Vechten om olie Drs. Pyt Douma 2 november 2005
|
|
- Lotte de Koning
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Vechten om olie Drs. Pyt Douma 2 november 2005 Deze lezing zal gaan over de rol van diamanten en olie in gewelddadige conflicten in sub- Sahara Afrika. Hierbij beperken we ons tot het fenomeen oorlogseconomieën. Wat is een oorlogseconomie? We gaan het tevens hebben over locale oorlogstheater, dat zijn gelokaliseerde plekken waar oorlog gevoerd wordt. Tegenwoordig is het in sub-sahara Afrika zo dat je veel locale oorlogstheaters ziet. Verder wordt de signatuur van de strijdende partijen bekeken. Wat is de rol van grondstoffen in oorlogsvoering? Hierbij zal aan de hand van Siërra Leone en Angola de rol van diamanten en olie verduidelijkt worden. Een definitie van een oorlogseconomie is: de militaire strijd kunnen voeren door het mobiliseren van economische middelen. Steeds meer kantelt dit begrip in de richting van economieën die gewapende actoren in stand houden, die strijden om politieke en militaire macht met elkaar binnen een land. Dat is eigenlijk de engere definitie die ik in deze lezing wil toepassen. Onder oorlogseconomie wordt dus eigenlijk verstaan economieën die draaien over de toegang tot en de controle over waardevolle grondstoffen in de doorgaans zwakke staten in sub-sahara Afrika. Ik heb daaraan toegevoegd: deze grondstoffen worden zowel door interne als externe actoren geëxploiteerd met als doel de eigen politieke en economische belangen zeker te stellen. Daar kun je je van alles bij voorstellen. Het is belangrijk om te beseffen dat wat je als buitenstaander ziet als een lokaal conflict, in wezen veel connecties heeft met de buitenwereld. De strijd om het bezit van die grondstoffen - als je het hebt over olie of andere grondstoffen als goud, diamanten blijft niet beperkt tot een bepaald land; er zijn allerlei externe actoren (privé actoren, bedrijven, regeringen) die er belang bij hebben om toegang te krijgen tot die resources en daar ook een deel van veilig te stellen. Deze politiek, economische verhoudingen hebben we eigenlijk altijd gekend in deze wereld, dat is niets nieuws. Waar we het vanavond eigenlijk over gaan hebben is de verwording van die strijd om hulpbronnen onder invloed van allerlei processen tot een kale machtsstrijd die niets ontziend is en die ervoor zorgt dat allerlei extreme oorlogsstrategieën worden toegepast in gebieden waar dergelijke hulpbronnen geëxploiteerd en gevonden worden. Ik heb het net al even gehad over lokale oorlogstheaters, een gekke term. Je komt in een land bijvoorbeeld Siërra Leone tijdens de oorlog, waar speelt het conflict zich af? Het conflict speelt zich af in heel kleine specifieke zones. Je ziet daar wel kleine verschuivingen, je ziet soms ook een hele tijd en status quo; actoren die elkaar eigenlijk zouden moeten bevechten maar ze doen niks. Er is zelfs sprake van enige handel bij tijd en wijlen, waarbij soms zelfs in wapens gehandeld wordt. Als je kijkt naar gewapende conflicten in sub-sahara Afrika moet je niet verbaasd zijn over de meest gekke vormen van verkapte handelssamenwerking tussen de strijdende partijen. Deze oorlogstheaters zijn vooral te vinden in grondstofrijke gebieden, als Oost-Congo. De Kivu s zijn een buitenwoon rijk gebied aan delfstoffen. De rebellenbeweging RCD-Goma dat dit gebied in bezit genomen heeft beheerst alleen de steden in Oost-Congo, omdat zij brede streun en ligitimiteit onder de bevolking ontbeert. Een dergelijke situatie treffen we in het Angolese conflict in de Lunda s, een provincie in Angelo waar diamanten worden gewonnen. Daar werd steeds stuivertje gewisseld tussen de MPLA en Unita, de strijdende partijen. Dat speelde ook in Sierra Leone, waar ondanks herhaalde pogingen van het regeringsleger om weer toegang te krijgen tot die diamantwinningsgebieden, het rebellenleger Revolutionairy United Front (RUF) het bijna
2 acht jaar voor het zeggen gehad heeft tot die diamantenexploitatie. Zij hebben haar eigen overleving daaraan te danken. Dit wil niet zeggen dat er alleen oorlog gevoerd wordt in Afrika in grondstofrijke gebieden. Een voorbeeld hiervan is het conflict tussen Eritrea en Ethiopië. Dat heeft voornamelijk te maken met het wanbeleid van de leiders in eigen land, het gebrek aan politiek gezag en prestige. Prestige kan dus ook een reden zijn voor oorlog. Er zijn natuurlijk meerdere soorten conflicten in Afrika. Maar voor deze lezing beperken we ons tot de natuurlijke grondstoffen en de koppeling aan het begrip locale oorlogstheaters. Dit kunt u zich voorstellen als tijdelijke zones waar conflicten tussen partijen uitgevochten worden, die niet voortdurend met elkaar vechten en zelfs het grootste gedeelte van de tijd helemaal niets doen. De strijdende partijen: in het klassieke beeld gaat men uit van aan de ene kant de legitieme macht, de staatsmacht, en een niet-legitieme macht die de macht probeert te grijpen. De regering is goed, de rebellen zijn fout. Het woord rebel heeft ook een negatieve connotatie. Een dergelijk zwart-wit beeld bestaat in de werkelijkheid echter niet, zeker niet in sub-sahara Afrika. Veelal is er sprake van een machtsstrijd tussen verschillende elites, die zelf een eigen regionale machtsbasis hebben. Dat kan een etnische groep zijn, maar het kan ook een constellatie van etnische groepen zijn die historisch gezien elkaar gesteund hebben. Dat kan over grenzen heen gaan. In 1889 zijn, tijdens het congres in Berlijn, de grenzen van de staten in Afrika nogal arbitrair getrokken. De consequenties daarvan zijn tot op de dag van vandaag merkbaar in alle Afrikaanse staten en is niet meer op te lossen. Het is sindsdien een enkele keer gelukt dat een land zich af kon scheiden uit die arbitraire staatsgrenzen; Eritrea. Maar er zijn betrekkelijk weinig voorbeelden te noemen in Afrika van nieuwe landen die ontstaan zijn uit de oude staatsverbanden. Graag wil ik even doorgaan op het begrip legitimiteit in relatie tot de strijdende partijen. Het begrip legitimiteit bestaat eigenlijk nauwelijks in de context van sub-sahara Afrika. Tenminste, als je het hebt over conflictsituaties. Tijdens een conflict doen de partijen allerlei pogingen om de burgerbevolking aan zich te binden. Maar naarmate een conflict voortduurt soms duren conflicten wel 10 tot 25 jaar heeft dit vaak weinig effect. Dat komt doordat de hele machtsstrijd alle resources opslurpt, en er daardoor nauwelijks meer iets overblijft voor de bevolking. Dus in feite zie je dat een aantal van die partijen in een soort doodstrijd verwikkeld zijn om die politieke, economische macht binnen een staat. Dit geeft het contrast aan en ook dat het dichotome beeld dat mensen hebben van the good-guys and the bad-guys niet relevant is. Je moet veel meer kijken naar de motieven van een actor; waarom vecht een bepaalde groep? Is het een legitieme wens om te komen tot een stukje onafhankelijkheid voor een specifieke bevolkingsgroep? Of een wens van een kleine groep om er zelf beter van te worden? Dan de rol van grondstoffen in conflicten. Ik denk dat het belangrijk is om te kijken naar de politieke cultuur in sub-sahara Afrika. In veel landen vind je patronagesystemen waarbij de politieke baas gunsten uitdeelt aan lage leiders die vervolgens weer gunsten uitdelen aan weer een lagere leider; het is een piramidesysteem van gunsten en plichten ten opzichte van elkaar. Een leider kan zichzelf alleen maar in stand houden zolang hij in staat blijft om voldoende giften uit te delen aan mensen die hem loyaal zijn. Die loyaliteit heeft dus een prijs. Dit leeft in Afrika vrij sterk. Dit is niet zo gek als je je bedenkt dat Afrika geen welvaartstaat is, geen sociale voorzieningen heeft, niets. Dit dient als ondersteunend systeem binnen de huidige politieke context. Dit systeem wordt niet altijd gewaardeerd, in verband met corruptie, dictaturen enzovoort. Maar door dit systeem hebben veel landen het wel lang volgehouden! Afgezien van de extreme gevallen zijn er ook een aantal functionele patronagesystemen. Bij
3 het bedenken van oplossingen, zul je dus ook een alternatief voor dit systeem moeten ontwikkelen, dat lijkt me persoonlijk nog geen sinecure! Graag wil ik beginnen met de manier waarop diamanten normaal worden geëxploiteerd. In een land als Siërra Leone tref je in een aantal rivieren grote afschuttingen met daarin elektromotoren die in de rivier hangen, het water wordt uit een deel van de rivier gepompt, mannen staan in de blubber om emmers met gravel naar boven te halen, mensen zijn aan het zeven, waarbij de opzichter onder een parasol het toezicht houdt. Deze opzichters werken in Siërra Leone vaak voor Libanezen, de handelslieden van West-Afrika. Deze voorziet een groep werkers van eten en materiaal. Na een aantal weken werk, wordt er onderhandeld over de prijs van de opbrengst. Omdat de provider (de Libanees) geïnvesteerd heeft in materiaal heeft deze voorrang bij de koop. Hier ontstaat een soort spel; een aantal opzichters wil meer verdienen en probeert onafhankelijk te zijn van de provider. Een goed alternatief is de groep informanten. De informanten zijn in dienst van andere providers en proberen te achterhalen wanneer de grote diamanten gevonden worden. Als dat het geval is proberen ze buiten de lokale provider om toegang te krijgen tot de mijnwerkers om op illegale manier de diamanten op te kopen. Lokale opzichters in dinest van de betrokken provider proberen dat tegen te gaan. Bij olie is dat een heel ander verhaal. Bij olie is er altijd sprake van grootschalige industriële exploitatie. In Angola werd van oudsher de meeste olie gewonnen in de Kabinda enclave, de olierijke enclave van Angola. Deze ligt ten noorden van de Kongo rivier. Gaandeweg zijn er off-shore gebieden ontdekt dwaar gigantische hoeveelheden olie zitten. De olie exploitatie heeft zich in geval van Angola meer richting zee verplaatst. Er zijn continentale gebieden afgebakend welke allemaal aan allerlei buitenlandse oliemaatschappijen zijn toegekend. Dat is een vrij grootschalig proces geweest. Dit in tegenstelling tot wat je in Soedan ziet; daar is de oliewinning op het land. Het is veel makkelijker om off-shore olievelden te beschermen dan on-shore olie-installaties. Dus militair strategisch is het veel simpeler voor de regering van Angola om haar eigen oliebelangen te beschermen dan voor de regering van Soedan. Het conflict in Siërra Leone: in 1990 begon het met een inval van de rebellengroep Revolutionary United Front. Dat was een groep mensen met verschillende achtergronden. In eerste instantie ondervonden zij zeer weinig tegenstand in het land, het leger van Siërra Leone was slecht georganiseerd, had weinig gezag en was corrupt. Dit maakte het mogelijk voor de rebellengroep om in korte tijd grote gebieden in bezit te nemen. Begin jaren 90 is er een militair geweest die ervoor gezorgd heeft dat er wat meer pit in het leger kwam, dus meer weerstand tegen de RUF. Die heeft ook een buitenlandse militaire onderneming ingeschakeld, welke zijn expertise ten dienst gesteld hebben aan het leger. Dit had veel succes! In korte tijd waren de RUF gelokaliseerd en opgepakt. Maar ondertussen zaten de RUF mensen ook te onderhandelen met de regeringsvertegenwoordigers van Siërra Leone. U kunt zich voorstellen hoe die leiders zich voelden; achter hun rug om werden ze uitgeroeid en ze moesten mooi weer spelen bij de regering. Het wantrouwen wat ontstond in 1995 is altijd blijven voortbestaan en is ook de basis waarom je beter begrip op kunt brengen voor de gruwelijkheden die over en weer begaan zijn tijdens die oorlog. Om een lang verhaal kort te maken: op een gegeven moment is het RUF ten onder gegaan aan zijn eigen desorganisatie, er waren teveel tegenstellingen onderling tussen militaire leiders, er was geen coördinatie en ze hebben niet de omslag kunnen maken van een rebellenbeweging naar een politieke groepering. Want gaandeweg dat proces is er natuurlijk veel druk van buitenaf gekomen om te proberen een diplomatieke oplossing te vinden voor dit conflict. De RUF heeft naar schatting zo n miljoen dollar per jaar verdiend aan de diamanten exploitatie. Ongeveer 50 procent van dit bedrag was nodig voor het witwassen van het geld en verdween in de zakken van anderen. De regering van Siërra Leone heeft ongeveer
4 8 jaar lang geen toegang gehad tot de belangrijkste hulpbron van het land, de diamanten. De regering had geen geld! Men ging geld lenen van institutionele beleggers of mijnbouwbedrijven die graag concessies wilden hebben in de toekomst in dat mijngebied. Zij veronderstelden dus dat uiteindelijk het legitieme gezag weer zou worden hersteld! Dit gebeurde vaak en gebeurde buiten parlementaire controle om, als die er al was. Dit is een nietlegitieme daad van een vermeende legitieme actor! Uiteindelijk heeft de regering van Siërra Leone het gered, niet omdat ze zelf zo slim waren, maar omdat Nigeriaanse dictator Sani Abachia het RUF onder druk zette. Dus er was meer regionale geldpolitiek die de regering gered had, plus een interventie van Britse troepen die ingrepen. Het RUF was een nietsontziende terreurbeweging, maar de Nigeriaanse soldaten waren ook geen lieverdjes. Het interventiegebeuren van de regionale veiligheidsorganisatie ECOMOG, waarin Nigeriaanse troepen domineerden, werd gefaciliteerd met geld vanuit Europa! Ten tijde van de Ecomog interventie in Sierra Leone (1997) speelde in Europa de Joegoslavië crises waardoor er weinig interesse en controle was over de bestemming van het Europese geld. Dan nu de conflictsituatie in Angola. Er waren aanvankelijk drie conflictpartijen; een daarvan is vrij voorspoedig na de onafhankelijkheid van Portugal verslagen, dat was de FNLA van Roberto Holden. Dit was in Dan blijven over de MPLA van Dos Santos en Unita van Jonas Savimbi. Die twee hebben jarenlang gespeeld met de Koude Oorlog gegevens de tegenstelling tussen Amerika en de Sovjet-Unie en hebben daarvan geprofiteerd. Het MPLA was een Marxistische beweging die steun kreeg van de Sovjet-Unie en die in ruil voor wapens olie leverde. Cubaanse militairen speelden ook een rol in dat verhaal. Die werden door de Sovjet-Unie indirect gedwongen om te gaan vechten in Angola voor de MPLA. De Unita werd gesteund door het toenmalige Zaire en door het apartheidsregime van Zuid-Afrika. Daarachter zat Amerika, die faciliteerde dat proces, gaven in het geheim wapens en geld. Dit heeft geduurd van 1975 tot Daarna veranderde de hele constellatie. Het gevolg daarvan was dat zowel de MPLA als Unita eigen resources moesten vinden om die oorlog te kunnen voortzetten. Ze richtten zich daardoor voornamelijk op hun eigen grondstoffen, diamanten en olie. Vanaf het begin is het conflict tussen deze twee leiders ook een persoonlijk gevecht geweest. Dit is uitgevochten over de ruggen van 12 miljoen Angolezen in een periode van 25 jaar! In 1996 heeft de leider van Unita een strategische blunder gemaakt door over te gaan op conventionele oorlogsvoering. Hij kocht tanks en troepen en dacht de MPLA in een conventionele oorlog te kunnen verslaan. In die tijd was 70 % van Angola in handen van Unita, de NPLA zag eigenlijk alleen in stedelijke enclaves als de hoofdstad Luanda. Daar hadden zij een gebied van 30 bij 30 km waar overigens wel een derde van de bevolking zat op dat moment. En ze hadden nog wel wat kustenclaves waar zij ook nominaal de controle over hadden. Dus het was een offshore regime geworden. Niet alleen maar qua resources van olie maar ook qua gebieden. De omschakeling tot conventioneel leger kon Unita eigenlijk niet betalen. Naar schatting verdiende Unita 300 miljoen dollar per jaar aan de diamanten exploitatie, maar hiervan was een groot deel nodig voor bemiddelaars, transport en het wit wassen van het geld. Daarentegen werd de olieopbrengst van de MPLA steeds groter: begin jaren vaten, eind jaren vaten! De financiële basis van de MPLA werd dus alleen maar beter. Intussen verdween in de negentiger jaren het Apartheidsregime en veranderde ook de regionale politieke constellatie. In 1999 besluit Unita dan ook om zich terug te trekken in de bush als guerilla beweging. Maar eigenlijk is het dan al te laat: de beweging versplintert, de Amerikanen bieden geen steun meer en omarmen het Marxistische regime van de MPLA. Als afsluiting kijken we naar de exploitatie in vredestijd en die in oorlogstijd. Als we teruggaan naar de diamantmijnen, zie je dat militaire leiders, commandanten van
5 rebellenlegers, de plaats innemen van de zogenaamde providers. Ze schakelen alle concurrentie uit, zoals de informanten, en de arbeidsverhouding wordt heel erg hiërarchisch, want het leger exploiteert de diamanten. Helaas blijft er voor de mensen die daar werkzaam zijn weinig over. In de situatie van oorlog worden de diamantenmijn dus beheerd door gewapende fracties, als je als mijnwerker iets verkeerd doet wordt je geëxecuteerd. De gehele exploitatie wordt dan ook gericht op het behoud van een rebellengroepering. Hier is dan ook een cultuuromslag te zien. Bij olie gaat dit op een veel slinksere manier. Als voorbeeld nemen we de Angolese regering. Het staatsbedrijf Sanangol heeft het monopolie over het toekennen van concessies van olieblokken in het continentaal plat. Tijdens de oorlog zorgde het regime van Dos Santos ervoor dat verschillende buitenlandse maatschappijen een blok toegewezen kregen. En de verplichting was om een behoorlijk groot bedrag aan tekengeld onder de tafel te geven, wat nooit in de boekhouding kwam. Ten tweede was dat ze Junior Partner toegeschoven kregen die eigenlijk niets deed. De Junior Partner zorgde ervoor dat de regering allerlei militaire dienstverlening kon inhuren, waarvan de rekening doorgeschoven werd naar de buitenlandse oliebedrijven. Hiermee wil ik aangeven dat zodra je met de exploitatie van aardolie te maken krijgt in een oorlogssituatie er allerlei indirecte manieren worden ontwikkeld om geld af te romen. Terwijl het bij de diamantmijnen een kwestie is van het onder controle houden van je arbeidskrachten, om te voorkomen dat er diamanten in en uit gaan. Tot slot een aantal algemene observaties Concluderend kan het volgende gezegd worden: Na de val van de muur moesten de concurrerende gewapende groepen wel op zoek naar alternatieve hulpbronnen. Met als gevolg dat de natuurlijke hulpbronnen in toenemende mate worden gemonopoliseerd ten dienste van oorlogsvoering. Tevens zie je dat oorlogsvoering ervoor zorgt dat grondstoffen uit Afrika goedkoper worden op de Westerse markt, want regimes staan onder druk om zo snel mogelijk hun waar te verkopen om hiervoor in de plaats wapens aan te schaffen. In dit geval maakt het niet uit dat producten onder de marktprijs verkocht worden, het is een zaak van overleven. De zittende regimes gebruiken een legitieme status als staat om toekomstige exploitatierechten te verpachten aan buitenlandse mijnbouwbedrijven en andere geïnteresseerden. Dat is een kwalijke zaak. Een vierde conclusie kan zijn dat oorlogsvoering in toenemende mate plaatsvindt in en rond strategische belangrijke wingebieden van diamanten en olie, met uitzondering van de offshore exploitatie. Dat is namelijk militair strategisch veel makkelijker te verdedigen. Tevens gaan grondstoffenoorlogen in toenemende mate samen met extreme oorlogsstrategieën, zoals etnic clansing, human clansing alles en iedereen komt aan de beurt, gendercide; het doden van mannen selectief zoals dat gebeurt is in de hooglanden van Angola om de achterban van Savimbi s Unita droog te leggen, en vervolgens zijn alle vrouwen en kinderen in vluchtelingen kampen gestopt. En hier laat je dan al die hulpverleningsclubjes op los. Die dan vervolgens in de media staan te brullen dat dit zo toch echt niet langer kan. Maar het dilemma is als je niets doet er nog meer mensen dood gaan. En
6 je wordt op een gruwelijke manier gebruikt door een misdadig regime, want dat is wat er gespeeld heeft in Angola. De legitimiteit van gewapende actoren neemt in de loop van langdurige conflicten af. Uiteindelijk gaat het om overleven. Essentiële staatstaken zoals het onderhouden van een goedwerkend gezondheids- of onderwijssysteem worden verwaarloosd. De grondstoffenoorlogen hebben het toekomstige ontwikkelingspotentieel van veel Afrikaanse landen op lange termijn aangetast. Tenslotte wil ik zeggen dat voortschrijdende globalisering heeft ondermeer de ongehinderde externe grondstoffen exploitatie tijdens conflicten in Afrika gefaciliteerd. Er is geen bindende jurisprudentie waaraan bedrijven en regeringen zich dienen te houden als zij handel drijven met regimes die verwikkeld zijn in interne oorlogen.
Aarde, werk van onze handen?
Stichting Oecumenische Vieringen Eindhoven (SOVE) Aarde, werk van onze handen? Zaterdag 1 november 2014 18.30 uur Toespraak: Rijkdom in onze aarde: bron voor ontwikkeling en conflict: Olie in Zuid-Soedan
Nadere informatieNaam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld
Naam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld In meer dan dertig landen in de wereld is er oorlog. Wereldwijd zijn er dus miljoenen kinderen die een oorlog meemaken. Vraag 1. Kun je drie landen noemen
Nadere informatieDe koude oorlog Jesse Klever Groep 7
De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de
Nadere informatieKritisch kijken op verschillende schaalniveaus
Kritisch kijken op verschillende schaalniveaus Inleiding In het eerste jaar van Geogenie ben je begonnen vanuit België naar de wereld te kijken. In het tweede jaar heb je veel geleerd over Europa en in
Nadere informatieCongo: : van oorlog naar vrede. Informatiefiche 1
Informatiefiche 1 Grondstof Meest producerende landen Aandeel in wereldproductie Kobalt DR Congo, Zambia, Marokko & Westelijke Sahara 51 % Industrieel Diamant DR Congo, Botswana, Zuid-Afrika 49% Koper
Nadere informatieOp de vlucht. 1) Waarom vlucht men eigenlijk? Er zijn vele redenen; politieke vervolging, marteling, oorlog of burgeroorlog zijn enkele voorbeelden!
Op de vlucht 1) Waarom vlucht men eigenlijk? Er zijn vele redenen; politieke vervolging, marteling, oorlog of burgeroorlog zijn enkele voorbeelden! 2) Waar komen de vluchtelingen vandaan? Syrië Sinds in
Nadere informatieHet land op de kaart
Eritrea Het land op de kaart Indeling Geografie Geschiedenis De bevolking Godsdienst Onafhankelijkheidsoorlog Politiek Oorlog met Ethiopië 1998 Eindeloze dienstplicht Geografie. Eritrea ligt in de hoorn
Nadere informatieLeerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam
Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt
Nadere informatieOpstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie
Opstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie Opstel door een scholier 1690 woorden 17 januari 2016 7,6 20 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Conflicten in Syrie mijn onderzoek Syrische bootvluchtelingen,
Nadere informatieStrategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A
Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A Wat doe je in deze les? Bij Nieuwsbegrip lees je altijd een tekst met het stappenplan. Je gaat vaak op zoek naar verbanden in een tekst. Wat
Nadere informatieVoor jongeren in het praktijkonderwijs. Nederlandse soldaten naar Mali
PrO -weekkrant Week 45 november 2013 Voor jongeren in het praktijkonderwijs 4-1 0 november 2013 Eenvoudig Communiceren Nederlandse soldaten naar Mali Foto: ANP In Mali helpen buitenlandse soldaten de inwoners.
Nadere informatieHet mysterie: Moord op Lumumba
Het mysterie: Moord op Lumumba Lumumba was de eerste premier van onafhankelijk Congo in 1960. Twee weken na zijn aantreden werden Lumumba en zijn regering afgezet tijdens een staatsgreep en werd Lumumba
Nadere informatieIk besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:
Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:
Nadere informatieAchor, 31 jaar. Nakisha, 11 jaar
Achor, 31 jaar Achor is gevlucht voor de gevechten tussen regerings- en rebellengroepen. Achor is geboren in Darfoer in Soedan, een regio die geteisterd wordt door gewapende conflicten en geweld. Decennialang
Nadere informatieRESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D
RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatieDe Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. Twee grote processen
Koude Oorlog Amerikaanse buitenlandse politiek communisme rivaliteiten tussen de Sovjet-Unie en China nationalistische bewegingen dekolonisatie Twee grote processen Koude oorlog Nationalisme en dekolonisatie
Nadere informatieWat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)
Praktische-opdracht door J. 1743 woorden 12 september 2011 6,1 32 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)
Nadere informatieNaam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)
Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland
Nadere informatieKoos van Dam: 'Rusland is het enige land dat gewoon met Syrië communiceert'
DOSSIER 4 UUR NIEUWSBREAK Koos van Dam: 'Rusland is het enige land dat gewoon met Syrië communiceert' Door: Irene de Zwaan 05/09/13, 16:07 YOUTUBE. Koos van Dam tijdens een optreden in Pauw&Witteman. NIEUWSBREAK
Nadere informatieSimulatiespel: Shell in Nigeria
Simulatiespel: Shell in Nigeria Atlantische Commissie 2007 Simulatiespel: Shell in Nigeria Inleiding Dit simulatiespel is gebaseerd op de recente onlusten in Nigeria. Nigeria is het grootste olieproducerende
Nadere informatieWelke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen.
Tussen welke twee landen is de Eerste Wereldoorlog begonnen? 1. Engeland en Frankrijk 2. Duitsland en Frankrijk 3. Duitsland en Engeland Nederland blijft neutraal. Wat betekent dat? 1. Nederland kiest
Nadere informatieDe vluchtelingencrisis: oplossingen en inzichten van kinderen
Door rechtopmigratie op 8 oktober, 2015-00:00 foto, school in Nederland uit 1937 De aanslepende vluchtelingencrisis en de daar bijhorende verklaringen van bepaalde politici heeft niemand onberoerd gelaten.
Nadere informatieOorlog in Syrië en de internationale context
Oorlog in Syrië en de internationale context Binnenlandse en internationale (geopolitieke) factoren - Historisch: koloniale en postkoloniale politiek - Autoritair regime - Socio-economische en milieufactoren
Nadere informatieNaam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem
Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem A Bridge too Far is een film over de meest tragische blunder van de Tweede Wereldoorlog en vertelt heel precies over een groot plan. Dat plan kostte meer Geallieerden
Nadere informatieBeste lezers van De Geldfabriek,
Beste lezers van De Geldfabriek, Ik hoop dat jullie veel plezier hebben gehad met het lezen van dit verhaal. Vonden jullie ook dat Pippa wel erg veel aan mooie spullen dacht? En dat sommige mensen onaardig
Nadere informatie6,8. Werkstuk door een scholier 2170 woorden 16 april keer beoordeeld. Maatschappijleer. Hoe verloopt het leven van een vluchteling?
Werkstuk door een scholier 2170 woorden 16 april 2003 6,8 34 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Hoe verloopt het leven van een vluchteling? Inhoudsopgave 1. Waar komt de vluchteling vandaan? 2. Wat is
Nadere informatieBelangen: Rusland versus de EU
Belangen: Rusland versus de EU Korte omschrijving werkvorm Leerlingen denken na over de redenen waarom Rusland en de EU zich met het conflict in Oekraïne bemoeien. Dit doen zij door eerst een tekst te
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatieLieve broer! Je liefste zus!!! Camille Vandenbussche. 12-19 oktober
Lieve broer! 12-19 oktober Je bent nog maar 1 week weg, en ik mis je al! Hopelijk zie ik je nog terug! Ik heb gehoord dat er al heel wat mannen zijn gestorven! Jij nog niet,gelukkig! En,papa, alles goed
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b
Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij
Nadere informatieWWW.HOPE-XXL.COM. Mede mogelijk gemaakt door de Iona Stichting en Vos/Abb
De meeste mensen in Nederland hebben het goed voor elkaar. We hebben genoeg eten, we hoeven niet bang te zijn voor oorlog en we zijn dan ook tevreden met ons leven. Maar dat is niet overal op de wereld
Nadere informatieHitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?
Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke
Nadere informatiesarie, mijn vriend kaspar en ik
sarie, mijn vriend kaspar en ik Leen Verheyen sarie, mijn vriend kaspar en ik is een theatertekst voor kinderen vanaf 4 jaar en ging in première op 12 september 2009 bij HETPALEIS in Antwerpen 1 ik: het
Nadere informatieMevrouw A.M.A. van Ardenne - van der Hoeven Minister van Ontwikkelingssamenwerking Ministerie van Buitenlandse zaken Bezuidenhoutseweg 67 DEN HAAG
Mevrouw A.M.A. van Ardenne - van der Hoeven Minister van Ontwikkelingssamenwerking Ministerie van Buitenlandse zaken Bezuidenhoutseweg 67 DEN HAAG Ons kenmerk: Betreft: NiZA/2003/0826/ph/jh Angola Amsterdam,
Nadere informatieOnderzoek werknemers met kanker
Onderzoek werknemers met kanker Dinsdag 15 april 2013 Over dit onderzoek Dit onderzoek is gehouden in samenwerking met de Nederlandse Federatie voor Kankerpatiëntenorganisaties (NFK). Aan het onderzoek
Nadere informatieBovendien stel ik vast dat democratie onder een buitenlandse bezetting geen betekenis heeft.
Bovendien stel ik vast dat democratie onder een buitenlandse bezetting geen betekenis heeft. Gie Goris, Mondiaal Magazine (MO), 20 februari 2010 Malalai Joya: 'In de ware wereld leven de Afghaanse vrouwen
Nadere informatieSO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.
SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,
Nadere informatieVOORBEELD / CASUS. Een socratisch gesprek volledig uitgeschreven
Maakt geld gelukkig? VOORBEELD / CASUS Een socratisch gesprek volledig uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 2 ½ uur. Voor de volledigheid hieronder eerst
Nadere informatieDodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015
Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je
Nadere informatieExamen VMBO-GL en TL 2005
Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieWat was voor jou de belangrijkste reden om aan dit project mee te werken?
Carpe Diem! Afgelopen december vertrokken vijf Nederlandse dames naar het prachtige Zuid-Afrika om hier mee te werken aan een summerschool in een township in Hermanus. Dit is een project van People4Change,
Nadere informatiefilosofie havo 2017-II
Opgave 1 Internationale drugshandel 1 maximumscore 3 een uitleg dat een handelend persoon gezien kan worden als iemand die de vrijheid heeft om zijn eigen leven vorm te geven 1 een uitleg dat een hulpeloos
Nadere informatieEen van de agenten komt naar hem toe. Nou, het is me het dagje wel, zegt hij. Nu zijn er toch rellen in de stad.
Een dode De voetbalwedstrijd is afgelopen. Het stadion is bijna leeg. Het is koud, de zon schijnt bleek. Munck staat op de tribune van vak H en staart naar de dode man op de bank. Wat vreselijk, denkt
Nadere informatieErvaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier
Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden
Nadere informatieSessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt. Mening in 1618. Mening Nu. Niet waar of Valt niet te zeggen
Sessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt Mening in 1618 Mening Nu Niet waar of Valt niet te zeggen Sessie 64. Uitspraken over Johan van Oldenbarnevelt Johan van Oldenbarnevelt verdiende het om
Nadere informatieWest-Afrika, grondstoffenrijk maar industriearm
West-Afrika, grondstoffenrijk maar industriearm Luc Zwartjes 1. Fysisch kader van West-Afrika: a. Duid op de kaart de belangrijkste reliëfeenheden aan: gebergteketen (bruine lijn), plateua (geel) en vlakte
Nadere informatieEen conflict niet alleen maar om macht en belangen, maar ook tussen 2 ideologieën: Kapitalisme/democratie en Communisme
Samenvatting door M. 508 woorden 21 juni 2016 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Samenvatting GS Definitie Koude Oorlog: Conflict waarbij alle middelen (economisch, politiek, ideologisch, etc.) worden
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde vwo 2008-I
LET OP: De cursieve regel achter de vraagzin kan afhankelijk van de feitelijke vraag bijvoorbeeld vermelden: dat een verklaring een situatiebeschrijving en een algemene regel (= verklarend principe) moet
Nadere informatieEindverslag SLB module 12
Eindverslag SLB module 12 Marthe Verwater HDT 3C 0901129 Inhoudsopgave: Eindreflectie.. Blz.3 Reflectieverslag les 1.. Blz.4 Reflectieverslag les 2.. Blz.6 Reflectieverslag les 3.. Blz.8 2 Eindreflectie
Nadere informatieLieve vrienden van El Manguaré,
Lieve vrienden van El Manguaré, Vanuit een overstroomd Iquitos de tweede tamtam van 2012. Twee dagen geleden schreef ik onderstaand stukje: Manguaré kampt met wateroverlast! Zoals Yolanthe in de vorige
Nadere informatie6,9. Werkstuk door een scholier 1968 woorden 2 november keer beoordeeld. Levensbeschouwing
Werkstuk door een scholier 1968 woorden 2 november 2003 6,9 275 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Inhoudsopgave: 1. Inleiding 2. Wat zijn kindsoldaten? 3. Hoeveel kindsoldaten zijn er? 4. In welke
Nadere informatieFaculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2637 Advies Luchtaanvallen IS(IS) Datum 24 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper
Nadere informatieIndonesian Times blz. 4 toch niet vrij? en spotprent
Indonesian Times 28-12-1949 blz.2 eindelijk onafhankelijk!! blz. 5 het dagelijks leven en advertentie Blz. 3 onafhankelijkstrijd? blz.6 eerlijke strijd? blz. 4 toch niet vrij? en spotprent blz.7 column
Nadere informatieHallo, ik ben Leo! Leuk om kennis met je te maken! Ik ben lang en dun en ik heb heel veel krullen. Ik moet eerlijk zeggen...ik mag er best wezen!
Hallo, ik ben Leo! Leuk om kennis met je te maken! Ik ben lang en dun en ik heb heel veel krullen. Ik moet eerlijk zeggen...ik mag er best wezen! Maar om nog eerlijker te zijn, gisteren zag ik er heel
Nadere informatieGemiddelde hypotheekrentes in 2012 met NHG
rente rente Datum: 2 januari 2013 Terugblik renteontwikkeling 2012: de hypotheekmarkt is dood 2012 was een heel saai jaar. Er waren maar heel weinig wijzigingen in de hypotheekrentes. Je kunt wel zeggen
Nadere informatieTijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.2 Het moderne imperialisme
Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Kenmerkende aspect: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - I
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 Welke kaart geeft de historisch
Nadere informatieOpstart modulen. Einde topografie oefenen
Start Topografie oefenen Opstart modulen Onderwerp kiezen Onderwerp uitvoeren Afsluit module Einde topografie oefenen Start opstart module Charlie zit Charlie gaat staan, gaat zwaaien met 1 hand en hij
Nadere informatieJan de Laat OVERSTAG
Jan de Laat VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van teksten
Nadere informatieNederland. Op welke dag is deze foto gemaakt?.. Welke bekende persoon is er altijd bij?
Nederland Op welke dag is deze foto gemaakt?.. Waar? (vul in) Op de. in (plaats) Waarom zijn al die mensen daar?... Welke bekende persoon is er altijd bij?. Hoe heet het meisje rechts? Haar moeder viert
Nadere informatieGeschiedenisproefwerk groep 7 Hoofdstuk 5 Een nieuwe wereld: Amerika
Geschiedenisproefwerk groep 7 Hoofdstuk 5 Een nieuwe wereld: Amerika In het vroegere Amerika woonden Indianenstammen. Columbus ontdekte dit land van de Indianen in 1492. Het waren de Azteken, de Inca s
Nadere informatieGeschiedenis groep 6 Junior Einstein
De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten
Nadere informatieIk ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent.
De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent Zo! Goedemorgen of goedemiddag, wat is t? Ik moet zo de koeien weer melken, dus... Excuus, dat ik wat stink. Ik heb het zo
Nadere informatieVoorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn
Nadere informatieLekker ding. Maar Anita kijkt boos. Hersendoden zijn het!, zegt ze. Die Jeroen is de ergste. Ik kijk weer om en zie hem meteen zitten.
Lekker ding Pas op!, roept Anita. Achter je zitten de hersendoden! Ik kijk achterom. Achter ons zitten twee jongens en drie meisjes hun boterhammen te eten. Ze zijn gevaarlijk, zegt Anita. Ze schudt haar
Nadere informatieKinderen zonder papieren
VPM VPM Kinderen zonder papieren Je ziet het bijna elke dag op de tv of in de krant: beelden van landen in oorlog, mensen in armoede. Op zoek naar een betere plaats om te leven, slaan ze op de vlucht.
Nadere informatieAan de Pinkerlanddagen voorbereidingsgroep 2013,
Aan de Pinkerlanddagen voorbereidingsgroep 2013, Afgelopen Pinksteren hebben jullie mij verwijderd van het kampeerterrein tot Vrijheidsbezinning waar de Pinksterlanddagen plaats vinden. Dit besluit is
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010
Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Dames en heren, [Inleiding] In de zomer van 1946 voer een schip van Thailand naar Nederland. Een kleine Nederlandse
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot
Nadere informatieWiezen. Spelregels Volgens Café In de Goude Ster
Wiezen Spelregels Volgens Café In de Goude Ster Kaartmarathon Reglement voor een kaartmarathon 1 2 Wiezen Spelregels Volgens Café In de Goude Ster Kaartmarathon Er wordt van uitgegaan dat iedere deelnemer
Nadere informatieGESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB
Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieHerdenking Capitulaties Wageningen
SPEECH SYMPOSIUM 5 MEI 2009 60 jaar NAVO Clemens Cornielje Voorzitter Nationaal Comité Herdenking Capitulaties Wageningen Dames en heren, De détente tussen oost en west was ook in Gelderland voelbaar.
Nadere informatieSolidariteitsactie. voor. vluchtelingen. in Syrië. Zondag 22 februari 2015. GC De Wildeman Schoolstraat 15, Herent. Koerdische Maaltijd
Solidariteitsactie voor vluchtelingen in Syrië Zondag 22 februari 2015 GC De Wildeman Schoolstraat 15, Herent Koerdische Maaltijd korte film en getuigenissen van Syrische vluchtelingen optreden Koerdische
Nadere informatie4 mei 2015. Onderzoek: Nationale dodenherdenking
4 mei 2015 Onderzoek: Nationale dodenherdenking Over het EenVandaag Het EenVandaag bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen
Nadere informatiemaatschappijwetenschappen pilot vwo 2019-II
Opgave 1 Goud Bij deze opgave horen de teksten 1 en 2. Inleiding (1) Goud wordt al duizenden jaren als waardevol metaal gezien en kent in al die tijd uiteenlopende toepassingen. Al in het oude Egypte was
Nadere informatieBevolkingsgroepen DOE KAART 1. Naam van het project. Als je voor deze opdracht kiest leer je meer over een bepaalde bevolkingsgroep.
DOE KAART 1 Bevolkingsgroepen Als je voor deze opdracht kiest leer je meer over een bepaalde bevolkingsgroep. Zoek 6 verschillende bevolkingsgroepen op. Kies 1 bevolkingsgroep uit waar je meer over wilt
Nadere informatieLesbrief Voor de docent Voor de leerling Inhoud Inleiding De Nigeriaanse olie-industrie in beeld Opdracht 1 Aardolie in Nigeria Niveau
Voor de docent Inhoud In 214 en 215 maakte de olieprijs in de een vrije val: in juli 214 kostte een vat olie nog ruim 1 dollar, in januari 215 nog maar 47 dollar. De prijs is sindsdien wel weer iets gestegen,
Nadere informatieWaar toezicht opduikt daar zijn of daar komen problemen zullen veel mensen denken.
Dames en heren, De uitnodiging om hier op het lustrumsymposium te komen spreken grijp ik graag aan om mij als toezichthouder nu eens een keer niet te richten op problemen. Waar toezicht opduikt daar zijn
Nadere informatieLa vita è bella! Het leven is mooi
La vita è bella! Het leven is mooi Hier zien jullie een aantal foto s van vrienden en activiteiten die ik met vrienden heb gedaan. Links bovenin: Bezoeken van een AS Roma voetbalwedstrijd met collega s
Nadere informatieT4 Oefen SED Geschiedenis Module 6
T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 1. Bekijk bron 1. De titel van de onderstaande Russische cartoon is: De Amerikaanse stemmachine. De Verenigde Staten drukken op het knopje voor, dat naast het knopje
Nadere informatieWie heeft die rare knopen erin gelegd? vraagt hij. Ik, geeft Bibi eerlijk toe. Vorige week waaide het nogal hard. Dus toen heb ik de rubberboot en
Het plan van Bart Dobber, niet doen! Bibi staat op het dek van het schip en kijkt naar haar hond die een kat achterna zit op de kade. Haar broer Bart ligt op de loopplank en peutert aan het touw van de
Nadere informatie10. Gebarentaal [1/3]
10. Gebarentaal [1/3] 1 Gebarentalen Stel, je kunt niets horen. Je bent doof. Hoe praat je dan met andere mensen? Je kunt liplezen, maar dat is moeilijk en je mist dan toch nog veel van het gesprek. Bovendien
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl II
Historisch overzicht vanaf 1900 14 maximumscore 2 Kaart A: 1 (= 1900-1914) 1 Kaart B: 2 (= 1919-1937) 1 15 maximumscore 2 Afbeelding 1 verwijst naar het bondgenootschap tussen Duitsland en Oostenrijk-Hongarije
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Kleuren Inleiding Hallo allemaal. Ik hou mijn spreekbeurt over kleuren omdat ik het een leuk en interessant onderwerp vind en ook omdat kinderen er niet zo snel op komen denk ik. Ik heb mijn spreekbeurt
Nadere informatie32 porsche scene live
32 porschescenelive porsche classic beutler porsche Zeldzame Porschevariant Mark Wegh van Porsche Centrum Gelderland is gek van bijzondere auto s, met name van speciaal gefabriceerde modellen die op basis
Nadere informatieDe Bijbel open 2013 44 (09-11)
1 De Bijbel open 2013 44 (09-11) Als ouders zondigen, dan worden hun kinderen daarvoor gestraft. Is dat zo? Dat kan toch niet waar zijn. Toch lijkt dat wel zo te staan in Deut. 5:9 en Ex. 20:5. In deze
Nadere informatieLesidee: Oorlog en verzet
Lesidee: Oorlog en verzet Tussen 1940 en 1945 was Nederland bezet door Duitse troepen. Die waren in de nacht van 9 op 10 mei 1940 in opdracht van Adolf Hitler het land binnengevallen. Het Nederlandse leger
Nadere informatieInhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197
Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,
Nadere informatieVoorwoord. Rome en de Romeinen
Voorwoord Rome en de Romeinen Dit verhaal speelt in Rome, ongeveer 2000 jaar geleden. Rome was toen een rijke stad, met prachtige gebouwen. Zoals paleizen voor de keizers, voor de Senaat en voor de grote
Nadere informatieToespraak minister van Defensie, Ank Bijleveld-Schouten, bij opening van de expositie Als de Russen komen,
Toespraak minister van Defensie, Ank Bijleveld-Schouten, bij opening van de expositie Als de Russen komen, Nationaal Militair Museum, op vrijdag 22 februari 2019 te Soesterberg Beste aanwezigen, Dit jaar
Nadere informatie7. Het imperialisme De dominantie van het westen p
7. Het imperialisme 7.1. De dominantie van het westen p. 167-179 Deel 1 Restauratie en transformatie, Europa in de 19de eeuw congres van Wenen ondermijning van het congres van Wenen: liberalisme, nationalisme,
Nadere informatieSanghalid en 'donderdagavondbroeder' Garmt van Soest kreeg in de. zomer van 2013 te horen dat hij leed aan Amyotrofische Laterale
Als...door een tijger achterna gezeten. door Maurice Maarssen Sanghalid en 'donderdagavondbroeder' Garmt van Soest kreeg in de zomer van 2013 te horen dat hij leed aan Amyotrofische Laterale Sclerose (ALS),
Nadere informatieStichting AZIZ (Asielzoekers Zichtbaar In Zorgen)
Jaarverslag stichting AZIZ 2013 Stichting AZIZ (Asielzoekers Zichtbaar In Zorgen) Waarom stichting AZIZ? De stichting Aziz is vorig jaar, in december 2012, opgericht. De aanleiding daarvoor was dat we
Nadere informatieInformatie voor werkstukken en spreekbeurten. Kindsoldaten. Mkambo Husseni...
Informatie voor werkstukken en spreekbeurten Kindsoldaten Kun je je voorstellen dat er kinderen zijn van jouw leeftijd die als kindsoldaat moeten vechten? In de hele wereld zijn ongeveer 250 dui-zend kindsoldaten.
Nadere informatieHenk Oostdam is fiscaal adviseur bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand
Henk Oostdam is fiscaal bij zijn eigen praktijk Tax Consult Network en is de vertrouwenspersoon van Tim Coronel en Peter Ouwehand 30 RBA_Fiscale Opleidingen 2015-2016 30 mijn Henk Oostdam We kijken samen
Nadere informatieOntwikkelingssamenwerking Palestijnse gebieden
www.survio.com 14-11-2014 10:32:45 Algemeen Enquête naam Ontwikkelingssamenwerking Palestijnse gebieden Auteur Gwen Bonnie Taal Nederlands Enquête URL http://www.survio.com/survey/d/f6n1b6i0x9a9e9w0f Eerste
Nadere informatieHET VERHAAL VAN KATRIN
HET VERHAAL VAN KATRIN Katrin begon heroïne te gebruiken toen ze ongeveer 12 was. In het begin deed ze dat nog af en toe. We hadden er niet genoeg geld voor. Door een ingrijpende gebeurtenis ging ze steeds
Nadere informatieVoor 3 tot 5 spelers vanaf 8 jaar. Speelduur: ca. 45 minuten.
SPELREGELS Phil Orbanes Voor 3 tot 5 spelers vanaf 8 jaar. Speelduur: ca. 45 minuten. INHOUD 21 Alibikaarten: 6 verdachten 6 voertuigen 9 vluchtbestemmingen 39 Speurkaarten: 19 verdenkingskaarten 8 spiekkaarten
Nadere informatieAls wij dit soort vragen stellen dan gaan wij uit van de talenten en mogelijkheden van cliënten.
Hand-out Workshop oplossingsgericht gesprekvoeren. Wat is oplossingsgericht werken? Volgens Mahlberg&Sjöblom (2011) wordt er over het algemeen uit gegaan van een probleem gerichte benadering. Een probleem
Nadere informatie