake kundig en beschikken over veel expertise. Beheer en onderhoud ging niet volgens een omschreven methodiek, maar op aangeven/ planning van de opzichter. Vond hij dat er schilderwerk moest worden uitgevoerd dan gebeurde dat. Na 2009 zijn er voor de gebouwen op de forten meerjaren onderhoudsplannen (MOP) gemaakt. Na de overgang van de forten van Stadswerken naar de Utrechtse Vastgoed Organisatie (UVO) werd informatie ook overgezet van Excel-documenten naar O-prognose (=Onderhouds Prognose). Dit laatste is een programma voor het maken van een bouwkundig onderhoudsplan, inclusief een raming van de te verwachten onderhoudskosten. Opgemerkt wordt dat O-Prognose niet moet worden gezien als strikte planning, maar als richtlijn/kader. Omdat het een monument betreft is maatwerk noodzakelijk. Zelfs op vergelijkbare forten kan beheer- en onderhoud sterk afwijken. Een opzichter/beheerder kan naar noodzaak afwijken van het onderhoudsplan. Een grote onderhoudsen schilderbeurt kan bijvoorbeeld een jaar eerder of een jaar later worden uitgevoerd. Op dit moment is het vastleggen van beheer- en onderhoud in O-Prognose nog in ontwikkeling. Hierdoor is het nog te vroeg om een beeld te geven van de exacte kosten die het toekomstig beheer met zich meebrengt. Een schatting van de jaarlijkse onderhoudskosten wordt voor groen geschat op ,- a ,- per jaar voor alle acht de forten. Onderhoud aan gebouwen wordt geschat op ,- per jaar voor alle acht de forten. Het grootste deel van het onderhoud voert de gemeente zelf uit: gebouwen, water, groen en civieltechnische werken. De watergangen met hoofdwatergangfunctie zijn voor het waterschap HDSR. De huurder is alleen verantwoordelijk voor zogenaamd gebruikersonderhoud. Voor onderhoud en beheer wordt onderscheid gemaakt in kort cyclische (1-5 jaar) en lang cyclisch beheer (> 5 jaar en oa. restauratie). Hierbij worden de kosten voor kort en lang cyclisch beheer zoveel als mogelijk gedekt uit de inkomsten van verhuur. Alle objecten zijn op een of andere manier ondergebracht in een beheersysteem/onderhoudsprogramma. Het water (oa. fortgrachten) en de civieltechnische zaken (oa. sluizen en bruggen) lopen mee in regulier onderhoud van afdelingen stadswerken. Voor het groenonderhoud zijn er op de forten die herontwikkeld zijn en op forten met natuurwaarde groenbeheerplannen gemaakt. Solitaire bomen gaan mee in Visual Tree Assement (VTA) van team bomen bij de gemeente. Uitgangspunt is dat beheer op forten voornamelijk door professionals wordt uitgevoerd. Ook worden er nonprofessionals (bv. Stichting Reinaerde of Stichting Werk aan de linie) of vrijwilligers ingezet. De inzet van nonprofessionals/vrijwilligers gebeurt uit maatschappelijk oogpunt en niet vanuit een kostenaspect ( goedkope handjes ). Het inzetten van non-professionals valt in de praktijk vaak duurder uit omdat het noodzakelijk is om voldoende gekwalificeerd toezicht in te zetten. Dit zal soms in het weekend zijn waarbij er gewerkt wordt tegen dubbel tarief. Omdat het gaat om monumenten kan de gemeente het zich niet veroorloven dat er door ondeskundigheid (onherstelbare) schade aan objecten wordt aangebracht. Ter illustratie: volgens dhr. Smit heeft een schilder een 4-jarige basisopleiding nodig en circa 5 jaar werkervaring met monumenten om voldoende gekwalificeerd te zijn om schilderwerk uit te voeren Forten Natuurmonumenten (Fort Nieuwersluis) Het fort Nieuwersluis is door Natuurmonumenten overgenomen van de Staat. Onderdeel van de overdracht was een restauratieplicht. Hiervoor is een restauratieplan geschreven (waaronder het waterdicht maken / herstellen van het dak). Hiervoor heeft Natuurmonumenten ,- uitgegeven. Voor werkzaamheden gericht op beheer- en onderhoud is er een fortbeheerplan opgesteld. Forten zijn voor Natuurmonumenten een visitekaartje door de cultuurhistorische- en natuurwaarde (oa. vleermuizen) van een fort. Voor zowel werkzaamheden aan rode als groene elementen is stichting Herstelling ingezet. Het werk op het fort is zeer geschikt voor deze doelgroep, bestaande uit werkeloze mannen in een re-integratietraject. Kantekening hierbij is dat het werk soms moeilijk te plannen is (soms is

10 18 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 19 geen leermeester beschikbaar door tekort aan subsidie) en is de snelheid/productiviteit laag. Ook zijn afspraken over de kwaliteit van het op te leveren werk niet of lastig vast te leggen. De ervaring leert dat er vaker fouten worden gemaakt die herstelt moeten worden, waarvoor meer materiaal nodig is. De hogere materiaalkosten komen uiteindelijk ook terug in de totale kostprijs. In hoeverre een loonwerker of stichting Herstelling duurder of goedkoper zijn ten opzichte van elkaar is niet bekend. Concreet heeft Stichting Herstelling een deel van de herstelwerkzaamheden uitgevoerd, waaronder dakdekken, timmerwerkzaamheden, schilderen, stratenmaken, metaal- en groenwerk. Naast de Stichting heeft Natuurmonumenten ook loonwerkers ingezet op de momenten dat: Stichting Herstelling geen capaciteit en/of financiering had; het werk snel klaar moest zijn (m2 maken); het ging om (zeer) gespecialiseerd werk. Kosten voor het onderhoud van de rode functies (mn. gebouwen) zijn gemiddeld genomen ca ,- per jaar. Dit is inclusief straatwerk, verlichting en brug. Kosten voor groenonderhoud (maaien, snoeien, zagen) liggen tussen de en ,-. Kosten worden volledig uit middelen van Natuurmonumenten betaald. Om werkzaamheden te kunnen uitvoeren worden af en toe noodzakelijke middelen aangeschaft door Natuurmonumenten. Bijvoorbeeld is een motorkettingzaag aangeschaft voor de stichting Herstelling ten behoeve van zwaarder onderhoud of kappen van bomen. De inzet van vrijwilligers is essentieel in het beheer- en onderhoudplaatje van Natuurmonumenten. Naast dat vrijwilligers onderhoud plegen ziet Natuurmonumenten deze vrijwilligers ook als ambassadeurs (tenminste voor de locaties waar vrijwilligers in aanraking komen met publiek). Dit betekend dat van (een deel) van de vrijwilligers naast kennis en ervaring met beheerwerkzaamheden ook wordt verwacht dat ze communicatief goed zijn onderlegd. Ze moeten kunnen uitleggen waar Natuurmonumenten voor staat en wat de rol van het fort is binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit stelt hogere eisen aan vrijwilligers. Het inzetten van een organisatie als Inforsa (=inzet van taakgestraften) zoals eerder is gebeurd past niet bij een fort met een publieksfunctie. Natuurmonumenten heeft een eigen netwerk van vrijwilligers. De inzet van een liniewacht kan volgens dhr. Nijenhuis bestaan uit het leveren van vrijwilligers en dus sterk uitvoeringsgericht. Hierbij moet, indien het fort toegankelijk is voor publiek, worden gelet op de vaardigheden van vrijwilligers met het omgaan met mensen. Door verhuur van ruimte moet het fort geld gaan opbrengen. Dit geld moet worden ingezet voor onderhoud en beheer (en indien er voldoende inkomsten zijn ook renovatie) op het fort zelf. Hierbij geeft dhr. Nieuwenhuis aan dat de beheer- en onderhoudsopgave fors is. Voor het totale kostenplaatje rekent dhr. Nijenhuis ook mee de inzet van een medewerker van Natuurmonumenten, dit is ongeveer 1 dag in de week. De komende tijd worden op het fort ook zwaardere en duurdere ingrepen verwacht bij het onderhoud van het groen als het rooien bomen en het baggeren van de gracht (niet alleen op fort Nieuwersluis, maar ook op bijvoorbeeld ook op de forten Nigtevegt en Abcoude, geschatte kosten ca ,- per fort). Natuurmonumenten is op dit moment na te denken over de opgave voor beheer en onderhoud voor de komende 20 jaar. In dit kader wordt bijvoorbeeld nagedacht over het herstel van de meidoornhaag die oorspronkelijk het fort omringde. Of dit ook wordt gerealiseerd hangt af van de ambitie en met name kosten voor het beheer en onderhoud Fort Werk bij Maarseveen Op moment van interview is Werk bij Maarseveen formeel nog in eigendom bij de Provincie Utrecht. Bij de formele overdracht of vaststellen van de erfpacht zullen voor eigenaar en pachter de verantwoordelijkheden voor beheer en eigendom expliciet gemaakt worden. C-Fordt heeft als exploitant en beoogd erfpachter duidelijke beelden bij de exploitatie en het beheer van het werk. Het groen beheer word in eigen beheer uitgevoerd, mogelijk het vrijwilligers. Voorbereidingen om begrazing met behulp van landgeiten mogelijk te maken zijn al getroffen. Duurzaamheid staat hoog in het vaandel bij C-Fordt en zij zien kansen voor het collectief uitvoeren van groenbeheer aan waterlinie-elementen. Denk daarbij aan een coöperatievorm waarin materieel wordt uitgewisseld en biomassa kan worden ingezameld. Op moment van interviewen bestaat nog onduidelijkheid over de verantwoordelijkheden voor het onderhoud van het water rond het object. Een punt van aandacht, gelet op de hoge periodieke kosten gemoeid met dit onderhoud. De verwachting bij C-Fordt is dat zij, bij het aanvaarden van beheer en onderhoud, van de huidige eigenaar een financiële bijdrage ontvangen voor het uitvoeren van achterstallig onderhoud van de afgelopen jaren Fort Voordorp Fort Voordorp is in 1990 gekocht voor marktwaarde door de broers Van Denderen. Eerder was het fort te koop aangeboden aan de provincie Utrecht, gemeente Maartensdijk (nu gemeente De Bilt) en de Nederlandse Invaliden Sportvereniging (NIS). In 1997 heeft dhr. J. Van Denderen zijn broers uitgekocht. Kenmerk van het fort destijds waren achterstallig onderhoud en ongewenste ingrepen aan de constructie van het fort (oa. bouw van een serre en openbreken muren). Vanuit de gemeente kwam geen tot weinig medewerking. Plannen kwamen pas van de grond onder een nieuwe wethouder. Nadat het fort in 97 was aangekocht door dhr. J. van Denderen begon de zoektocht wat te doen met het fort. Na restauratie van het hoofdgebouw is er ook nieuw gebouwd. Zonder de nieuwbouw zou de exploitatie van het fort nagenoeg onmogelijk zijn. Het oorspronkelijke fort bestaat uit kleine(re) ruimtes die voor de grotere zakelijke groepen niet inzetbaar zijn. Totale kosten van de renovatie van het hoofdgebouw bedroegen 4 miljoen euro. Totale kosten voor nieuwbouw waren eveneens 4 miljoen euro. Op de planning staan nog onderhouds- en herstelwerkzaamheden voor de opstelplekken van de kanonnen. De taluds zijn (deels) ingezakt en worden naar de oorspronkelijke taludhelling hersteld. Voor het reguliere beheer voor de gebouwen is een beheerplan aanwezig. Voor het reguliere beheer voor het groen is eveneens een beheerplan aanwezig. Enkele voorbeelden uit dit plan zijn oa.: het schilderwerk, het verwijderen van (wilg)opslag, het maaien van gras(taluds), etc.). Het beheer van groen wordt al jarenlang uitbesteed aan een vaste grootgroenvoorziener. Deze heeft hierdoor veel ervaring met specifieke beheerwerkzaamheden op het fort. Bijvoorbeeld ook met onveilige werkzaamheden als het maaien van de steile tot zeer steile taluds. De kosten voor beheer en onderhoud aan gebouwen en groen ligt gemiddeld op ca ,- per jaar. Een groot deel van dit bedrag komt voor rekening van de gebouwen. Een voorbeeld van onderhoud/herstelwerkwerk aan het fort is het reparatiewerk aan de drains voor de druipkokers á ,- Er wordt geen gebruik gemaakt van vrijwilligers. Op het fort is wel eens werk verricht door de stichting Werk aan de Linie. Deze voert met behulp van mensen in een zorgen re-integratietraject beheerwerkzaamheden uit. De ervaring van dhr. Van Denderen is dat deze club onvoldoende kwaliteit heeft geleverd. Dhr. Van Denderen voorziet op de lange termijn geen problemen op het gebied van beheer- en onderhoud. Langjarige pachtafspraken zijn een must voor het in standhouden van de forten. Bij een looptijd van minder dan 10 jaar kan een ondernemen moeilijk grote(re) investeringen doen. Een ondernemer moet zich eigenaar kunnen voelen van het fort. Onder de juiste voorwaarden (oa. pacht > 30 jaar én mogelijkheden om te kunnen ontwikkelen) is een particulier (het meest) geschikt om een fort te exploiteren en onderhouden. Forten zijn objecten met hoge onderhoudskosten. Hierdoor moet fort Voordorp hogere prijzen rekenen voor hun diensten. Vanwege de uitstraling die het fort heeft is men bereidt om deze prijs te betalen Werken bij Griftestijn De Werken van Griftenstein nabij de Utrechtseweg in De Bilt bestaan uit een verdedigingswal met mitrailleurkazematten en tankgrachten. Doel van de restauratie is om deze voormalige militaire verdedigingswerken beter toegankelijk, beleefbaar en in het landschap zichtbaar te maken. Het plan omvat de werken ten noorden van de Utrechtseweg en betreft ondermeer de verplaatsing van twee utiliteitsgebouwtjes, het herstel van de schootsvelden, het uitgraven van de oude tankgracht, het herstel van de loopgraaf, de aanleg van natuurvriendelijke oevers en het herstel en toegankelijk maken van de koepelkazemat, drie groepsschuilplaatsen en de mitrailleurkazemat. Voor de bezoekers worden recreatieve voorzieningen, zoals een informatiebord, bankjes en een fietsenstalling geplaatst. Het plan draagt bij aan het behoud en de versterking van de cultuurhistorie, natuur en recreatie. Voor aanpak van de Werken van Griftenstein ten zuiden van de Utrechtseweg is het plan tot realisatie van de faunapassage leidend voor de mogelijkheden van restauratie en recreatie. De zuidelijke werken zijn daarom buiten het restauratieplan gegeven. Het restauratieproject is mogelijk geworden door het verwerven van een Europese subsidie van ter vervanging van de weggevallen rijksmiddelen voor de Nieuwe Waterlinie. Verder heeft het Bestuur Regio Utrecht het inrichtingsbudget van voor het zogenoemde Rodemterrein als onderdeel van het plan beschikbaar gehouden. Het Utrechts landschap brengt in voor de bodemsanering. Momenteel zijn partijen bezig met het definitief maken van afspraken over beheer en onderhoud. Naar alle waarschijnlijkheid gaat Het Utrechts Landschap het beheer en onderhoud uitvoeren. 3.4 Beheer en onderhoud - kosten Gebouwen en groen De kosten voor beheer en onderhoud zijn in twee hoofdcategorieën in te delen. Dit zijn gebouwen en groen. Hierbij zijn de beheer en onderhoudskosten voor gebouwen substantieel hoger dan voor groen. In de bovenstaande beschrijvingen zijn af en toe bedragen genoemd, maar exacte getallen hebben we tijdens de interviews niet kunnen achterhalen. De genoemde (globale) bedragen

11 20 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 21 laten zien dat de verhouding tussen gebouwen en groen deze zich soms verhoud als 80% van de jaarlijkse kosten voor gebouwen en 20% van de jaarlijkse kosten voor groen voor een fort met relatief veel gebouwen (fort Voordorp). Omdat er tussen forten onderling veel variatie is zal deze verhouding sterk verschillen. Fort Rijauwen, als fort met het grootste oppervlak, zal waarschijnlijk een verhouding hebben waar groen en gebouwen dichter bij elkaar liggen. Bij fort Nieuwersluis variëren de getallen van 50%-50% tot 66%-33%. Voor de gemeente Utrecht lig de verhouding op 77% van de jaarlijkse kosten voor gebouwen en 23% van de jaarlijkse kosten voor groen. Dit zonder uitschieters, bijvoorbeeld een dure restauratie of een dure onderhoudsmaatregel (bv. kappen van kaprijpe bomen of baggeren fortgracht). In gesprekken en uit het doornemen van beheerplannen/ exploitatieplannen valt op dat wanneer er sprake is van verhuur er voor gebouwen en infrastructuur vaak wel een beheer- en onderhoudsplan is opgesteld, maar dat voor het onderdeel groen deze ontbreekt. Dit komt vaak omdat de exploitant alleen de gebouwen huurt. Groen is de entourage die de exploitant er gratis bij krijgt (of voor een klein deel is verwerkt in de huurprijs). Waarbij onderhoud van het groen dus door de eigenaar wordt verzorgd. Met uitzondering van fort Vechten en Werk a/d Korte Uitweg (beide erfpacht) is er geen sprake dat de exploitant het volledige beheer en onderhoud op het fort uitvoert en ook de kosten hiervan betaald. De kosten voor de exploitant zijn beperkt tot het deel dat wordt verhuurd. De verder aanwezige natuur (het groen en de gebouwen waarin vleermuizen verblijven) worden door terreinbeherende organisaties en overheden (gemeenten, rijk) onderhouden. Meestal is er dus een strikte scheiding tussen hetgeen wordt gebruikt voor de exploitatie en de natuurfunctie. Dit zorgt soms voor verwachtingen over groen beheer die niet overeenkomen tussen eigenaar en pachter. Dat dit soms vragen oplevert laat de reactie van Dhr. Vos van Staatsbosbeheer zien (zie pag. 20). De ondernemer betaald slechts de m2 die hij/zij in gebruik heeft, maar heeft dan wel een hoger ambitieniveau t.a.v. de groene ruimte dan Staatsbosbeheer met de huidige middelen kan leveren. De manier om forten rendabel te maken is deze commercieel te exploiteren. Dit moet een passend exploitatiemodel zijn dat rekening houdt met de erfgoedstatus en de natuurfunctie. Een kanttekening hierbij is dat er op grote(re) forten vaak slechts een klein deel van de gebouwen wordt (of kan worden) ingezet. Baten uit commerciële activiteiten zullen waarschijnlijk onvoldoende zijn om de volledige kosten voor beheer en onderhoud op het fort te kunnen betalen. Het valt op dat de resultaten aansluiten bij onderstaande resultaten uit een eerder uitgevoerd onderzoek van BunkerQ: Bestaand beleid heeft exploitatietekorten tot gevolg. Een aanpak van een fort met een verhoogde ambitie binnen het bestaande vastgoed heeft in economisch opzicht het hoogste rendement. Vaak zijn het wachtgebouw en de bomvrije kazerne, eventueel aangevuld met een commerciële ruimte en betaald parkeren de economische peilers van het fort. Ontwikkeling van de overige objecten is vaak niet rendabel. In de exploitatie zijn het onderhoud van het terrein en haar verharding substantiële lasten. Zodra een commerciële functie de volledig onderhoud- en beheerkosten moet gaan dragen is het aan te bevelen om vooraf door te rekenen welke delen niet rendabel zijn en wat de kosten zijn. Dit zou kunnen met behulp van de BunkerQ-methodiek. Deze geeft een bandbreedte voor benodigde opbrengsten/investeringen waarbij beheer en onderhoud zijn meegenomen, zie volgende figuren. Momenteel wordt dit te weinig gedaan op basis van realistische cijfers. Als laatste is het nog waard om in te gaan op de fortengrachten. Bij sommige forten word de gracht meegenomen in de jaarlijkse begroting. Bijvoorbeeld in het concept-beheerplan voor Fort t Hemeltje ( ), waar indicatieve kosten voor onderhoud aan de gracht uitkomt op circa ,- per 15 jaar. Dit is ,- per jaar. De totale jaarlijkse kosten bedragen ca ,- In dit voorbeeld bedraagt het onderhoud aan de gracht is dus circa 40% van het totale budget. Daarbij worden de restauratiewerkzaamheden geschat op ca ,- Dit is fors te noemen, vooral omdat de fortgracht bij veel partijen niet in beeld is, of de kosten voor het uitbaggeren nog niet zijn gereserveerd (of simpelweg te duur is). Om voor de toekomst de benodigde financiën op orde te krijgen verdient het de aanbeveling om de fortgracht in elk beheerplan op te nemen. Bij enkele forten zal op korte termijn iets moeten gebeuren aan onderhoud. Bij fort Everdingen wordt bijvoorbeeld de gracht gepacht door de visclub OVB Nieuwegein. Leden van deze visclub lopen jaarlijks een rondje (soms samen met de Stichting) om rommel/zwerfvuil op te ruimen. Zwaarder onderhoudswerk (als bijv. baggeren) valt buiten hun capaciteit. Dit type beheer is echter op korte termijn wel noodzakelijk. Op sommige locaties is de gracht en het inundatiekanaal langzaam aan het verlanden. Voor het baggeren is door de visclub een offerte aangevraagd. Geprobeerd is om de prijs voor het baggeren te achterhalen, maar door tijdgebrek is dit niet gelukt Conclusies Het beheer en onderhoud van forten is in de meeste gevallen goed beschreven in onderhoud- en beheerplannen. Daarbij zijn echter twee kanttekeningen te plaatsen. Ten eerste wordt vaak geen jaarlijkse monitoring door eigenaar uitgevoerd, waardoor dialoog tussen eigenaar en pachter over groenbeheer uitblijft. Positieve uitzondering hierop wordt gevormd door Werk a/d Korte Uitweg. De discipline om deze gesprekken te voeren moet omhoog bij de eigenaren. Ten tweede wordt het onderdeel groenbeheer vaak onvoldoende concreet toegeschreven naar verantwoordelijkheden voor eigenaar en pachter. Onduidelijkheid over wie (eind)verantwoordelijk is voor beheer en onderhoud leidt regelmatig tot achterstallig onderhoud. Overigens kan een matige onderhoudssituatie ook het gevolg zijn van een welbewuste keuze. Bij een natuurfunctie kan het acceptabel zijn om zaken te laten voor wat ze zijn. Door eigenaren (gemeente Utrecht, SBB) wordt wel aangeven dat veiligheid hierbij niet in het geding mag komen. De staat van onderhoud van een fort is sterk afhankelijk van de functie die het heeft. Bij een commerciële functie is meestal sprake van een hoog onderhoudsniveau. De verhouding tussen het groenoppervlak en het aantal te exploiteren gebouwen op een fort geeft een beeld van de verdiencapaciteit. Binnen de linie zijn sterke verschillen zichtbaar. Dit zegt iets over de kracht van sommige forten om de beheerskosten te dragen. Op forten/objecten met een natuurfunctie is wel sprake van een duidelijke functie, maar is de noodzaak tot regulier onderhoud en beheer van gebouwen op het fort minder. De hoofdfunctie van een of meerdere gebouwen op het fort betreft vaak het huisvesten van vleermuizen in de winter. Hierbij worden geen hoge bouwkundige eisen gesteld aan de onderhoudsstaat van de bouwwerken, waardoor er spanning kan optreden tussen de ecologische en cultuurhistorische waarden. Beheer en onderhoud van groen wordt daarentegen wel volgens vastgestelde beheerplannen uitgevoerd, omdat op groen nadrukkelijk een natuurdoel 7 ligt. Van echt achterstallig beheer en onderhoud is vooral sprake op forten waar nog geen duidelijke bestemming aanwezig is en waar aan tijdelijk ( ad-hoc ) beheer wordt gedaan. Een belangrijke oorzaak dat forten/objecten niet (accuraat) worden onderhouden is dat er geen echte bestemming op rust en derhalve ook geen duidelijk omschreven beheerplan aanwezig is. Structureel beheer begint bij een heldere bestemming/functie en een compleet exploitatiemodel, met daarin actuele cijfers van beheerkosten. Daarbij kan onderscheid gemaakt te worden tussen de pacht- en huursituatie. Bij pacht is er meestal sprake van dat de beheer en onderhoudskosten volledig voor de pachter zijn. In de pachtovereenkomst komen nadrukkelijk de eisen aan de orde waaraan beheer en onderhoud moeten voldoen. In geval van verhuur, door gemeente Utrecht bijvoorbeeld, is in de overeenkomst opgenomen dat verhuurder het merendeel van het kleine onderhoud uitvoert. Grote (renovatie)werkzaamheden zijn voor de gemeente (blijft als eigenaar mede verantwoordelijk). Met als gevolg dat een hurend exploitant in zijn exploitatiemodel (fors) minder middelen hoeft te reserveren voor beheer. 7 Een natuurdoeltype is een in het natuurbeleid nagestreefd type ecosysteem dat een bepaalde biodiversiteit en een bepaalde mate van natuurlijkheid als kwaliteitskenmerken heeft.

12 22 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 23 4 Uitkomsten interviews: kleine betonnen objecten, houten huizen/loodsen, waterhuishoudkundige objecten, recreatieve objecten 4.1 Kleine betonnen objecten Groepsschuilplaatsen particulieren De groepschuilplaatsen die in de inventarisatie zijn beoordeeld liggen op percelen van particuliere eigenaren. In ongeveer de helft van de gevallen liggen deze schuilplaasten midden in een perceel zoals een weiland. De andere helft ligt dichter bij het woonhuis of op het erf. De algemene indruk uit de gesprekken met eigenaren van groepschuilplaatsen is dat ze er behoorlijk onverschillig en nonchalant tegenover staan. De eigenaren accepteren het dat de objecten er staan, maar voor de rest hebben ze er weinig mee. De meeste eigenaren van groepschuilplaatsen zijn er wel van op de hoogte dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie een monumentenstatus heeft gekregen. De werelderfgoedlijst zegt minder eigenaren iets. Hoewel de eigenaren wel op de hoogte zijn van de monumentenstatus, hebben ze geen van allen een idee van wat het eigenlijk inhoudt en wat het voor henzelf betekent. De meeste laten toch een reactie van enige teleurstelling horen omdat de monumentenstatus volgens hen betekent dat het nu is uitgesloten dat de groepsschuilplaatsen ooit worden weggehaald. Dit zouden de meeste namelijk eigenlijk het liefste willen. Ook is er een lichte ondertoon van wantrouwen te horen; een sentiment van wat gaan jullie nu weer doen? Huidige functies van groepschuilplaatsen Algemene uitkomst van de inventarisatie is dat de groepschuilplaatsen eigenlijk nergens voor gebruikt worden. In een heel enkel geval is er een toepassing gevonden voor een bunker, maar dat is dan iets wat voor de eigenaar geen bijzonder grote betekenis heeft (zoals een wijnkelder). In één geval heeft een eigenaar er wel een functie voor gevonden die voor hem van enige waarde blijkt te zijn; hij heeft er een speelkamer voor kinderen van gemaakt, inclusief licht. Enkele groepsschuilplaatsen zijn dichtgemetseld, maar de meeste zijn gewoon open. In feite vormt dit gelijk de belangrijkste conclusie wat betreft de groepschuilplaatsen: eigenaren vinden ze nutteloze sta-in-de-weg -objecten. Volgens de eigenaren is er met de bunkers niets te doen en heb je er niets aan. De ruimte binnenin de bunker is ook veel te klein om er echt iets mee te kunnen. De meeste van de gesproken eigenaren gaven uit zichzelf aan dat wat hen betreft de bunkers zo snel mogelijk mochten worden weggehaald. Enkele eigenaren hebben daarnaast aangegeven dat, naast dat ze de bunkers functioneel vervelend vinden, ze er ook esthetisch geen waardering voor kunnen opbrengen. Ze bedoelde hiermee dat ze er voortdurend tegenaan kijken, wat het uitzicht verpest, en ze de bunkers gewoon ronduit lelijk vinden. Aanpassingen aan groepschuilplaatsen De meeste gesproken eigenaren van groepschuilplaatsen geven aan ze er geen aanpassingen aan hebben aangebracht. In enkele gevallen worden er zaken tegenaan gezet of zijn er standaarden tegenaan gebouwd om bijvoorbeeld buizen of balken op te leggen. In een enkel geval heeft een eigenaar een afdak tegen de bunker aan gebouwd en er een veranda voor aangelegd. Anderen hebben het helemaal laten overgroeien met klimop om het aan het oog te onttrekken. Een kale bunker staat lelijk staat in de voortuin. Onderhoud In vrijwel alle gesprekken met eigenaren van groepschuilplaatsen blijkt dat ze nog geheel intact zijn. In een heel enkel geval is er een klein hoekje van het beton afgebroken maar dat is nooit meer dan hoogstens 1cm diep of scheurtjes van maximaal 10cm in lengte. Eén van de geïnterviewden noemt dat openliggend ijzer aan het roesten is. Hier wordt ijzer mee bedoeld dat bloot ligt of uit het beton steekt zoals de weerhaken die op de bunker werden aangebracht om camouflagenetten aan op te hangen. In alle gesprekken met eigenaren van groepschuilplaatsen wordt aangegeven dat er geen onderhoud aan gepleegd wordt. Ze zien ook niet in waarom er onderhoud aan gepleegd zou moeten worden en wat dan onderhoud zou moeten zijn. Enig onderhoud dat met de schuilplaatsen samenhangt is het onderhoud van objecten die er tegenaan zijn gezet of gebouwd, of er tegenaan groeit, zoals klimop. Maar ook dit zijn vrijwel te verwaarlozen investeringen. Omdat de eigenaren het nut van onderhoud niet inzien, is er ook geen behoefte aan ondersteuning bij eventueel onderhoud. Als er iets aan gedaan moet worden, geven de eigenaren aan dat liever zelf uit te voeren. Investeringen voor onderhoud Van investeringen aan onderhoud van de groepschuilplaatsen qua tijd en geld is geen sprake omdat er geen onderhoud aan gepleegd wordt. Bij een aantal objecten is duidelijk sprake van achterstallig onderhoud, maar hebben we niet met de eigenaar gesproken. Een voorbeeld hiervan is de betonnen loopgraaf bij de Bastionweg (omgeving Fort Blauwkapel). Voorbeelden van begroeide groepsschuilplaatsen (Foto: Projectbureau NHW). Betonnen loopgraaf ten noordoosten van fort Blauwkapel (Foto: Projectbureau NHW)

13 24 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Groepsschuilplaatsen Recreatie Midden Nederland Het recreatieschap is eigenaar van een aantal groepsschuilplaatsen uit (RCE# 389, 390, 391) en groepsschuilplaatsen (RCE# 487, 488, 489). Navraag leert dat er geen beheer en onderhoud plaatsvind gericht op de groepsschuilplaatsen. Het recreatieschap heeft hier ook de financiële middelen niet voor. Het recreatieschap is dan ook benieuwd of er subsidies zijn ten behoeve van beheer en onderhoud. Het omliggende terrein zit wel in het onderhoud van het recreatieschap en wordt gemaaid/ begraasd (zie onderstaande foto). Over de onbekendheid met de groepsschuilplaatsen geeft het recreatieschap aan dat ze bezig zijn met het digitaliseren van objecten die tot hun eigendom horen en dat hiermee verwacht wordt dat de groepsschuilplaatsen dan ook beter in beeld zijn. Als dan ook duidelijk wordt wat en waarop er geïnspecteerd moet worden (inspectie-eisen) geeft het recreatieschap aan bereid te zijn om de groepsschuilplaatsen mee te nemen in het beheer. Als ze acties kunnen doen ter behoud van cultuurerfgoed zullen ze zich daar naar vermogen voor inzetten Kleine betonnen objecten gemeente Utrecht De kleinschalige objecten als groepsschuilplaatsen, tankhindernis, etc. zijn niet duidelijk in beeld bij de gemeente als monument. De gemeente Utrecht heeft tot nu toe ook geen formeel verzoek heeft ontvangen om de objecten als monument aan te wijzen. Daarbij plaatst dhr. Smit tevens de kanttekening dat een aanwijzing door RCE geen verplichting tot onderhoud is, maar slechts aangeeft dat er geen monumentale waarde verloren mag gaan. Een voorbeeld van een object is de tankversperring bij Fort Rhijnauwen. Zowel een overzicht van objecten als informatie over de onderhoudsstaat ontbreekt. In het gesprek blijkt dat dit geen prioriteit heeft of problemen zal opleveren omdat veel van de objecten in pacht zijn uitgegeven en het beheer bij de pachter ligt. Aangezien het veelal gaat om betonnen objecten op agrarische percelen worden hier de komende jaren (>20 jaar) ook geen problemen verwacht. De gemeente hanteert wel een generiek beleid ten aanzien van veiligheid. Wanneer er sprake is van een onveilige situatie (dus ook bij objecten van de waterlinie) zal de gemeente maatregelen treffen om dit aan te pakken. Een deel van de objecten valt onder regulier beheer bij Stadswerken. Hieronder vallen sluizen en bruggen. Uiteindelijk is de conclusie dat een klein deel van de objecten niet goed in beeld is, waarbij ook nog eens de vraag opkomt in hoeverre de database met objecten actueel is. Een voorbeeld van een object dat niet goed in beeld is is de tankhindernis op de Rhijnauwenselaan en een schotbalkloods langs het Amsterdam Rijnkanaal. groepsschuilplaatsen Recreatie Midden Nederland Groepsschuilplaatsen Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) BBL heeft, naast de Batterij aan de Overeindse Weg, onder andere in eigendom een koepelkazemat, 6 groepsschuilplaatsen en 9 groepsschuilplaatsen BBL is de rechtspersoon van DLG, op wiens naam (landbouw)grond komt te staan wanneer het door DLG wordt aangekocht voor het realiseren van beleidsdoelen. groepsschuilplaatsen BBL BBL pleegt zelf geen onderhoud aan de groepsschuilplaatsen en zou ook niet weten waar op te letten wanneer ze eventueel onderhoud zouden moeten plegen. In principe ligt het onderhoud van de groepsschuilplaatsen bij de pachter (vergelijkbaar met de gemeente Utrecht). In de meeste gevallen liggen de groepsschuilplaatsen op een agrarisch perceel, waarbij het perceel tot strak aan de groepsschuilplaats wordt bewerkt. Tankversperring bij fort Blauwkapel Tankversperring ten noorden van fort Rhijnauwen

14 26 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Houten huizen/loodsen De houten objecten die onder de NHW vallen, zijn vooral houten huizen die zich binnen de schootsvelden van de forten bevonden. In tijd van oorlog konden deze huizen snel worden verwijderd (afgebroken of afgebrand) zodat de schootsvelden van de forten vrij lagen. Onder de houten objecten vallen daarnaast ook houten schuren of loodsen. De meeste eigenaren van houten objecten (huizen) zijn niet op de hoogte van de monumentenstatus van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit in tegenstelling tot de eigenaren van betonnen objecten, die daarover zijn ingelicht. Reden hiervoor is dat de houten objecten formeel niet binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie vallen. Wel zijn veel eigenaren van houten objecten op de hoogte van het feit dat de NHW kandidaat is voor de werelderfgoedlijst, maar brengen dit niet zo direct in verband met hun eigendom. Wel zijn vrijwel alle eigenaren van houten objecten zich bewust van de achtergrond van het object, namelijk dat deze binnen de schootsvelden van de forten stonden en daarom van hout zijn. Functies houten objecten De houten huizen zijn woonhuizen of worden in enkele gevallen verhuurd als woonhuis door de eigenaar. De houten schuren die onderdeel waren de NHW worden gebruikt voor opslag, hebben een agrarische functie of worden voor andere doeleinden gebruikt. In één geval was een houten schuur ingericht als atelier. Ook houten loodsen worden voornamelijk gebruikt voor opslag, maar in een enkele is ook horeca ontwikkeld of heeft het een andere openbare functie gekregen door initiatief van ondernemers. Aanpassingen aan houten objecten Aan de houten huizen is vaak verbouwd, maar dit zijn over het algemeen kleine ingrepen aan de buitenkant of heeft betrekking op de binnenkant van de woning. Aan de buitenkant zijn bijvoorbeeld kleine objecten aan het huis bevestigd zoals lampen, of kleine aanpassingen die met de woonfunctie van het huis te maken hebben zoals fietsenschuurtjes of afdakjes. In een enkel geval is er ook uitbouw gepleegd om het woonoppervlak te vergroten of een woonverbinding te maken met naastgelegen woonruimten. In die gevallen is het karakter van het huis aangehouden, en komen de nieuwe uitbouwen overeen met de bestaande uiterlijke kenmerken van de rest van het huis. Het historische uiterlijk van de buitenkant van de huizen is in feitelijk alle gevallen behouden gebleven. Aanpassingen en verbouwingen aan de binnenkant van de houten woonhuizen zijn algemeen, en vrijwel alle huizen zijn in het verleden van binnen verbouwd om er moderne, ruime en leefbare woningen van te maken. Dat zijn vaak redelijk grote ingrepen geweest zijn omdat de huizen geïsoleerd moesten worden en voorzien van verwarming naar moderne maatstaven. In een enkel geval is een houten huis als onderdeel van de NHW in het verleden afgebroken en in steen herbouwd, terwijl deze nog wel als houten object in de NHW staat opgetekend. In enkele gevallen is de gevel van deze nieuwe stenen huizen aan de buitenkant bedekt met planken op een wijze dat het er van buiten uitziet als een houten huis. Soms is dit gedaan aan één zijde van het huis, met name de voorkant, en soms ook aan alle zijden van het huis. Onderhoud houten objecten Uit de inventarisatie blijkt dat de meeste houten objecten over het algemeen in een redelijk goede staat verkeren. De meeste houten woonhuizen worden goed en regelmatig onderhouden. Er is hierbij een verschil opgemerkt tussen de huizen waar de eigenaren zelf in wonen, en enkele houten huizen die worden verhuurd. De verhuurde huizen waren betrekkelijk minder goed onderhouden. In de meeste verhuurde huizen was de onderhoudstaat duidelijk achterstallig maar in een enkel geval ook uitermate slecht. Het gaat dan vooral over afbladderende verf waardoor (delen van) het hout vrij komen te liggen zodat plaatselijk het hout begint te rotten. Dit is vooral goed te zien bij dakgoten, deurposten en raamkozijnen. Zie foto s op de volgende pagina. Het voornaamste onderhoud dat aan de houten objecten gepleegd wordt is schilderwerk. De verf begint na verloop van tijd af te bladderen waardoor het hout uiteindelijk gaat rotten. Daarom moet het hout ongeveer elke 3 tot 5 jaar opnieuw geverfd worden. De meeste huiseigenaren die geïnterviewd zijn, laten één maal per 3 tot 5 jaar het hele huis in een grote beurt schilderen. Daar tussendoor worden elk jaar nog kleine stukken of delen geverfd die niet kunnen wachten. Zo is er in de meeste gevallen elk jaar wel wat schilderwerk nodig. Een enkele eigenaar gaf aan elk jaar een stukje van het noodzakelijke schilderwerk te doen, en dus niet in één grote beurt elke 3 tot 5 jaar.

15 28 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 29 Veel eigenaren die hun houten huis onderhouden doen of deden gedeelten van het schilderwerk zelf. In geval van grote beurten of in verband met ouderdom wordt niettemin in alle gevallen ook schilders ingehuurd, zeker in het geval van een grote beurt. Ook is de expertise van een schilder een reden om er één in te huren, en in een enkel geval wordt een schilder ook gevraagd voor een jaarlijkse inspectie. Toch proberen eigenaren ook delen zelf te doen, de één wat meer dan de ander, voornamelijk vanuit kostenoverweging. Afhankelijk van de voorgeschiedenis en de huidige staat van het woonhuis zijn de overige onderhoudswerkzaamheden bij de meeste houten huizen kleine ingrepen en reparaties. Het gaat dan om kleine zaken die kapot zijn of een klein onderhoud nodig hebben. Bij enkele houten huizen zijn er onderdelen aan het huis die snel of binnen bijvoorbeeld een jaar onderhoud nodig hebben, en die ook grootschalig kunnen uitpakken. Hierbij gaat het vooral om het dak of de dakgoot. Bij een enkel huis liggen de oorspronkelijke dakpannen nog op het dak, die zo broos zijn geworden dat ze hun oorspronkelijke functie niet meer goed vervullen. Investeringen voor onderhoud Een duidelijke uitkomst van de inventarisatie van houten objecten is dat onderhoud van deze objecten veel kost. In de meeste gevallen tijdens de inventarisatie is meegedeeld dat de investeringen hiervoor zelfs amper of (bijna) niet meer zijn op te brengen. Gevolg hiervan is dat onderhoud aan sommige van de houten objecten achterstallig onderhoud wordt, wat in opeenvolgende jaren toeneemt. Het verven van de houten objecten is wat het merendeel van de investeringen qua tijd en geld vergt. Voor het helemaal verven van een houten huis werden geschatte richtbedragen van ,- tot ,- genoemd. Dat is dan een investering die ongeveer elke 3 tot 5 jaar gemaakt moet worden. Daarnaast wordt in tussengelegen jaren nog onderhoud gepleegd wat in vergelijking klein te noemen is. Eén van de gesproken huiseigenaren noemde een gemiddeld jaarlijkse investering voor het onderhoud van ongeveer ,-. Dit zijn geen exacte cijfers, maar het geeft een beeld van de kosten die voor het onderhoud gemaakt moeten worden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat enkele huiseigenaren aangaven dat zij door pensioen of ouderdom meer hulp moeten inhuren en daar geen geld voor hebben, of zelf minder middelen ter beschikking hebben en daardoor minder hulp kunnen inhuren. Naast houten huizen zijn er ook schotbalkenloodsen. Deze zijn in principe onderdeel van het waterhuishoudkundige systeem (ze staan bij sluizen en bevatten de schotbalken om water te keren), maar passen wat betreft beheer en onderhoud beter bij houten huizen/loodsen. Schotbalkloodsen zijn allemaal gemeentelijk bezit. Ook de gemeente Utrecht bezit schotbalkloodsen. Net als bij de betonnen objecten zijn ook deze niet aangewezen als monument en niet in beeld bij de gemeente. In tegenstelling tot de betonnen objecten is de beheeropgave bij houten objecten vele malen groter. 4.3 Waterhuishoudkundige objecten (sluizen, stuwen, tankgracht, etc.) Tegenwoordig heeft de Nieuwe Hollandse Waterlinie vooral een historische, recreatieve en economische functie. Maar we mogen niet vergeten dat grote delen ook nu nog een waterhuishoudkundige functie hebben Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden 567 Schutsluis (civiel/militair) De Oude Sluis Vreeswijk is volledig in beheer en onderhoud bij het HDSR en heeft nog steeds een functie in het waterbeheer: wateraanvoer naar Utrecht en de Hollandsche IJssel. Bij hoog water op de Lek wordt de sluiskom opgezet om voldoende tegendruk te geven op de kering. In dit kader wordt het object volledig door ons onderhouden en moeten wij ook voldoen aan de eisen die er als monument aan worden gesteld aldus HDSR. 836 Schutsluis (civiel/militair) Sluis te Cothen. Is in 2007 volledig gerestaureerd. Onderdeel van de sluis te Cothen is een kantelstuw, die zeer belangrijk is voor de waterbeheersing in het Kromme Rijngebied. Tevens is een vispassage opgenomen. De sluis wordt normaal gesproken niet bediend en is daarmee niet in gebruik voor het schutten van boten. Onderhoud vindt in principe plaats vanuit het waterhuishoudkundig belang maar in 2007 is de zaak volledig opgeknapt, mede ingegeven vanuit het cultuurhistorisch belang. 838 Brug (civiel/militair) De brug is gelegen over een constructie die van belang is voor het opzetten van water in de kwelkom (sluishoofd met schuiven). De brug is in onderhoud bij gemeente Wijk bij Duurstede. Tot voor 2010 was de brug gefundeerd op het sluishoofd. In 2010 is de zaak gerenoveerd en is de constructie aangepast, zodat de brug constructief geen onderdeel meer uitmaakt van het sluishoofd. De brug kent nu een vrije overspanning en is bevestigd op een volledig nieuwe fundatie achter het sluishoofd (heipalen). Het sluishoofd is in onderhoud bij het waterschap en is tevens in 2010 volledig gerenoveerd. Het sluishoofd met inliggende schuiven is van groot belang voor de waterbeheersing en veiligheid. Bij hoog water op de Nederrijn wordt de kom tussen sluishoofd en inlaatwerk qua peil opgezet om tegendruk te bieden tegen het hoog buitenwater. Voor de stabiliteit van het keringwerk is dat van groot belang. 840 Inundatiesluis De inundatiesluis is in 2008 gerenoveerd en heeft waterhuishoudkundig een groot belang. Vanuit het waterhuishoudkundig belang vindt ook het onderhoud plaats. De inliggende 3 kokers met dubbele schuiven worden gebruikt voor watertoevoer voor het achtergelegen Kromme Rijngebied en de stad Utrecht. Tevens zijn de schuiven van groot belang voor de veiligheid (onderdeel van de primaire waterkering) Gemeente Utrecht Sluizen en bruggen, ook deeluitmakend van de waterlinie vallen onder regulier beheer bij Stadswerken. De conclusie is dat een klein deel van deze objecten niet goed in beeld is, waarbij ook nog eens de vraag opkomt in hoeverre de database met objecten actueel is Tankgracht De tankgracht is een onderdeel in de linie die veel verschillende eigenaren kent: waterschap, gemeenten, provincie, particulieren. De zichtbaarheid, herkenbaarheid en onderhoudstoestand varieert per locatie. Zie onderstaande foto s: tankgracht via t Hemeltje, fort Vechten en Rijnauwen. Schotbalkloods bij het Amsterdam-Rijnkanaal, foto Dienst Landelijk Gebied. Tankgracht ten oosten van fort Rhijnauwen, onderdeel van de tussenstelling Rhijnauwen, Vechten, t Hemeltje (Foto: Projectbureau NHW)

16 30 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW Recreatieve objecten: pontjes, wandelpaden, bebording, etc. Aan een inventarisatie voor de recreatieve objecten buiten de forten is in dit onderzoek niet of nauwelijks toegekomen Bebording Voor het onderdeel bebording is gesproken met het projectbureau NHW. In de linie zijn diverse bewegwijzerings- en informatieborden zijn geplaatst. Dit door verschillende organisaties (SBB/NM/LAW/ANWB). Meestal zijn borden door een organisatie op eigen terrein geplaatst (SBB/NM), soms door een organisatie op andermans eigendom (ANWB/LAW). Hierbij gaat na plaatsing van het bord het beheer en onderhoud over op de grondeigenaar, tenzij andere afspraken worden gemaakt. De ANWB biedt bijvoorbeeld een onderhoudscontract voor het onderhoud aan haar borden. Voor ca % van de geplaatste borden pakt het beheer en onderhoud goed uit. In enkele gevallen is er sprake van achterstallig onderhoud of schade aan bebording. Voornaamste knelpunt ten aanzien van bebording is uniformiteit. Mogelijk worden in de nabije toekomst nieuwe uniforme borden geplaatst, waarbij onduidelijk is of de bestaande borden zullen worden verwijderd. Waarschijnlijk zal dit niet gaan gebeuren. Om uniformiteit in de bebording te vergroten wordt hierover door het Projectbureau NHW gesproken in het liniebrede communicatieoverleg. Belangrijk bij het plaatsen van de borden is dat eigendom en beheer vastgelegd zijn. 4.5 Conclusie Grotere eigenaren hebben vaak geen scherp beeld van de kleinere objecten die zij in eigendom hebben of ze vragen zich af of deze objecten ook nog daadwerkelijk in het veld te vinden zijn. Daarnaast zijn eigenaren vaak onbekend met voorwaarden voor duurzaam beheer. Er wordt geen structureel geld in beheer en onderhoud gestopt als A) het onbekend is dat een object monument is en B) als onbekend is aan welke eisen beheer en onderhoud zou moeten voldoen. Conclusie: er moet meer kennis gedeeld worden over verplichtingen van beheer en beheertechniek. Kies een liniebreed vertrekpunt voor de informatievoorziening richting (particuliere) eigenaren. Het beheer en onderhoud van waterhuishoudkundige objecten met een civiele functie gaat via regulier beheer en onderhoud. Voor een aantal objecten zonder civiele functie is het onduidelijk wie de eigenaar is of het onderhoud zou moeten uitvoeren. Voor particuliere eigenaren is beheer en onderhoud, met name bij groepsschuilplaatsen, geen hot issue omdat zij over het algemeen vinden dat de schuilplaatsen in goede staat verkeren en omdat zij, vanwege de robuuste bouw, geen onderhoud noodzakelijk achten. Als er sprake is van achterstallig onderhoud zal dit moeten worden aangetoond, zodat een eigenaar hierop kan worden aangesproken. Aan te bevelen is om hierbij ook duidelijk te maken welke onderhoudswerkzaamheden ze moeten uitvoeren en hoe ze deze werkzaamheden kunnen uitvoeren. Versnipperd eigendom staat eenduidig beheer in de weg van langere lijnvormige elementen, zoals bijvoorbeeld de tankgracht. Houten huizen vormen een bijzondere categorie objecten binnen de NHW. Een groot aantal huizen hebben geen aanwijzing als monument. Hierdoor ontbreekt de finaiciele stimulans om de objecten te onderhouden/beheren. Aanbeveling: bij een toekomstige aanwijzing informatie meesturen omtrent de aanwijzing als rijksmonument, hierbij duidelijkheid geven over de minimale instandhoudingsverplichting voor een eigenaar en welke mogelijkheden er zijn om subsidie aan te vragen. LAW ANWB Staatsbosbeheer Natuurmonumenten

17 32 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 33 5 Uitkomsten interviews: inundatiekommen 5.1 Beschrijving en gebruik inundatiekommen Beschrijving De schootsvelden en inundatiekommen (de veelal agrarische percelen) vormen een bijzonder onderdeel van de linie. In vredestijd werd hier normaal gewoond en gewerkt. Vrijwel normaal omdat de schootsvelden (van 300, 600 en 1000 m) rond de forten een uitzondering vormen. Via de zogenaamde Kringenwet mocht alleen binnen bepaalde afspraken gebouwd worden, bijvoorbeeld in hout. Na het vervallen van de Kringenwet in 1963 was er geen beperking in gebruik meer. De polders die normaal in eigendom en gebruik bij boeren waren, werden in tijd van oorlogsdreiging bij wet onder water gezet. De boerenbelang werd onderschikt gemaakt aan het landsbelang. Na WOII verviel ook deze functie. Algemeen kan gesteld worden dat er tot aan WOII het gehele beheer en onderhoud gericht was op de militaire functie, met het accent op de forten en waterstaatswerken. De open velden kenden altijd een ander hoofdgebruik, met name landbouw. Tegenwoordig is openheid een belangrijke drager voor de waterlinie als een waardevolle landschappelijk-recreatieve structuur. Openheid vanuit de linie bezien bestaat uit de openheid die de verdedigende soldaat destijds langs zijn vizier zag: het schootsveld & inundatievlak vanuit het verdedigingswerk (forten, batterijen of kazemat). De inundatiekommen zijn voor dit onderzoek globaal ingedeeld in drie zones. Dit is het gebied noordelijk van Utrecht (met het accent op natuur), het gebied rondom de stad Utrecht (met het accent op verstedelijking) en het gebied zuidelijk van Utrecht (met het accent op landbouw). Inundatie bij Fort de Bilt (Henk Rijksen) Noordkant Utrecht: Natura 2000 / overig Ten noorden van Utrecht vallen delen van inundatiekommen onder Natura2000regime. Natura 2000 (ookwel N2000) staat voor de instandhouding van een Europees netwerk aan natuurgebieden, met bijzondere kwaliteiten. In het N2000-gebied de Oostelijke Vechtplassen is een belangrijke gradiënten te onderscheiden: van noord naar zuid loopt een gradiënt van meer gesloten gebied (bos) naar meer open landschap (grasland, trilveen en rietland). Deze natuurfunctie is als bestemming vastgelegd in het gemeentelijke bestemmingsplan. Het lijkt dat hiermee de gewenste openheid voor de NHW planologisch is vastgelegd. Opvallend is dat er tot nu toe, voor zover bekend, geen enkel inbreng vanuit de NHW is geleverd aan het totstandkoming van de gebiedsplan voor Natura2000. Pas bij navraag over de status van het gebiedsplan kwam aan het licht dat er wel degelijk behoefte was aan inbreng van kennis en ervaring van cultuurhistorie. Bij het opstellen van het gebiedsplan kunnen twee kanttekeningen worden geplaatst: Ontwerp: bij de uitwerking van de Natura2000 plannen moet wel rekening gehouden met de beleving van openheid. Bosschages die aaneengesloten van noord naar zuid lopen hebben misschien in oppervlak een klein aandeel en zijn vanuit natuur bezien een optimale keuze, maar ze kunnen een grote negatieve invloed hebben op de beleefbaarheid van de openheid van de inundatiekommen. Beheer en onderhoud: Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten moeten nadat de gebieden zijn ingericht wel voldoende middelen hebben voor beheer en onderhoud om de gewenste natuurdoelen in stand te houden 8. Voor het uiteindelijke (eind)beeld moet wel rekening gehouden worden met een aandeel bosschages / bosjes omdat deze deel uitmaken van de successiereeks van moeras/rietland (zie onderstaand figuur). 8 een ontwikkeling die de laatste vijftig jaar geleidelijk plaatsvind is het dichtgroeien van riet- en hooilanden met struweel en bos. Deze successie treedt eveneens in andere laagveenmoerassen op en is een gevolg van het economisch niet meer rendabel zijn van de rietteelt. Nergens in de grote laagveengebieden is het aandeel bos zo hoog als in de Oostelijke Vechtplassen.

18 34 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 35 Momenteel wordt gewerkt aan de definitieve plannen voor de Oostelijke Vechtplassen. Deze zijn eind 2013 klaar. Tijdens de planvorming zal het Kwaliteitsteam NHW de belangen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie inbrengen Middendeel (Oost): verstedelijking Hier is niet gesproken met grondbezitters. Om en nabij Utrecht is er in het verleden al veel gebouwd in inundatiekommen. De resterende groengebieden (incl. inundatiekom) zijn van een dusdanig grote waarde dat het niet de verwachting is dat hier grootschalige ontwikkelingen zullen gaan plaatsvinden. Ze worden maatschappelijk van grote waarde geacht en hun openheid ligt in bestemmingsplannen verankerd. Hier ligt een kans voor de provincie Utrecht om rond de stad Utrecht de planologische waarborging van de kwaliteiten van de linie in het RO-proces te coördineren Zuidelijk deel: landbouw in het Eiland van Schalkwijk De inundatiekommen in het westelijke deel van het Eiland van Schalkwijk hebben vooral een agrarische functie en bestaan uit grasland. Dit valt één op één samen met de opgave van de NHW om in de toekomst de openheid van deze inundatiegebieden te waarborgen. In 2002 is de ruilverkaveling Schalkwijk afgerond. Bij de ruilverkaveling is er voor de boeren een landbouwstructuur gerealiseerd die een goede bedrijfsvoering, ook voor de toekomst, mogelijk maakt 9. Vanuit deze optimale situatie zal het openhouden van inundatiekommen geen probleem zijn. Enkele interviews met agrarische ondernemers (de dragers van de openheid ) onderbouwen deze stelling. De 6 geïnterviewde personen geven aan verder te willen boeren. Twee ondernemers geven aan daarbij aan wel te verwachten dat ze in de toekomst naar een verdubbeling van het vee toe te moeten en hierbij ook staluitbreiding nodig is. Aangezien dit binnen het bestaande bouwblok is gepland gaat dit beperkt ten koste van openheid. Voor de inpassing van de nieuwe stal kan het Kwaliteitsteam van de NHW worden ingezet. Zij schrijven geen bestemmingen voor, maar uitgangspunten voor het landschapsontwerp (cq stedenbouwkundig of architectonisch ontwerp). Kwaliteitsborging gaat dus over het landschapsbeeld, en in hoeverre de ligging en de werking van de linie daarin te herkennen zijn. Een ondernemer noemt nog wel de bouw van een windmolen als optie, maar geeft tegelijkertijd aan dat nog een vaag idee is en waarschijnlijk ook niet past. Wat de houding van de betreffende boeren aangaat staan ze niet echt positief tegenover de NHW of ze hebben geen weet van de monumentenstatus van de NHW. Ze hebben geen boodschap aan de bedoelingen van de waterlinie, en zijn alleen maar bang dat er zaken zullen worden opgelegd waarover ze niets te zeggen hebben. Een geïnterviewde boer heeft een bunker en vindt het vervelend dat hij niet zelf mag beslissen wat hij er mee doet. Ook in de verschillende plannen voor het gebied is sprake van behoud van de agrarische functie (structuurvisie gemeente Houten (zie figuur), Provinciale structuurvisie ). De ambitie is om het landschap en de verdedigingswerken in de enveloppe Linieland beleefbaar en recreatief aantrekkelijk te maken en de ecologische waarden te behouden en te versterken. Deze ambitie wordt voorgestaan in de Visie Linieland (2006) en is een nadere uitwerking van de Panorama Krayenhoff: linieperspectief. Structuurvisie gemeente Houten de oude kaart met intacte schootsvelden de nieuwe kaart met stedelijke uitbreiding 9 Buiten de opdracht kijkend is er in de provincie Gelderland ook sprake van grootschalige fruitteelt en glastuinbouw. Deze zijn minder goed te combineren met de gewenste openheid.

19 36 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 37 De kernkwaliteiten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn leidend bij ontwikkeling. Deze zijn beschreven in de Leidraad Nieuwe Hollandse Waterlinie in ruimtelijke plannen en de AMvB Ruimte en betreffen: een samenhangend systeem van forten, dijken, kaden en inundatiekommen; het groene en overwegend rustige karakter; de openheid. Dat betekent dat de inundatievelden en schootsvelden te ervaren zijn via een open agrarisch landschap en op sommige plaatsen een wateropgave kan worden ondergebracht. Het is wenselijk enerzijds de openheid te bewaren en anderzijds recht te doen aan het oorspronkelijk gebruik. Om deze reden wordt voorgestaan om de schootsvelden te vrijwaren van bebouwing en verdichting. Een uitbreiding van 250 woningen verspreid liggend buiten de rode contour wordt voorzien in de gebiedsontwikkeling Eiland van Schalkwijk, gelegen tussen het Lekkanaal, het Amsterdam-Rijnkanaal en de Lek. In de planvorming voor dit gebied moet nadrukkelijk aandacht worden besteed aan de waterveiligheid, omdat het gebied vanwege de lage ligging van het maaiveld bij een eventuele overstroming snel en diep onder water komt te staan. Omdat het Eiland van Schalkwijk deels in het gebied van de Nieuwe Hollandse Waterlinie ligt, moet in de plannen voor woningbouw bovendien rekening worden gehouden met de landschappelijke kwaliteiten, zoals beschreven in de Kwaliteitsgids Utrechtse Landschappen Conclusies Bij de inundatiekommen is er niet zozeer sprake van een beheer- en onderhoudsprobleem. Wel is er de uitdaging om de ambities ten aanzien van behoud van openheid te realiseren. Dit is vooral een ruimtelijke ordeningsopgave. De doelstelling van het openhouden van de inundatiezones past prima bij de functie natuur in de noordelijke inundatiegebieden rond Utrecht. In natuurgebieden is soms zelfs sprake van vernatting, waarbij het oorspronkelijke idee van het onder water zetten van de linie terug komt en beleefbaar wordt. Wel valt winst te behalen in het beheer ervan, door afstemming tussen de lokale beheerders en contactpersonen NHW binnen de terreinbeherende organisaties. Het agrarisch gebied en de boeren (circa 40% van het oppervlak van de NHW) voelen zich niet tot nauwelijks bewust betrokken of gecommitteerd aan NHW. Als drager van de openheid zij ze cruciaal. Conclusie: start met draagvlakverbreding binnen deze doelgroep. De extra zorg door terreinbeherende organisaties voor cultuurhistorische elementen kan vaak niet dekkend gefinancierd worden uit de beheersvergoedingen voor landschapstypen. De huidige SNL lijkt voor provincies onvoldoende aanknopingspunten voor gericht beheer van cultuurhistorische landschappen. 6 Organisatie beheer en onderhoud 6.1 Liniebrede organisatie voor beheer en onderhoud In uitvoeringsprogramma is specifiek benoemd een Liniewacht. Onderdeel van de interviews was dan ook de vraag of partijen hiervan de (meer)waarde inzien en welke taken een liniewacht zou kunnen uitvoeren. De gemeente Utrecht geeft aan dat een liniebrede organisatie bestaand uit vrijwilligers een bijdrage kan leveren voor beheer- en onderhoud, maar dat deze beperkt zal tot beheer en onderhoud van het groen. Beheer en onderhoud van gebouwen is complexer en gebouwen zijn meer kwetsbaar en schade vaak onherstelbaar. Hierdoor wordt er geen risico genomen met de inzet van vrijwilligers omdat er zijn grote twijfels zijn of vrijwilligers voldoende kennis en ervaring hebben. Een (vaste) lokale aannemer met kennis van het fort heeft de voorkeur van de gemeente. Daarnaast is ook het verzekeren van vrijwilligers een knelpunt omdat het afhandelen van schade een grijs gebied is en veel (meer) tijd zal kosten dan bij een aannemer. Ook zal de gemeente openbaar aan moeten besteden bij grotere werken. De gemeente maakt gebruik van de diensten van de stichting Werk aan de Linie en Reinaerde. Beide maken gebruik van re-integratie en zorgcliënten met ondersteuning van professionals. Beide voeren groenonderhoudswerkzaamheden uit en renovatie en schilderwerk aan gebouwen. Een liniebrede organisatie mag zich niet bemoeien met de strategische ontwikkelingen op het fort, dit is aan de eigenaar/exploitant/beheerder. De organisatie mag wel kennis en vrijblijvend advies geven. De organisatie kan ook themadagen organiseren, bijvoorbeeld een contactdag beheer. Op deze dag kunnen beheerders ervaringen en kennis uitwisselen. Natuurmonumenten heeft een eigen netwerk van vrijwilligers. De inzet van vrijwilligers is essentieel in het beheer- en onderhoudplaatje van Natuurmonumenten. Naast dat vrijwilligers onderhoud plegen ziet Natuurmonumenten deze vrijwilligers ook als ambassadeurs (tenminste voor de locaties waar vrijwilligers in aanraking komen met publiek). Dit betekend dat van (een deel) van de vrijwilligers naast kennis en ervaring met beheerwerkzaamheden ook wordt verwacht dat ze communicatief goed zijn onderlegd. Ze moeten kunnen uitleggen waar Natuurmonumenten voor staat en wat de rol van het fort is binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit stelt hogere eisen aan vrijwilligers. De inzet van een liniewacht kan volgens dhr. Nijenhuis bestaan uit het leveren van vrijwilligers en is dus sterk uitvoeringsgericht. Hierbij moet, indien het fort toegankelijk is voor publiek, worden gelet op de vaardigheden van vrijwilligers met het omgaan met mensen. De exploitant van Fort aan de Klop vindt het vastleggen van kennis overdreven en onnodig. Hij weet inmiddels wel waar hij zijn informatie moet halen en collega ondernemers weten hem meer dan goed te vinden. Het advies van zijn kant: vind het wiel niet opnieuw uit! De exploitant denkt momenteel niet aan het uitbesteden van beheer en onderhoud van reguliere werkzaamheden. Met zijn eigen inzet en met hulp van een vaste vrijwilliger kunnen reguliere onderhoudswerkzaamheden worden uitgevoerd. Dhr. Van Denderen (Fort Voordorp) geeft aan dat, wil je beheer en onderhoud liniebreed duurzaam regelen, er eerst strategisch moet worden nagedacht over de vraag waar je ontwikkelt en waar je conserveert. Niet alle locaties zijn geschikt om commercieel te ontwikkelen. Voor wat betreft een Liniewacht geeft dhr. Van Denderen aan dat deze club in zijn beleving voornamelijk handjes kan leveren op het eenvoudige reguliere onderhoud (vuil ruimen, eenvoudig schilderwerk). Meer specialistisch werk laat hij uitvoeren door een gespecialiseerd bedrijf. Staatsbosbeheer ziet zichzelf als een geschikte partij om het toekomstige beheer op forten uit te voeren. Ze beschikken over de organisatie, het materieel en expertise om beheer- en onderhoud op te pakken. De keuze van de beheerder hangt echter af van het geld. Diegene die het kan betalen mag het onderhoud (laten) uitvoeren. Staatsbosbeheer staat dus positief tegenover een grotere rol in het beheer- en onderhoud van de forten, maar aangezien Staatsbosbeheer het zelf moet doen met krimpende budgetten zal hiervoor wel extern geld nodig zijn. Een koepelorganisatie kan met name op het vlak van overhead efficiëntie bevorderen. Dit binnen een door de koepelorganisatie op te stellen gezamenlijke fortenvisie. Dit betreft een visie op welke ontwikkelingen je op forten toelaat (denk bv. aan vleermuizen), en welke kwaliteitscriteria bij de voorgestelde ontwikkelingen horen (kan je forten laten vervallen?). Een koepelorganisatie zou zich minder tot niet hoeven te bemoeien met de werkelijke uitvoering. Een liniebrede organisatie zou voor fort Spion een oplossing zijn wanneer deze vrijwilligers kan aanbieden met eigen materieel en kleding en een goede verzekering.

20 38 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 39 De Stichting fort Everdingen-Honswijk heeft wel zin om het beheer en onderhoud op te pakken, maar ziet zichzelf niet als de meest geschikte partij. Binnen de stichting is er namelijk op alle vlakken behoefte aan ondersteuning. Voor fort Everdingen zou Landschap Erfgoed Utrecht een goede beheerder (en eigenaar)zijn. Ze beschikken over de juiste kennis tav gebouwen en groen en hebben het juiste materieel om in te kunnen zetten. Voor fort Honswijk heeft de stichting geen idee. Dit komt vooral doordat nog niet duidelijk is wie de nieuwe eigenaar gaat worden. De stichting denkt dat de nieuwe eigenaar ook diegene is die onderhoudt uitvoert of in opdracht laat uitvoeren. Als aandachtspunt geeft dhr. Will mee dat er voor een aantal elementen wel specifiek aandacht of kennis nodig is. Als voorbeeld noemt hij de torenfort bij fort Honswijk. Deze is uniek binnen de linie en kent grote aantallen vleermuizen. Dit vergt dus aandacht en specifieke kennis. 6.2 Voorbeeld werlmodel landgoedwerkgroepen Tijdens een landelijke bijeenkomst over beheer en onderhoud van het Nederlandse Landschap hield de Stichting Landschapsbeheer Gelderland een enthousiast verhaal over Landgoedwerkgroepen. Dit is een vrijwilligerswerkgroep die onder gastheerschap en begeleiding van de landgoedeigenaar aan het werk gaat (zie bijlage X). Een landgoed valt voor wat betreft organisatie, aanwezige functies (rood en groen) en soms omvang (bij een klein landgoed) goed te vergelijken met een fort. De gedachte is dan ook dat een landgoedwerkgroep model kan staan voor het toekomstige beheer en onderhoud aan de linie. Voor het opzetten van een landgoedwerkgroep is een werkmodel ontwikkeld. Als je dit wilt vertalen naar fortenwerkgroepen/liniewachten de volgende zaken spelen die nu niet in het werkmodel staan: Een beeld van de werkvoorraad in het groenherstel beheer: als dat er niet is, moet er apart een advies komen voor herstel volgens een bepaald beeld, wat het onderhoud is en wat daarbinnen door vrijwilligers kan worden gedaan, dat wij of een andere partij kunnen verzorgen; Een meer uitgebreid voortraject, als fort en omgeving in bezit zijn bij meerdere partijen; een goed beeld van de werkvoorraad en werkzaamheden op en om het fort; De begeleiding van de vrijwilligers na het oprichten van de werkgroep in hun werkzaamheden als dat niet vanuit het fort kan plaatsvinden (welk gereedschap voor welk soort werk, hoe knot je een boom, hoe snoei je fruitbomen, hoe werk je samen). Maatwerk is hierbij het toverwoord: maatwerk in wat de vrijwilligers kunnen gaan doen en maatwerk met de betrokken partijen. 6.3 Conclusie De meningen over wat een liniebrede organisatie zou kunnen doen verschillen. Een organisatie die het onderhoud al geregeld heeft (in eigen beheer of uitbesteed aan derden) heeft geen behoefte aan extra inzet van vrijwilligers of denkt dat er teveel risico aan de inzet van vrijwilligers zitten. Een partij die moeite heeft om zelf het beheer en onderhoud voor elkaar te krijgen zit te springen om extra menskracht. Beheer is momenteel lastig te operationaliseren en onvoldoende op orde (door gebrek aan geld en/of ontbreken plannen) met als gevolg locaties met achterstallig onderhoud. Met de huidige druk op de financiën van eigenaren/beheerders wordt de inzet van vrijwilligers voor beheer voor sommige eigenaren een noodzaak. Wat in gesprekken vaker wordt genoemd is dat er behoefte is aan kundige mensen of dat men bang is dat er onvoldoende kennis aanwezig is binnen de organisatie (mn. bij vrijwilligers). Vrijwilligers die zonder de nodige kennis (te) enthousiast aan de slag gaan kunnen onherstelbare schade aanbrengen. Een bestaande werkvorm voor vrijwilligers als een thematische landgoedwerkgroep kan model staan voor een werkvorm op forten 7 Aanbevelingen Maak alle onderdelen van de waterlinie inzichtelijk (grenslimietpalen, restanten van aspergestellingen) om zo het eigenaarschap en verantwoordelijkheid van beheer beter te adresseren. Bij forten zonder duidelijke functie en/of eigenaar ontbreekt vaak een plan voor onderhoud en beheer. Streef naar een minimale duur van deze onduidelijkheid en maak expliciete afspraken over tijdelijk beheer. Maak voor elk fort een onderhoud- en beheerplan. Spreek de eigenaar hierop aan. Het aanspreken van eigenaren kan door de gezamenlijke overheden gebeuren. Om zicht te krijgen welke forten het beste rendabel te maken zijn en welke het beste voor een natuurfunctie kan worden ingezet zouden een natuurscan en een calculatiemethode voor een (realistische) exploitatie van gebouwen een handig middel zijn. Eigenaren worden dan geholpen bij de keuze tussen exploitatie en/of consolideren voor natuur, waarbij er voor exploitabele forten tevens inzicht ontstaat in welke mate een fort moet worden ingericht ( verdiencapaciteit ) om beheer- en onderhoudskosten terug te verdienen. Stel voor forten met een natuurwaarden een nul-meting op, waardoor de eigenaar een duidelijk ijkpunt heeft voor de consolidatie van de bouwwerken op het fort. Maak de beheeropgave inzichtelijk. Idealiter zijn alle te beheren objecten in kaart gebracht en in een of ander systeem ingevoerd die is gekoppeld aan beheer en onderhoudsmaatregelen. Als aanbeveling willen we meegeven om de nog niet in kaart gebrachte elementen (bijvoorbeeld de gebouwen op forten) samen met de wel bekende objecten op te nemen in een (gis)database. Er moet meer aandacht komen voor het interdisciplinaire karakter van onderhoud van linie-elementen. In het beheer komen ecologische en cultuurhistorische opgaven vaak bijeen. Daarbij gaan ze niet altijd samen. Afspraken over beheer en onderhoud vroegtijdig en concreet vastleggen. De ideeën over hoe een object moet worden onderhouden kan gezien door de ogen van een eigenaar en exploitant flink verschillen. Het is dus nuttig om met elkaar het ambitieniveau te bespreken. Concreet uitgeschreven beheerswerkzaamheden én jaarlijkse evaluatie tussen eigenaar en gebruiker voorkomen achterstallig onderhoud en versterken de samenwerking tussen beide partijen. Beheren is bijhouden! Extra inzetten op de bekendheid van de NHW bij bestuurders en lokale beheerders van terreinbeherende organisaties. De NHW kan vaker richting geven aan plannen en beheer van natuur- en landbouwgebieden, denk daarbij aan het openhouden van zichtlijnen, accentueren schootsvelden en het versterken van het contrast tussen terreinen ten westen van de hoofdverdedigingslijn en het inundatieterrein ten oosten ervan. Train vrijwilligers. Ten aanzien van de inzet van vrijwilligers bestaat er grote vrees dat er wel enthousiaste vrijwilligers kunnen worden ingezet, maar dat deze over onvoldoende (vak)kennis beschikken. Om een eigenaar en beheerder het vertrouwen te geven dat ze bekwame vrijwilligers in huis halen kan worden gedacht aan een paspoort beheer en onderhoud van cultuurhistorie. Hierin kan een vrijwilliger aangeven over welke vaardigheden hij/zij beschikt en welke ervaring hij/zij heeft opgedaan. Deel kennis van specifieke beheer en onderhoudswerkzaamheden op een actieve wijze. Om de opgedane kennis breder toegankelijk te maken kan er een website met specifieke informatie en voorbeelden over beheer en onderhoud worden ontwikkeld. Een netwerk van eigenaren en actieve vrijwilligers stimuleert om de kennis te delen.

21 40 Duurzaam beheer in de NHW Duurzaam beheer in de NHW 41 Vanuit de aanwijzing als Rijksmonument moet het eenvoudig mogelijk zijn alle eigenaren aan te schrijven. Met het opstellen van een laagdrempelige publicatie over beheer en instandhouding kan een basis worden gelegd voor meer draagvlak en actief beheer. Maak een duidelijke informatiebrief met daarin tips en trucs? Wat is wind- en waterdicht? Wat is instandhouden? Zorg voor meer duidelijkheid over het grijze gebied rond de instandhoudingplicht die eigenaren hebben. Een bestaande werkvorm als een landgoedwerkgroep kan model staan voor een werkvorm op forten. Door een of enkele pilots uit te voeren kunnen de specifieke beheer en onderhoudsaspecten van forten in het werkmodel worden ingepast. In het verleden was er in de provincie Utrecht een beheerpakket Forten opengesteld. Het projectbureau NHW kan in overleg met verschillende overheden (provincies/rijk) bekijken of er een mogelijkheid bestaat om een soortgelijk beheerpakket te ontwikkelen en open te stellen. De provinciale variatie in gebruik van de SNL- regeling dreigt tot versnippering in de linie. Eenduidigheid in gebruik van de regeling is een kans voor beheer van cultuurlandschappen. Organiseer een provinciale kennisuitwisseling over de mogelijkheden van SNL-pakketten ten behoeve van de instandhouding van landschapselementen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bijlage 1 Inventarisatie De huidige beheersvergoedingen dekken niet de kosten van beheer. Ondersteun als nationaal project de verkenningen van eigenaren van forten/linie-elementen met een natuurfunctie in hun zoektocht naar het nader exploitabel maken van deze elementen. Voor forten met minder verdiencapaciteit ( al dan niet door hun functie) zal duidelijk moeten worden hoe beheerslasten gedragen worden. fort inundatiemiddel houten object groepsschuilplaats groepsschuilplaats tankversperring overige objecten batterij kazemat kazemat