Energieakkoord. Energieakk. Visie. Informatie voor belanghebbenden

Transcriptie

1 Energieakkoord Informatie voor belanghebbenden Energieakk Deze PDF is aanklikbaar, klik op het betreffende onderdeel om door de PDF te navigeren: Visie Energieakkoord

2 Energieakkoord Visie Op weg naar een schone toekomst Nederland heeft een grote stap gezet naar een schone toekomst. Op 6 september 2013 sloten ruim veertig partijen, waaronder de overheid, samen een Energieakkoord voor duurzame groei. De komende jaren gaan zij fors investeren in energiebesparing en hernieuwbare energieopwekking. Het Energieakkoord is daarom niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor de Nederlandse economie: het levert tienduizenden nieuwe banen op, verbetert het concurrentievermogen van de industrie en vergroot de export. Onze energie moet betrouwbaar en betaalbaar blijven. Daarom maken we meer ruimte voor schone, hernieuwbare energie. Dat is energie die opgewekt is uit bijvoorbeeld zonlicht, wind of water bronnen waar we steeds opnieuw uit kunnen putten. Een belangrijk voordeel van schone energie is dat we daarmee de uitstoot van CO2 (broeikasgas) en andere vervuilende stoffen drastisch verminderen. Daarmee leveren we als klein land onze bijdrage aan het oplossen van klimaatproblemen. We dragen eraan bij dat ook onze kinderen en kleinkinderen in gezondheid en welvaart op aarde kunnen leven. De komende jaren nemen we belangrijke stappen in de vergroening van onze energievoorziening. Het wordt bijvoorbeeld financieel en praktisch aantrekkelijk voor om te investeren in energiebesparende maatregelen, zoals muurisolatie of dubbel glas. Ook meedoen aan coöperatieve initiatieven voor duurzame energieopwekking, bijvoorbeeld zonnepanelen of windmolens, levert financieel voordeel op. Woningcorporaties gaan ervoor zorgen dat hun huizen energiezuiniger worden. Industriële bedrijven gaan investeren in energie-efficiëntere productieprocessen, bijvoorbeeld door hergebruik van warmte. Bedrijven die goederen of mensen vervoeren, gaan steeds verder overschakelen op schone energie. De Nederlandse Clean Tech-industrie, die voortdurend nieuwe duurzame toepassingen ontwikkelt, gaat daarmee in binnen- en buitenland de boer op. Op deze website vindt u alle informatie over het Energieakkoord voor duurzame groei en het volledige akkoord (pdf). Het Energieakkoord is ondertekend door onder meer de overheid, werkgevers, vakbonden, natuur- en milieu, woningcorporaties, consumenten en koepel voor de industrie, de transportsector en de energiesector. Deze PDF is aanklikbaar, klik op het betreffende onderdeel om door de PDF te navigeren: Energieakkoord

3 Wie zaten aan tafel? Energieakk Deze PDF is aanklikbaar, klik op het betreffende onderdeel om door de PDF te navigeren: Visie Energieakkoord

4 Energieakkoord Totaaloverzicht van belanghebbenden en onderliggende aspecten in het energieakkoord Financiers Deze PDF is aanklikbaar, klik op het betreffende onderdeel om door de PDF te navigeren: Visie Energieakk

5 belanghebbenden Energieakkoord Per belanghebbende zijn maatregelen uitgewerkt. Klik op het desbetreffende onderwerp: Financiers Huisvenstende Financiers Ik bespaar energie & geld in mijn woning Ik wek mijn eigen energie op Ik ben mobiel G Ik reis naar werk Ik heb werk en goede vaardigheden de omgeving Industrie Wij financieren duurzame energieprojecten Commerci iserin Wij commercialiseren en exporteren Wij hebben vaardig personeel Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter Wij gebruiken meer duurzame energie Wij transporteren goederen Mobiliteit & tansport Energieproducerend bedrijfsleven Wij investeren in hernieuwbaar Wij beheren het net Wij besparen energie in woningen Terug naar

6 burger Intro en leeswijzer Steeds meer zien het belang van energiebesparing en de overstap op schone energie uit bijvoorbeeld zon, wind of water. Als ik als burger daaraan meedoe, profiteer ik van: aantrekkelijke financiering en ontzorging bij energiebesparende maatregelen (ik bespaar energie & geld in mijn woning) mijn eigen (voordelige) duurzame energie via deelname aan een burgercoöperatie (ik wek mijn eigen energie op) meer gemak en voordeel als ik kies voor duurzaam reizen (ik ben mobiel) De informatie over de bijdrage die ik kan leveren aan groene groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen de onderhandelaars van het Energieakkoord bereiken en wanneer? : wat is daarvoor afgesproken en wat merk ik daarvan? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

7 burger Ik bespaar energie & geld in mijn woning Energiebesparing voor milieu en portemonnee Burgers zijn verantwoordelijk voor een derde (32%) van het totale energiegebruik in Nederland ü Burgers kunnen dus een grote bijdrage leveren aan het verminderen van de CO2-uitstoot ü Dat is niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor de portemonnee. Met energiebesparing kunnen hun woonlasten flink omlaag brengen Woningeigenaren Energiebesparende maatregelen zijn voor woningeigenaren op dit moment niet aantrekkelijk genoeg, want ü Ze geven rompslomp en overlast ü De terugverdientijd is vaak lang ü Het is lastig een lening te krijgen voor energiebesparende maatregelen Woninghuurders Woningisolatie is voor huurders op dit moment niet aantrekkelijk, want ü Investeringen in woningisolatie leveren geen lagere woonlasten op intro/leeswijzer Naar /ambitie

8 burger Ik bespaar energie & geld in mijn woning Een energieneutrale toekomst ü Aan de onderhandeltafel van het Energieakkoord is afgesproken dat alle in 2050 in een energieneutraal huis wonen. Dit betekent dat er per saldo geen CO2-uitstoot is. Dat kan door in bestaande woningen in woningisolatie te investeren en door steeds meer duurzame bronnen (bijvoorbeeld wind, zonlicht, water en aardwarmte) in te zetten voor elektriciteit en warmte ü In 2030 heeft het gemiddelde koophuis het energielabel A Ter vergelijking: huizen die in 2013 worden gebouwd hebben minstens energielabel A++ Woninghuurders ü De huizen van woningcorporaties hebben in 2020 gemiddeld energielabel B ü Het overgrote deel (80%) van woningen van particuliere verhuurders heeft in 2020 energielabel C urgentie Naar maatregelen

9 burger Ik bespaar energie & geld in mijn woning (1/2) Woningeigenaren (1/3) Woningeigenaren worden zich bewust van de energieprestatie van hun huis ü Ik krijg in 2014 of 2015 een indicatief energielabel. Dat geeft aan hoe energiezuinig mijn huis is ü Ik kan mijn indicatieve energielabel laten certificeren. Daarmee kom ik in aanmerking voor aantrekkelijke financiering van energiebesparende maatregelen ü Ik word me meer bewust van het belang van energiebesparing door een landelijke voorlichtingscampagne (vanaf 2014) van overheden, bedrijven en maatschappelijke ü Ik krijg vanaf 2014 een aanbod en informatie van leveranciers om oude apparaten te vervangen ü Ik kan vanaf 2016 informatie over energiebesparing krijgen bij gemeenschappelijke energieloketten; in sommige regio s kan dit eerder Woningeigenaren (2/3) Woningeigenaren worden ontzorgd als ze energiebesparende maatregelen willen nemen ü Ik krijg van dienstverleners zoals energieleveranciers, installatie-, bouwen technologiebedrijven een totaalaanbod met alle mogelijke diensten om energie te besparen. Die diensten kan ik vanaf 2014 in stappen betalen via mijn energierekening ü De dienstverleners geven garantie op het resultaat (de energieprestatie ) van hun werk ü Als de netbeheerder bij mij een slimme meter plaatst, krijg ik daarbij meteen een aanbieding van de netbeheerder en de energieleverancier om kosten te besparen /ambitie Naar maatregelen (1/2)

10 burger Ik bespaar energie & geld in mijn woning (2/2) Woningeigenaren (3/3) De financiering van energiebesparende maatregelen wordt voor woningeigenaren aantrekkelijker ü Ik kan al in 2013 goedkoop geld lenen via het Energiebesparingsfonds ü In 2013 wordt de mogelijkheid onderzocht een lening te koppelen aan mijn woning in plaats van aan mij. Als dat doorgaat, hoeft de looptijd van de lening geen belemmering te zijn als ik wil verhuizen Leden van een Vereniging van Eigenaren (VvE) ü Naast de maatregelen voor woningeigenaren komt er medio 2014 aanvullend beleid voor mensen die lid zijn van een Vereniging van Eigenaren (VvE). Dat is erop gericht om belemmeringen weg te nemen die VvE s ervaren als ze energiebesparingsmaatregelen willen nemen Woninghuurders ü Woningcorporaties gaan hun woningen verbeteren, maar de kosten voor mij als huurder blijven gelijk of dalen. Om dat te garanderen komt er een woonlastenwaarborg ü Particuliere verhuurders beoordelen of zij onder dezelfde voorwaarden versneld woningen energiezuinig kunnen maken ü Ik krijg vanaf 2014 een aanbod en informatie van leveranciers om mijn oude apparaten te vervangen maatregelen (1/2) Naar het volgende onderwerp: ik wek mijn eigen energie op

12 burger Ik wek mijn eigen energie op Burgers willen zelfvoorzienend zijn Steeds meer willen in hun eigen energiebehoefte voorzien. Voordelen daarvan zijn: ü minder energiekosten ü meer betrokkenheid bij hun omgeving ü minder belasting van het milieu ü een energiesysteem dat minder afhankelijk is van het buitenland Decentrale energieopwekking (buiten de gevestigde leveranciers om) is best ingewikkeld: ü regels veranderen nogal eens ü financieringsmogelijkheden zijn ingewikkeld en niet altijd aantrekkelijk ü er is gebrek aan betrouwbare informatie ü het energienet is niet berekend op de hoge eisen die decentrale opwekking stelt het vorige onderwerp: Ik bespaar energie & geld in mijn woning Naar /ambitie

13 burger Ik wek mijn eigen energie op Op naar energieneutraal ü Partijen in het Energieakkoord streven naar een energieneutrale gebouwde omgeving in Dat wil zeggen dat gebouwen en woningen zo min mogelijk energie gebruiken en alle nodige energie duurzaam opwekken ü In 2020 moeten 1 miljoen huishoudens en bedrijven voor een substantieel deel via duurzame decentrale energie in hun elektriciteitsvraag voorzien Ruim baan voor burgerinitiatief In het Energieakkoord is vastgelegd dat het voor aantrekkelijk moet worden om (eventueel in coöperatief verband) energie op te wekken ü Informatie moet betrouwbaar zijn ü Financieringsmogelijkheden moeten aantrekkelijk zijn ü Het elektriciteitsnet moet worden aangepast op meer decentrale opwekking urgentie Naar maatregelen (1/2)

14 burger Ik wek mijn eigen energie op (1/2) Burgers worden betrokken en ontzorgd ü Mijn mening telt als er plannen zijn voor het plaatsen van windmolens bij mij in de buurt. Draagvlak bij is nodig om hiervoor een vergunning te krijgen ü Ik kan mede-eigenaar worden van windmolens, zodat ik mijn eigen stroom opwek ü Ik krijg minder last van regels om zelf duurzame energie op te wekken, want de regels van de Omgevingswet worden eenvoudiger ü Ik kan makkelijker een keuze maken uit het aanbod van decentrale duurzame energie omdat er vanaf medio 2014 een kwaliteitsen certificeringsysteem is ü Ik kan met buurtgenoten makkelijker gaan experimenteren met duurzame decentrale energie-initiatieven. Daarvoor wordt de Gas- en Elektriciteitswet aangepast Woningeigenaren ü Het wordt voor mij aantrekkelijk om samen met mijn VvE onze energie op te wekken. De eerste schijf van de energiebelasting wordt verlaagd met 7,5 cent per kwh ü Ik kan als woningeigenaar makkelijker een vergunning krijgen voor een warmte/koudeopslaginstallatie doordat er één instantie komt die die vergunningen verleent /ambitie Naar maatregelen (2/2)

15 burger Ik wek mijn eigen energie op (2/2) Leden van energiecoöperaties ü Het wordt voor mij aantrekkelijk om samen met anderen in een coöperatie onze energie op te wekken. De eerste schijf van de energiebelasting wordt verlaagd met 7,5 cent per kwh ü Wij worden als coöperaties gestimuleerd om naast elektriciteitsopwekking ook warmte/koudeprojecten op te zetten ü Het wordt voor ons makkelijker om aan crowdfunding te doen. De overheid neemt mogelijke belemmeringen weg maatregelen (1/2) Naar het volgende onderwerp: ik ben mobiel

17 burger Ik ben mobiel Groeiende CO2-uitstoot ü Mobiliteit en transport zijn verantwoordelijk voor een kwart (24%) van de CO2-uitstoot van Nederland (2011) ü Die uitstoot is in de afgelopen twintig jaar flink gestegen. In 2011 waren emissies ruim een kwart hoger dan in Het verkeer zal blijven toenemen, dus zijn duurzame alternatieven hard nodig Duurzame mobiliteit is niet aantrekkelijk genoeg ü Rijden zonder CO2 uit te stoten (al of niet per saldo) moet aantrekkelijker worden ü Belastingen op auto s zijn vooral gericht op bezit, niet op gebruik. Daardoor geldt: wie een auto heeft, gebruikt hem zoveel mogelijk ü Het is niet aantrekkelijk genoeg om te kiezen voor fiets of openbaar vervoer in plaats van de auto Voertuigen zijn niet duurzaam genoeg ü Er zijn nog geen strenge Europese normen voor een schoon en zuinig wagenpark die er tegelijk voor zorgen dat de concurrentieverhoudingen tussen landen niet in gevaar komen ü De ontwikkeling van nieuwe technologieën een onvoorspelbaar en continu proces wordt te weinig gestimuleerd ü Het openbaar vervoer zorgt nog voor te veel CO2-uitstoot Gebrek aan duidelijkheid ü Overheidsbeleid is niet consistent. Daardoor wachten en (OV-)bedrijven met investeringen in duurzame mobiliteit het vorige onderwerp: Ik wek mijn eigen energie op Naar /ambitie

18 burger Ik ben mobiel Minder uitstoot broeikasgassen ü Primaire doel van de mobiliteits- en transportsector is om de uitstoot van broeikasgassen door de sector te reduceren ü In 2050 is de broeikasgasemissie met minimaal 60% gereduceerd t.o.v ü De transport- en mobiliteitssector levert een energiebesparingsbijdrage 15 à 20 PJ in 2020, uitgaande van tijdige realisatie van voorgenomen Europese CO2-emissienormen voor personen- en bestelauto s ü De sector streeft naar vermindering van andere ongewenste (milieu)effecten Zie staafdiagram hiernaast voor: Emissies mobiliteit en transport t.o.v (NL, IPCC-definitie) 2011$ 2020$ 2030$ 2050$ +26%% +13%% +12%%!17% Daadwerkelijke%uitstoot% Eﬀect%vastgesteld%beleid%(indica:e%PBL)% urgentie Naar maatregelen Overeengekomen%doelstellingen%!60%

19 burger Ik ben mobiel Duurzame vervoersmiddelen ü Vanaf 2035 kunnen alle nieuw verkochte personenauto s CO2-emissievrij rijden ü Als ik een ultrazuinige personenauto heb, krijg ik daar in ieder geval tot en met 2018 belastingvoordeel voor ü Door meer aandacht voor duurzaamheid in de aanbestedingen van openbaar vervoer, zal ik in de toekomst veel vaker in een duurzame bus, tram of trein zitten. Fietsen wordt ook aantrekkelijker Betalen voor gebruik ü Er komt onderzoek naar betalen voor gebruik (in plaats van bezit) van voertuigen. De overheid zet deze kabinetsperiode geen stappen; toekomstige politieke besluitvorming zal bepalen of het er daadwerkelijk van komt Ruimtelijk beleid ü Gemeenten en provincies nemen klimaatdoelen op in hun ruimtelijk beleid. Dat betekent bijvoorbeeld dat duurzaamheid een rol speelt in het bepalen van woon- en werkplekken en de verbindingen daartussen /ambitie Naar de volgende groep belanghebbenden: werknemers

21 Intro en leeswijzer dragen de komende jaren bij aan het realiseren van de ambities uit het Energieakkoord voor duurzame groei. Wij doen dat als werknemers door: duurzamer van en naar werk te reizen (ik reis naar werk) te zorgen dat onze vaardigheden blijven passen bij de veranderende vraag van de arbeidsmarkt, met name in de bouw (ik heb werk & goede vaardigheden) De informatie over onze bijdrage aan groene groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen onderhandelaars van het Energieakkoord bereiken en wanneer? : wat is daarvoor afgesproken en wat merk ik daarvan? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

22 Ik reis naar werk Groeiende CO2-uitstoot ü Mobiliteit en transport zijn verantwoordelijk voor een kwart (24%) van de CO2-uitstoot van Nederland (2011) ü Die uitstoot is in de afgelopen twintig jaar flink gestegen. In 2011 waren emissies ruim een kwart hoger dan in Het verkeer zal blijven toenemen, dus zijn duurzame alternatieven hard nodig Duurzame keuzes moeten beloond worden ü Rijden zonder CO2 uit te stoten (al of niet per saldo) moet aantrekkelijker worden ü Overheidsbeleid moet consistent zijn en er moet duidelijkheid zijn over het aantal jaren dat zuinige auto s fiscaal voordeel hebben. Belastingen op auto s zijn nu vooral gericht op bezit, niet op gebruik. Daardoor geldt: wie een auto heeft, gebruikt hem zoveel mogelijk Voertuigen moeten duurzamer ü Er zijn nog geen strenge Europese normen voor een schoon en zuinig wagenpark die er tegelijk voor zorgen dat de concurrentieverhoudingen tussen landen niet in gevaar komen ü Het openbaar vervoer zorgt nog voor te veel CO2-uitstoot; in aanbestedingen is te weinig aandacht voor duurzaamheid intro/leeswijzer Naar /ambitie

23 Ik reis naar werk Minder uitstoot broeikasgassen ü Primaire doel van de mobiliteits- en transportsector is om de uitstoot van broeikasgassen door de sector te reduceren ü In 2050 is de broeikasgasemissie met minimaal 60% gereduceerd t.o.v ü De transport- en mobiliteitssector levert een energiebesparingsbijdrage 15 à 20 PJ in 2020, uitgaande van tijdige realisatie van voorgenomen Europese CO2-emissienormen voor personen- en bestelauto s ü De sector streeft naar vermindering van andere ongewenste (milieu)effecten Zie staafdiagram hiernaast voor: Emissies mobiliteit en transport t.o.v (NL, IPCC-definitie) 2011$ 2020$ 2030$ 2050$ +26%% +13%% +12%%!17% Daadwerkelijke%uitstoot% Eﬀect%vastgesteld%beleid%(indica:e%PBL)% urgentie Naar maatregelen Overeengekomen%doelstellingen%!60%

24 Ik reis naar werk Duurzame vervoersmiddelen ü Vanaf 2035 kunnen alle nieuw verkochte personenauto s CO2-emissievrij rijden ü Als ik een ultrazuinige personenauto heb, krijg ik daar in ieder geval tot en met 2018 belastingvoordeel voor ü Door meer aandacht voor duurzaamheid in de aanbestedingen van openbaar vervoer, zal ik in de toekomst veel vaker in een duurzame bus, tram of trein zitten. Fietsen wordt ook aantrekkelijker Betalen voor gebruik ü Er komt onderzoek naar betalen voor gebruik (in plaats van bezit) voor voertuigen. De overheid zet deze kabinetsperiode geen stappen; toekomstige politieke besluitvorming zal bepalen of het er daadwerkelijk van komt Ruimtelijk beleid ü Gemeenten en provincies nemen klimaatdoelen op in hun ruimtelijk beleid. Dat betekent bijvoorbeeld dat duurzaamheid een rol speelt in het bepalen van woon- en werkplekken en de verbindingen daartussen Mobiliteitsmanagement en brandstofbesparing ü In 2014 start een fiscale pilot met mobiliteitsbudgetten. Daarmee worden forenzen en zakelijke reizigers gestimuleerd om niet, minder, duurzamer en buiten de spits te reizen. Grote bedrijven maken plannen om binnen vijf jaar te zorgen voor 20 procent minder CO2-uitstoot in woon-werk en zakelijk verkeer. In 2015 zijn er 1 miljoen mobiliteitspassen in gebruik, in 2020 zijn er deelauto s met een gemiddeld zeer lage uitstoot /ambitie Naar het volgende onderwerp: ik heb werk & goede vaardigheden

25 Intro en leeswijzer dragen de komende jaren bij aan het realiseren van de ambities uit het Energieakkoord voor duurzame groei. Wij doen dat als werknemers door: duurzamer van en naar werk te reizen (ik reis naar werk) te zorgen dat onze vaardigheden blijven passen bij de veranderende vraag van de arbeidsmarkt, met name in de bouw (ik heb werk & goede vaardigheden) De informatie over onze bijdrage aan groene groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen onderhandelaars van het Energieakkoord bereiken en wanneer? : wat is daarvoor afgesproken en wat merk ik daarvan? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

26 Ik heb werk & goede vaardigheden Meer en andere banen Door de maatregelen in het Energieakkoord verandert de behoefte aan werknemers en vaardigheden. Er komen nieuwe banen op het gebied van energiebesparing en schone energietechnologieën en diensten. Tegelijk verdwijnen andere banen. Dat vraagt om goede afstemming tussen en binnen sectoren ü Voorwaarden voor het realiseren van de ambities en kansen uit het Energieakkoord zijn: ü goede in- en doorstroom op de arbeidsmarkt en adequate om- en bijscholing ü grotere instroom in technische opleidingen ü betere afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt op verschillende niveaus ü behoud van personeel ( duurzame inzetbaarheid ) ü die hun baan verliezen moeten snel in nieuwe functies aan de slag kunnen (van werk naar werktrajecten) het vorige onderwerp: ik reis naar werk Naar /ambitie

27 Ik heb werk & goede vaardigheden Meer banen ü Energiebesparing en schone technologie leveren werk op. De partijen van het Energieakkoord hebben de ambitie dat er banen bij komen. ü De partijen willen ondernemers en investeerders stimuleren om te investeren in energiebesparing in de energie-intensieve industrie. Dat zorgt ervoor dat deze industrie internationaal concurrerend blijft en haar werkgelegenheid houdt Toppositie ü De onderhandelende partijen hebben de ambitie vastgelegd dat Nederland in 2030 in de top-10 staat van de Mondiale CleanTech ranking, een internationale ranglijst van landen die uitblinken in schone technologie. Waardevolle technologie ü De economische waarde van de schone energietechnologieketen moet in 2020 op zijn minst vier keer zoveel zijn als 2010 Een dynamische arbeidsmarkt ü Het Energieakkoord vraagt om een dynamische arbeidsmarkt, die inspeelt in op veranderende arbeidsbehoeften. De partijen willen nieuwe en duurzame werkgelegenheid creëren en nieuwe marktkansen benutten. Met voortdurende scholing kunnen werknemers ervoor zorgen dat hun vaardigheden aansluiten bij de behoefte van de arbeidsmarkt ü Er moeten voldoende, vooral technisch geschoolde, vaklieden beschikbaar zijn voor het werk op het gebied van energiebesparing en hernieuwbare energie urgentie Naar maatregelen

28 Ik heb werk & goede vaardigheden Meer werk ü Er komen voor ons als werknemers de komende jaren meer banen, vooral in de bouwen installatiesector en de toeleverende sectoren ü Volgens berekeningen levert het Energieakkoord tussen 2014 en 2020 minstens extra banen op Nieuwe vaardigheden ü Wij als werknemers krijgen kansen om ons te laten om- en bijscholen op het gebied van green skills, vaardigheden die nodig zijn in de schone technologie en energiebesparing. Daarvoor wordt een proefproject opgezet, waarbij sectoren binnen een regio met elkaar verbonden worden. Voor eind 2013 worden nadere afspraken over dit proefproject gemaakt ü De Topsector Energie zorgt er samen met werkgevers en werknemers in 2014 voor dat er meer zij-instromers komen. Werkenden en werkzoekenden worden snel bij- en omgeschoold zodat zij snel en effectief aan de slag kunnen in sectoren waar vacatures zijn ü Er komt meer aandacht voor het belang voor kennis en vaardigheden op het gebied van energiebesparing en schone technologie. De Topsector Energie gaat ervoor pleiten dat deze onderwerpen een vaste plek krijgen in het beroepsonderwijs ü Voor werknemers die hun baan in de energiesector of de energie-intensieve industrie kwijtraken, komen er van-werk-naar-werk -trajecten Goede arbeidsverhoudingen ü De energiesector, bouwen installatiesector en de CleanTech-sector beloven zich in te zetten voor goede arbeidsverhoudingen, arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden en de naleving van de cao en de sociale wetgeving ü Ondernemingen verbinden zich aan de uitgangspunten voor internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen uit de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Die richtlijnen gaan onder andere over mensenrechten, kinderarbeid, milieu en corruptie maatregelen (1/2) Naar de volgende belanghebbenden: financiers

30 Financiers Intro en leeswijzer Financiers als banken, participatiemaatschappijen en fondsen willen de komende jaren middelen beschikbaar stellen waarmee de afspraken uit het Energieakkoord voor duurzame groei waargemaakt kunnen worden. Wij doen dat door: een nieuwe financieringsconstructie die lange-termijnprojecten mogelijk maakt gestandaardiseerde projecten te financieren onze kennis over financiering te delen met de overheid iets aantrekkelijker financiering kleinschaliger projecten De informatie over onze bijdrage aan groene groei is verdeeld in twee thema s: : wat willen we bereiken en wanneer? : wat hebben we daarvoor afgesproken? overzicht speerpunten Naar / ambitie

31 Financiers Wij financieren duurzame energieprojecten Betere financieringsmogelijkheden De partijen die voor het Energieakkoord om tafel zaten, willen dat het makkelijker wordt om projecten voor duurzame energie te financieren ü ü Meer standaardisatie kan marktinefficiënties wegnemen en transactiekosten verlagen Het probleem van de herfinanciering van de exploitatie van grootschalige projecten voor duurzame energie moet worden opgelost Naar intro/leeswijzer Naar maatregelen

32 Financiers Wij financieren duurzame energieprojecten Goede financiering, ook voor de lange termijn Wij als financiers van duurzame energieprojecten willen de ambities uit het Energieakkoord financieren ü Wij krijgen gestandaardiseerde projecten ter financiering aangeboden. Dat maakt het voor ons makelijker en goedkoper om, via een standaardcontract, projecten te financieren ü Om de financiële standaardisatie verder te kunnen uitwerken delen wij onze technische, financiële en organisatorische kennis met de Rijksoverheid in een Expertisecentrum Financiering. ü Bij langetermijnprojecten kunnen wij als banken, participatiemaatschappijen of fondsen projectfinanciering verzorgen bij de opstart van projecten en na enige tijd onze kasstromen verkopen aan lange-termijnbeleggers. Hierdoor krijgen wij als banken ruimte op de balans ü Wij als banken zetten samen met de overheid en Expertisecentrum Financiering op ü Wij als banken, verzekeraars en pensioenfondsen werken dit plan voor transformatie naar kapitaalmarktfinanciering uit met de Rijksoverheid. Het plan moet begin 2014 rond zijn Naar vise/ambitie Naar de volgende belanghebbenden: ondernemers

34 Intro en leeswijzer Nederlandse ondernemers spannen zich in om de ambities uit het Energieakkoord voor duurzame groei te realiseren. Wij doen dat door: de ontwikkeling van schone technologie te versnellen en daarin een internationaal leidende positie in te nemen het gebruik van schone technologie goedkoper en aantrekkelijker te maken (wij commercialiseren en exporteren) de mogelijkheden voor export van innovaties beter te benutten (wij commercialiseren en exporteren) te zorgen voor voldoende goed opgeleide professionals (wij hebben vaardig personeel) De informatie over onze bijdrage aan groene groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen we bereiken en wanneer? : wat hebben we daarvoor afgesproken? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

35 Wij commercialiseren en exporteren Innovatie gaat te langzaam ü Bij technologische innovaties gaat de doorstroming naar grootschalige demonstratie (prototypen) te langzaam ü De Nederlandse afzetmarkt voor innovaties blijft achter; het is moeilijk om klanten te vinden voor nieuwe technologieën en hun toepassingen (launching customers) ü In de schone energiesector is meer samenhang nodig; versnippering belemmert de verdere professionalisering van MKB-bedrijven ü De commercialisering van innovaties gaat te langzaam, onder meer door verouderde wet- en regelgeving Innovatie is duur ü Nieuwe technologieën zijn relatief duur ten opzichte van conventionele technologieën ü Bedrijven laten kansen voor energiebesparing liggen door een gebrek aan samenwerking met (groen)banken en andere financiers ü De financiering van zeer innovatieve projecten is kapitaalintensief en heeft grote risico s Export blijft achter ü Nederlandse bedrijven zijn te weinig ketengericht; dat belemmert de export ü MKB-bedrijven hebben te weinig middelen voor het benutten van de exportpotentie Naar intro/leeswijzer Naar /ambitie

36 Wij commercialiseren en exporteren Verdere ontwikkeling van schone technologie ü De Nederlandse schone-technologiesector ( CleanTech ) staat in 2030 in de top-10 van de Mondiale CleanTech Ranking door uit te blinken in smart solutions for sustainability ü De economische waarde van de schone-energietechnologieketen in Nederland moet in 2020 vier keer zo groot zijn als in 2010 ü Schone technologie is een speerpunt op weg naar een volledig duurzame energievoorziening in 2050 ü Voor slimme en duurzame oplossingen streven de partijen naar een coherente, robuuste en meerjarige inzet van overheden, bedrijfsleven, financiers, kennisinstellingen, onderwijs en. Dat maakt innoveren goedkoper en aantrekkelijker Gebruik maken van exportkansen Er komt een bloeiende thuismarkt stimuleren, die functioneert als etalage voor de export van innovaties ü Sterke kanten benutten Nederland moet meer gebruik maken van zijn sterke kanten: ü Een open innovatieklimaat ü Een aantal gebieden waar veel innovatieve CleanTech-bedrijven gevestigd zijn zijn (CleanTech-clusters) ü Een voorlopersrol op het gebied van Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen ü Veel aandacht voor goed ondernemerschap in opleidingen en bedrijven ü Een goede ligging, die een uitgangspunt biedt om binnen Europa een verdeelpunt van energie te worden ( energiehub ) ü Een bodem die kansen biedt voor de opslag van gas en CO2 en de benutting van aardwarmte urgentie Naar maatregelen

37 Wij commercialiseren en exporteren (1/2) Wij hebben als ondernemers financiering ter beschikking ü Banken krijgen de mogelijkheid om kredieten na enige jaren aan pensioenfondsen, verzekeraars en andere beleggers over te dragen. Dat maakt het voor banken makkelijker om ons als ondernemers projectkapitaal te verstrekken ü De overheid zet een deel van de gelden van de Stimuleringsregeling Duurzame Energievoorziening (SDE+) in voor financiering van demonstratieprojecten. Deze projecten zorgen ervoor dat de kosten voor hernieuwbare energie lager worden en dat we de doelstelling van 16 procent duurzame energie in 2023 kosteneffectief kunnen realiseren. ü Daarnaast stelt de overheid geld beschikbaar voor demonstratieprojecten die gericht zijn op versnelde commercialisering voor de export. Het budget voor deze projecten loopt op van 25 mln in 2014 tot structureel 50 mln vanaf 2017 ü De Topsector Energie levert suggesties aan voor het inzetten van de Energie-investeringsaftrek (EIA) voor innovaties Wij hebben een bloeiende thuismarkt, die etalage is voor de export ü De overheid zal binnen het programma Innovatie Inkoop Urgent een voorbeeldfunctie vervullen als launching costumer van schone technologie. Daarvoor komen vanaf begin 2014 boegbeeldprojecten /ambitie Naar maatregelen (2/2)

38 Wij commercialiseren en exporteren (2/2) Wij positioneren Nederland als land van smart solutions for sustainability ü Voor het einde van 2013 leggen relevante Topsectoren vast hoe Nederland zich internationaal op de kaart wil zetten met zijn smart solutions for sustainability. Dat gebeurt in samenwerking met de Dutch Trade Board, grote bedrijven, relevante MKBbranches, greendeals en kennisinstellingen Wij besteden zo min mogelijk tijd aan procedures in wet- en regelgeving ü De overheid verbetert wet- en regelgeving zodat deze plaats biedt aan het creëren van experimenteerruimte, doel- in plaats van middelvoorschriften, het wegnemen van structurele knelpunten en kennisdeling voor bedrijven en ondernemers Wij kunnen in de Topsector Energie terecht bij één MKB-loket ü Er komt bij de Topsector Energie één centraal MKB-loket in plaats van verschillende loketten per topsectorprogramma. Ook voor bredere assistentie bij commercialiseringtaken (valorisatie) kunnen wij als MKB-ondernemers terecht bij dit loket maatregelen (1/2) Naar het volgende onderwerp: wij hebben vaardig personeel

39 Intro en leeswijzer Nederlandse ondernemers spannen zich in om de ambities uit het Energieakkoord voor duurzame groei te realiseren. Wij doen dat door: de ontwikkeling van schone technologie te versnellen en daarin een internationaal leidende positie in te nemen het gebruik van schone technologie goedkoper en aantrekkelijker te maken (wij commercialiseren en exporteren) de mogelijkheden voor export van innovaties beter te benutten (wij commercialiseren en exporteren) te zorgen voor voldoende goed opgeleide professionals (wij hebben vaardig personeel) De informatie over onze bijdrage aan groene groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen we bereiken en wanneer? : wat hebben we daarvoor afgesproken? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

40 Wij hebben vaardig personeel Meer en ander personeel gevraagd ü De toenemende vraag naar diensten en technologieën op het gebied van schone energie en energiebesparing leidt tot nieuwe banen. Op andere plaatsen zal de werkgelegenheid juist afnemen. Vraag en aanbod van werknemers en vaardigheden moeten op elkaar worden afgestemd. Dat vraagt om vernieuwing van het arbeidsmarktbeleid, bijvoorbeeld op het gebied van om- en bijscholing ü Om kansen en ambities op het gebied van duurzame energie en duurzame groei te realiseren, is meer technisch personeel nodig en een continue afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Ook het behoud van personeel ( duurzame inzetbaarheid ) is een belangrijke voorwaarde het vorige onderwerp: wij commercialiseren en exporteren Naar /ambitie

41 Wij hebben vaardig personeel Een dynamische arbeidsmarkt met voldoende personeel ü Ondertekenaars van het Energieakkoord, streven naar een dynamische arbeidsmarkt, die inspeelt op veranderende arbeidsbehoeften en mogelijkheden schept voor nieuwe en duurzame werkgelegenheid. moeten zich voortdurend kunnen bijscholen zodat ze blijven voldoen aan de eisen die de veranderende arbeidsmarkt stelt ü Er moeten voldoende, vooral technisch geschoolde vaklieden zijn voor alle functies op het gebied van energiebesparing en hernieuwbare energie urgentie Naar maatregelen (1/2)

42 Wij hebben vaardig personeel (1/2) Wij hebben als ondernemers personeel met de juiste vaardigheden ü Er komt een pilotproject voor om- en bijscholing van professionals en werkzoekenden op het gebied van green skills, vaardigheden op het gebied van schone technologie en energiebesparing. Dit project verbindt verschillende sectoren binnen één regio met elkaar. Sociale partners, brancheverenigingen, betrokken instituten en fondsen werken deze afspraak nog in 2013 uit ü De Topsector Energie, werkgevers, werknemers, onderwijs, overheid en andere relevante partners werven in 2014 meer zijinstromers voor banen op het gebied van energiebesparing en hernieuwbare energie. De nadruk ligt op relatief kortdurende vormen van scholing, zodat werkenden en werkzoekenden snel en effectief aan het werk kunnen in sectoren waar tekorten dreigen ü De Topsector Energie dringt er op aan in alle topsectoren kennis en vaardigheden op het terrein van energiebesparing en schone techniek te intensiveren en als vast onderdeel van het reguliere beroepsonderwijs op te nemen Wij zorgen voor goede arbeidsverhoudingen ü De energiesector, bouwen installatiesector en de CleanTech-sector beloven zich in te zetten voor goede arbeidsverhoudingen, arbeidsomstandigheden en arbeidsvoorwaarden en de naleving van de cao en de sociale wetgeving ü Ondernemingen verbinden zich aan de uitgangspunten voor internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen uit de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Die richtlijnen gaan onder andere over mensenrechten, kinderarbeid, milieu en corruptie /ambitie Naar maatregelen (1/2)

43 Wij hebben vaardig personeel (2/2) Wij bieden nieuwe vaardigheden ü Wij als ondernemers geven personeel kansen om zich te laten om- en bijscholen op het gebied van green skills, vaardigheden die nodig zijn in de schone technologie en energiebesparing. Daarvoor wordt een proefproject opgezet, waarbij sectoren binnen een regio met elkaar verbonden worden. Voor eind 2013 worden nadere afspraken over dit proefproject gemaakt ü De Topsector Energie zorgt er samen met werkgevers en werknemers in 2014 voor dat er meer zij-instromers komen. Werkenden en werkzoekenden worden snel bij- en omgeschoold zodat zij snel en effectief aan de slag kunnen in sectoren waar vacatures zijn ü Er komt meer aandacht voor het belang voor kennis en vaardigheden op het gebied van energiebesparing en schone technologie. De Topsector Energie gaat ervoor pleiten dat deze onderwerpen een vaste plek krijgen in het beroepsonderwijs ü Voor werknemers die hun baan in de energiesector of de energie-intensieve industrie kwijtraken, komen er van-werk-naar-werk trajecten maatregelen (1/2) Naar het volgende speerpunt binnen ondernemers: Energieconsumerend bedrijfsleven

44 Energieconsumerend bedrijfsleven Intro en leeswijzer Het Nederlandse bedrijfsleven zet alle zeilen bij om de ambities uit het Energieakkoord voor duurzame groei te realiseren. Wij doen dat door in onze bedrijven en bij ons transport: energie efficiënter te gebruiken (wij gebruiken energie efficiënter) meer duurzame energie te gebruiken, bijvoorbeeld uit wind, water en zon (wij gebruiken meer duurzame energie) logistiek te verduurzamen (wij transporteren goederen) Daarnaast lobbyen wij in Brussel voor een beter systeem voor Europese emissiehandel. De informatie over onze bijdrage aan duurzame groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen we bereiken en wanneer? : wat hebben we daarvoor afgesproken? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

45 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter Verbetering energie-efficiëntie is hard nodig Verbetering van de energie-efficiëntie in de industriesector is de komende jaren hard nodig om klimaatdoelen te realiseren, de concurrentiepositie te versterken en werkgelegenheid te creëren ü Belemmeringen op het gebied van financiering, kennis en organisatie moeten verholpen worden Een sterker systeem voor Europese Emissiehandel (ETS) Emissiehandel is de handel in rechten om schadelijke stoffen uit te stoten (emissierechten). Het ETS-systeem stelt een plafond aan de uitstoot broeikasgassen van bedrijven die emissierechten mogen verhandelen. Nadelen van het huidige systeem zijn: ü Diverse landen en regio s hebben eigen regels voor emissiehandel; een mondiaal vraagstuk vraagt om een integrale aanpak ü De huidige Europese emissiehandel is te weinig stimulerend voor CO2-reductie. Mede door de economische crisis zijn er teveel emissierechten uitgegeven waardoor de CO2-prijs laag is intro/leeswijzer Naar /ambitie (1/2)

46 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter (1/2) Energie-efficiëntie De industriële sector inclusief de agrarische sector legt in het Energieakkoord zijn ambities vast: ü Een internationaal leidende positie voor energie-intensieve bedrijven op het gebied van energie-efficiëntie ü Een verbetering van energie-efficiëntie draagt bij aan het totaal van 100 PetaJoule (PJ) dat Nederland in 2020 wil hebben bespaard ten opzichte van bestaand beleid ü Energie-intensieve bedrijven die onder het ETS vallen (MEE-bedrijven) maken afspraken om in 2020 een aanvullend potentieel van 9PJ energiebesparing 2020 te realiseren ü Een samenhangend stimuleringspakket dat aanzet tot investeringen en gedragsverandering, voortbouwend op convenanten die in 2008 en 2009 voor belangrijke economische sectoren zijn gesloten Meer duurzame energie Het kabinet wil dat in % van het energieverbruik komt uit hernieuwbare bronnen zoals zon, wind en water. Het bedrijfsleven werkt mee aan het realiseren van die ambitie. Belangrijke voorwaarden zijn: ü Zekerheid over het overheidsbeleid ü Lagere kosten van hernieuwbare energie door steeds nieuwe innovaties ü Versterking van de Nederlandse concurrentiepositie voor cleantech bedrijven ü Extra werkgelegenheid als gevolg van de investeringen urgentie Naar /ambitie (2/2)

47 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter (2/2) Versterking van de Europese emissiehandel Een structurele verbetering van de Europese emissiehandel (ETS) moet per 2020 geïmplementeerd worden. Eisen voor het vernieuwd ETS zijn: ü Een effectieve volumeprikkel voor investeringen in CO2-reductie en CO2-efficiënte groei ü Bevorderen van goedkope CO2-reductie ü van de concurrentiepositie van de best presterende bedrijven ü Bevorderen van een uitrol van het ETS buiten Europa /ambitie (1/2) Naar maatregelen (1/2)

48 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter (1/3) Wij als bedrijfsleven besparen energie & geld ü Wij bouwen voort op de bestaande sectorconvenanten (2008 en 2009) voor verbetering van energie-efficiëntie ü Wij richten samen met de overheid een Expertisecentrum op voor energiebesparing. Dit centrum helpt bedrijven en financiers om de meest effectieve maatregelen voor een verbetering van de energie-efficiëntie in kaart te brengen ü Wij krijgen te maken met strengere handhaving van de Wet Milieubeheer. Daarin staat dat we energiebesparende maatregelen moeten uitvoeren als we de kosten binnen vijf jaar terugverdienen ü de overheid neemt een concrete en erkende maatregelentabel in de Wet Milieubeheer op. In deze maatregelentabel staat beschreven welke maatregelen een terugverdientijd van maximaal vijf jaar hebben ü Wij kunnen vanaf 2014 vrijwillig deelnemen aan een proefproject Energie Prestatie Keuring (EPK), waarbij onze gebouwen een periodieke energiekeuring krijgen. Bij positief resultaat wordt de EPK in 2016 ingevoerd ü Wij maken een samenhangend plan van aanpak om restwarmte beter te benutten. Restwarmte is overtollige warmte van bedrijven die niet wordt benut voor hergebruik ü De overheid zal ons geen nadere verplichtingen opleggen omtrent WKK-installaties (warmtekrachtkoppeling). Veel WKK-installaties kunnen bij de huidige marktomstandigheden niet economisch opereren ü Er komt onderzoek naar mogelijke financiering van energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van meer dan acht jaar. Voor maatregelen met een kortere terugverdientijd bestaat al de Garantie Ondernemingsfinanciering (GO), die de risico s voor banken verkleint en dus de financieringsmogelijkheden vergroot ü De Energie Investeringsaftrek (EIA) zal zoveel mogelijk worden gericht op investeringen in energiebesparing; via de EIA kunnen wij fiscaal voordelig investeren in energiezuinige technieken en duurzame energie /ambitie (2/2) Naar maatregelen (2/3)

49 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter (2/3) Wij als MEE-bedrijven krijgen mogelijkheden voor maatwerk De Meerjarenafspraak Energie-efficiëntie is een convenant tussen energie-intensieve bedrijven die deelnemen aan het Europese systeem voor emissiehandel ETS en de overheid ü Het MEE-convenant wordt aangevuld met een raamwerk voor maatwerkafspraken tussen individuele bedrijven en de overheid. Daarmee willen we ook rendabele energiebesparingsmaatregelen nemen met een terugverdientijd van meer dan vijf jaar. Zo verbeteren wij onze concurrentiepositie ü Wij ontsluiten een aanvullend potentieel van 9 PJ energiebesparing in 2020 ü Wij worden niet afgerekend op eventuele tegenvallende resultaten door het wegvallen van onrendabele warmtekrachtkoppeling (WKK) Voor ons als MJA3-bedrijven bestaat adequate regelgeving Het MJA3-convenant is een Meerjarenafspraak over energie-efficiency tussen de overheid en bedrijven die niet deelnemen aan het Europese systeem voor emissiehandel ETS ü Met het bestaande MJA-convenant en de Wet Milieubeheer is voor ons een adequaat regime van kracht ü Wij maken een energie-efficiëntieplan en nemen maatregel met een terugverdientijd kleiner of gelijk aan vijf jaar ü De introductie van een lijst met erkende energiebesparingsmaatregelen in de Wet Milieubeheer vergemakkelijkt de uitvoering van de MJA-systematiek maatregelen (1/3) Naar maatregelen (3/3)

50 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken energie efficiënter (3/3) Wij tuinders verbeteren de energie-efficiëntie en verminderen CO2-uitstoot ü Wij zullen tot PJ extra aan energiebesparing realiseren ü Wij maken met de overheid nieuwe afspraken over de financiering en invulling van het programma Kas als energiebron. Dat is een innovatie- en actieprogramma voor energiebesparing en minder CO2-uitstoot ü Wij gaan per 1 januari 2015 meer betalen als we de CO2-reductie niet halen, die we in 2012 met de overheid hebben afgesproken. Dat geeft ons een effectieve prikkel voor energiebesparing en verduurzaming. Alle tuinders zullen aan dit CO2sectorsysteem gaan deelnemen ü Wij spreken voor 1 januari 2014 af hoe wij producten in de markt zetten die zijn geteeld met duurzame energie of energiebesparende concepten. Overheden zijn belangrijke eerste afnemers (launching customers) Wij als industrie lobbyen voor versterking van de Europese emissiehandel (ETS) ü Wij zetten ons in voor een verbeterpakket van het systeem voor Europese emissiehandel (ETS) ü Wij lobbyen onder meer voor strengere eisen aan de maximale CO2-uitstoot door bedrijven die aan het ETS deelnemen zodat de CO2-uitstoot voor de hele economie in tot 95% lager is dan in Tegelijkertijd wordt de positie van internationaal concurrerende bedrijven veilig gesteld maatregelen (2/3) Naar het volgende onderwerp: wij gebruiken meer duurzame energie

51 Energieconsumerend bedrijfsleven Intro en leeswijzer Het Nederlandse bedrijfsleven zet alle zeilen bij om de ambities uit het Energieakkoord voor duurzame groei te realiseren. Wij doen dat door in onze bedrijven en bij ons transport: energie efficiënter te gebruiken (wij gebruiken energie efficiënter) meer duurzame energie te gebruiken, bijvoorbeeld uit wind, water en zon (wij gebruiken meer duurzame energie) logistiek te verduurzamen (wij transporteren goederen) Daarnaast lobbyen wij in Brussel voor een beter systeem voor Europese emissiehandel. De informatie over onze bijdrage aan duurzame groei is per onderwerp verdeeld in drie thema s: : waarom moet er eigenlijk iets veranderen? : wat willen we bereiken en wanneer? : wat hebben we daarvoor afgesproken? overzicht belanghebbenden Naar urgentie

52 Energieconsumerend bedrijfsleven Wij gebruiken meer duurzame energie Meer hernieuwbare energie Om uitputting van energiebronnen en hogere energierekeningen te voorkomen en de uitstoot van broeikasgassen te beperken, moet de industrie meer gebruik maken van energie die wordt gewonnen uit hernieuwbare bronnen, zoals wind, zon en water het vorige onderwerp: wij gebruiken energie efficiënter Naar /ambitie

Nog meer weergeven