Metselteken. Sign in masonry

Transcriptie

1 UDC 003.6:693.2 Sign in masonry RVblad 01-1 Metseltekens: figuren, tekens en symbolen in baksteen-metselwerk Signs in brickwork: figures, signs and symbols in brick-masomy H.H.M. Strijbos Inleiding Aan menig bouwwerk in baksteen komen figuren voor die, met het optrekken van het metselwerk, in een met het opgaande werk min of meer contrasterende steen zijn aangebracht. In het kader van restauraties dient dit fenomeen met aandacht en zorgvuldigheid te worden behandeld, om ze zo ongeschonden mogelijk te handhaven. Dit artikel wil een bijdrage daaraan leveren. Aan het verschijnsel is in het verleden in het Restauratievademecum al enige aandacht besteed (RVblad Metselen in baksteen 01-2 t/m 4); hier zal er dieper op worden ingegaan. De figuren zijn nagenoeg altijd samengesteld uit koppen, een enkele keer komen er strekken in voor of gehakte stenen. De stenen waaruit de figuren zijn opgebouwd, zijn meestal gesinterd of door reductie zwart geworden. In de kuststreken, waar de steenovens vaak met zouthoudende turf werden gestookt, is de kleurafwijking met het opgaande werk vaak het gevolg van de neerslag van een groenig zoutglazuur. In gebieden waar zowel gele als rode baksteen voorkwam, werd dat kleurcontrast benut: rode steen in geel opgaand metselwerk of andersom. In zeldzame gevallen lijkt het glazuur opzettelijk te zijn aangebracht afb. 66 en 68 of werd natuursteen gebruikt om de figuren zich te laten aftekenen in het opgaande metselwerk, zoals aan de toren van de Hervormde kerk te Amerongen, waar een deel van de figuren grotendeels uit tufsteen bestaat afb. 77. In een enkel geval is een figuur in dezelfde baksteen uitgevoerd als het opgaande metselwerk afb. 48. Gesinterde en gereduceerde stenen of stenen waarop zich een zoutglazuur had afgezet en stenen in een afwijkende rode of gele kleur kwamen algemeen voor. Het zijn onbedoelde bijprodukten van het minder perfecte bakproces in de oude ovens. Ze zijn in het opgaande metselwerk meestal in groten getale te vinden. De aandacht en zorgvuldigheid die de tekens vragen, is op de eerste plaats gerechtvaardigd omdat het een merkwaardig verschijnsel betreft, dat voorkomt over een groot gebied dat zich tenminste uitstrekt over de noordelijke grensstreek van Frankrijk (Frans- Vlaanderen en de Thierache), de voormalige zuidelijke Nederlanden (de provincies Vlaanderen, Henegouwen, Brabant, Antwerpen en Limburg in België) en het westen van Duitsland (Nederrijn-Westfalen, Nedersaksen en Sleeswijk-Holstein). Anderzijds is veel aandacht ook nodig, omdat de kleur- en helderheidscontrasten met het omringende metselwerk vaak gering zijn, waardoor ze gemakkelijk aan de aandacht kunnen ontsnappen afb. 1,2 en 3. Bovendien plaatsen beschadigingen en verwering de restaurateur vaak voor problemen of en hoe herstel moet plaats vinden. Over de figuren is veel gepubliceerd, maar die publikaties bevatten veel meer opengebleven vragen dan antwoorden. Het risico dat aanvullingen of restauraties aantasting inhouden, die verder onderzoek op een dwaalspoor zetten, is daarom levensgroot. Verspreiding in tijd, plaats en gebouwtype De metseltekens zijn toegepast in de gehele periode van de 15de tot in de 19de eeuw, zij het dat een enkele belangstellende bouwer ook in onze eeuw op een vergelijkbare wijze figuren in het metselwerk laat opnemen. Die laatste voorbeelden staan uiteraard los van de oude tradities. Het voorkomen in Frankrijk, België, Nederland en Duitsland is al genoemd. Het is zeer waarschijnlijk dat de beschikbare inventarisaties onvolledig zijn en dat ook buiten de genoemde gebieden de tekens te vinden zijn. Ook ten aanzien van Nederland heeft de inventarisatie niet de pretentie volledig te zijn. In Nederland neemt de toepassing van de figuren naar het noorden af, 1. Duizel, kerktoren, eerste geleding noordzijde. De gesinterde baksteen is grotendeels goed zichtbaar. De figuren van uiteenlopende aard zijn ingepast in de gevelverdeling met spaarvelden, zie ook afb. 96 (foto Gaston Remery). RDMZ RV 1993/32 5

2 RVblad Duizel, kerktoren eerste geleding 3. Tegelen, toren R.-K. kerk, eerste zuidzijde. De burch ttoren is goed geleding noordzijde. Tegen de donkere zichtbaar, maar het koppenpatroon baksteen van het opgaande metselwerk daaronder vraagt zorgvuldige waarne- steekt de gesinterde steen nauwelijks af ming (zie ook afb. 99). (zie ook afb. 51). 4. Perigord (Dordogne). Een van de vele voorbeelden van figuren samengesteld uit donker gekleurde daktegels. wat echter uit de hier gebruikte gegevens niet in de juiste mate tot uiting komt. Die schieten ten aanzien van midden Nederland ten noorden van de grote rivieren tekort. In de provincies nog verder naar het noorden zijn ze zeldzaam, een reden temeer om er daar extra op te letten. Hoewel de overeenkomst met de figuren die in Frankrijk voorkomen in daken die met gebakken daktegels zijn gedekt frappant is, blijven ze hier onbesproken, omdat deze voor de voormalige Nederlanden, waar immers de gebakken daktegels in onbruik zijn geraakt, niet meer relevant zijn afb. 4. Aan kerken en hun torens komen de figuren algemeen voor in de 15de en de 16de eeuw. Het 13deeeuwse gedeelte van de toren van de Sint-Salvatorkathedraal te Brugge vertoont echter aan de noord- en aan de zuidgevel een Latijns kruis van geglazuurde baksteen. Terwijl na de reformatie in de zuidelijke Nederlanden de kerkbouw voortgang vond, komen aan 17eeeuwse en jongere kerkgebouwen in dat gebied geen metseltekens meer voor. Aan stadspoorten en wallen komen ze al voor in de 14de eeuw (Zierikzee en Elburg zie afb. 110). De Amsterdamse poort te Haarlem uit de 15de eeuw vertoont heraldische motieven. Aan stadswallen zijn metseltekens in zwang gebleven tot in de 16de eeuw. Aan kastelen in Nederland zijn ze toegepast tot in de 17de eeuw, en in Noord-Frankrijk en België tot in de 18de eeuw. Waar kloosters en abdijen in Nederland tijdens de reformatie hun oorspronkelijke functie hebben verloren, zijn ze daarna niet meer toegepast. In de 19de eeuw is de traditie niet opnieuw opgenomen, al doen sommige versieringen in verblendsteen aan neogotische gebouwen er wel aan denken. In de zuidelijke Nederlanden vinden we ze echter aan deze complexen nog tot in de 18de eeuw. Vooral de ringmuren daarvan zijn vaak rijk van metseltekens voorzien. Aan begijnhoven komen de figuren voor tot tenminste het einde van de

3 RVblad de eeuw. Boerenhoeven zijn meestal pas in de 16de eeuw voor het eerst in baksteen uitgevoerd, maar ze vertonen de figuren al vanaf die tijd tot in de 19de eeuw. Werkwijze In veel gevallen bestaat er nagenoeg geen compositorisch verband met de contouren van de gevel of de gevelopeningen (bijvoorbeeld aan de kerktoren van Peer in Belgisch-Limburg, afb. 41). Als delen van figuren door bouwelementen, zoals gevelopeningen of druiplijsten, zijn afgesneden, is dat lang niet altijd het gevolg van latere verbouwingen. Waar gevels zijn ingedeeld met spaarvelden en lisenen werd daarmee echter veelal wel rekening gehouden, hoewel dan vaak nog zeer uiteenlopende figuren bijeen zijn geplaatst afb. 1. Ook met geveltoppen is vaak verband aan te wijzen afb. 89 of met een aanbouw afb. 75. Grote rasterpatronen kunnen zelfs gehele gevelvlakken bedekken (het huis Merwede bij Dordrecht afb. 5 en de onderste geleding van de gevels van de zijbeuken en de kooromgang van de middeleeuwse kerk van Brecht in België bij Hoogstraten). Er is enige voorkeur te 5. Dordrecht, slot Merwede. Een ruitenpatroon van groen verglaasde baksteen, dat de gehele noord-westgevel beslaat (foto Collectie Steenbergh, archief RDMZ). constateren voor de gevels waarin zich de hoofdtoegang van het gebouw of het complex bevindt en bij de kerken voor de torens. Maar in beginsel kunnen de figuren in alle zichtvlakken te vinden zijn. In principe volgen de figuren de vertanding volgens de halve koppemaat van het metselverband. Een enkele keer werd daarvan afgeweken, waardoor binnen één figuur verschillende diagonaallijnen kunnen voorkomen. Bij sommige vrijstaande figuren zijn verticale of diagonale lijnen uitgevoerd in op kant geplaatste stenen, o.a. afb. 110, zodat het metselverband moest worden verlaten en stenen moesten worden behakt. Onregelmatige metselverbanden kunnen scheve, asymmetrische figuren opleveren, maar het voorkomen van dezelfde figuren elders blijkt anderzijds in veel gevallen aanleiding te hebben gegeven om ter plaatse juist zorgvuldiger in verband te metse len. Het meest valt dat op bij regelmatige koppenpatronen. Waar die zijn omgeven door een vrij willekeurig verband, ging men ter plaatse van de patronen zelf over op correct Vlaams of kruisverband afb. 95 en 96. Bij Vlaams verband zijn dan alle koppen gesinterd, bij kruisverband alleen elke tweede kop in de koppenlagen. Als een nieuwe zending stenen werd aangevoerd, kon de koppemaat daarvan afwijken. De metselaar die bezig was bijvoorbeeld in een spaarveld met een diagonaalpatroon, werd geconfronteerd met het feit dat een nieuwe laag een of enkele koppen meer omvatte dan de lagen daaronder. Het patroon raakte dan verstoord. Bij de aanwezigheid van speklagen op een korte onderlinge afstand, waar die afstand ongeveer gelijk is aan de dikte van de speklagen zelf, komen de metseltekens niet voor: wel waar de onderlinge afstand van de speklagen veel groter is. Aan de toren van Nederweert bijvoorbeeld komen speklagen voor van 4 tot 5 lagen dik, met een onderlinge afstand van 22 lagen. Daartussen RDMZ RV 1993/32-6

4 RVblad 01-4 speelt

5 RVblad Andreaskruis

6 RVblad 01-6 CD

7 RVblad CD spaarveld 38 spaarveld muizentandfries onder torenspits

8 RVblad c5 rhi-v r-vm-i- Ll II 1 f^pcpöc

9 RVblad

10 RVblad Grave, Hervormde kerk. 64. Eindhoven, klooster Mariënhage. 65. Tongerlo, abdij.

11 CD E33 tufsteen gele baksteen opgaand metselwerk rode baksteen Berghem, kerktoren. Dit uit ruiten samengestelde Latijnse kruis zou te duiden zijn als man-rune, vanwege de schuin omhoog geplaatste armen. 77. Amerongen, toren Hervormde kerk.

12 RVblad Balen-Schoorheide, kapel. Een elementaire hartvorm.

13 RVblad

14 RVblad i r i r 1 -

15 RVblad zouden kunnen opleveren omtrent het fenomeen. Uit de motieven zelf en hun plaatsing zijn de volgende conclusies te trekken: -

16 RVblad Balen-Schoorheide. Opschriften en jaartallen komen op vele plaatsen voor. Dit voorbeeld is ontleend aan een boerderij die als schepenbank zou hebben gediend. De gearceerde vlakken zijn (versmald getekende) secundair ingebroken ramen, waardoor het totaalbeeld

17 RVblad taal. Aanvullingen zouden dan betekenissen kunnen veranderen en zijn daarom uit den boze. Bij restauraties

18