gescreend Marleen Lippens en Bart Masquillier Marleen Lippens en Bart Masquillier zijn pedagogisch begeleiders bij Katholiek Onderwijs Vlaanderen.

Transcriptie

1 De taalscreening gescreend Marleen Lippens en Bart Masquillier zijn pedagogisch begeleiders bij Katholiek Onderwijs Vlaanderen. Vanaf begin vorig schooljaar zijn scholen verplicht om alle leerlingen die voor het eerst in een bepaald onderwijsniveau instromen te screenen op hun taalvaardigheid. Dat gaat vooral over leerlingen die instromen in het eerste leerjaar in het gewoon lager onderwijs of het voltijds gewoon secundair onderwijs. In enkele gevallen betreft het leerlingen die in een ander leerjaar voor het eerst ingeschreven worden in het Vlaamse of Brusselse onderwijs, bijvoorbeeld uit Wallonië, uit het buitenland, vanuit het buitengewoon onderwijs. De screening vindt plaats na de inschrijving en gebeurt met een valide en betrouwbaar screeningsinstrument. De verplichte taalscreening draagt een aantal kansen in zich zoals: (1) leerlingen ondersteunen, om de overgang tussen kleuter en lagere en secundaire school op het gebied van taalbeheersing te bevorderen; (2) een visie op taalbeleid te bestendigen of bij te sturen. Het gevaar loert echter om de hoek dat scholen een beleid uitstippelen op basis van een eenmalige screening. Welke - al of niet eerste - ervaringen hebben scholen met die screening? Hoe kadert die verplichte taalscreening binnen het taalbeleid van de school? Welke ondersteuning biedt de pedagogische begeleiding daarbij? We leggen ons oor te luisteren bij twee scholen die de verplichte taalscreening proberen een plaats te geven in het bestaande taalbeleid. Marleen Lippens en Bart Masquillier Even terug in de tijd: regelgeving taalscreening Al in de beleidsnota Onderwijs en Vorming Samen grenzen verleggen voor elk talent kondigde toenmalig Vlaams minister van Onderwijs en Vorming Pascal Smet aan dat hij de wenselijkheid wilde nagaan van het gebruik van taaltoetsen als instrument voor scholen om een goed overzicht te krijgen over het taalbeheersingsniveau Nederlands van hun leerlingen. Ondertussen bepaalt onderwijsdecreet XXIII die verplichte taalscreening. Schoolteams worden zo door de overheid opgelegd om na te denken over hun aanpak voor de taalscreening zelf en over wat er daarna op de school moet gebeuren, welke acties ze in functie van hun taalvaardigheidsonderwijs (binnen alle vakken of leergebieden) kunnen/moeten ondernemen. Katholiek Onderwijs Vlaanderen vindt dat het intrinsiek tot de opdracht van de leraar en de school behoort om een zicht te krijgen op de beginsituatie van elke leerling, en in het bijzonder op de kennis van het Nederlands. Dat is een essentieel deel van het didactisch proces. In onderwijsdecreet XXIII grijpt de overheid in op dit deel van het didactisch proces en reglementeert het de didactiek door een verplichte screening voor alle leerlingen volgens een bepaald instrumentarium op te leggen. Het gaat voor Katholiek Onderwijs Vlaanderen om een verregaande inmenging in het dagelijks schoolleven 1, wat niet de opdracht is van de overheid maar van de scholen en de onderwijsverstrekkers. Taalontwikkeling van kleuters met hard cijfermateriaal ondersteunen: niet vanzelfsprekend (foto: Anissa Thompson) Taalontwikkeling opvolgen is belangrijk Het onderwijs wil alle leerlingen een brede vorming bieden. Dat onderwijs wordt vooral talig gebracht. Zowel de overheid als de onderwijsverstrekkers vinden een goede beheersing van de onderwijstaal 2 essentieel voor de leerprestaties van de leerlingen en voor hun maatschappelijk en persoonlijk functioneren. Katholiek Onderwijs Vlaanderen vindt het vanzelfsprekend dat binnen een taalbeleid op school het schoolteam de taalontwikkeling van de leerlingen in kaart probeert te brengen, en dat niet alleen op scharniermomenten maar doorheen de hele onderwijsperiode. In de eerste plaats is dat om het onderwijs op de leerlingen(groep) af te stemmen. Taalbeleid is een structurele en strategische poging van scholen om het onderwijs te laten aansluiten bij de taalleerbehoeften van de leerlingen om zo hun ontwikkeling en onderwijsresultaten te verhogen. 3 Katholiek Onderwijs Vlaanderen is ervan overtuigd dat een brede kijk op taalontwikkeling talenten en tekorten in kaart brengt. Een eenmalige screening legt het accent te veel op achterstand en problemen. Bovendien geeft die brede kijk ook een zicht op andere en even belangrijke competenties zoals zelfsturende competenties, relationele competenties, leercompetenties. 6 (foto: Lavinia Marin)

2 Hoe als school informatie bekomen over het niveau van de taalbeheersing? Scholen en leraren kunnen via allerlei wegen gegevens over de taalvaardigheid van hun leerlingen verkrijgen en dit vanaf de eerste schooldag. Het samenleggen van die gevarieerde informatie en de bespreking ervan tijdens de klassenraad staan garant voor een brede kijk op de taalvaardigheid van de leerlingen en het uittekenen van taalbeleidsmaatregelen die aansluiten bij de beginsituatie en de specifieke noden van de betrokken leerlingen. We bespreken manieren waarop scholen informatie over taalbeheersing van de leerlingen kunnen verzamelen. Gegevens verzameld doorheen de schoolloopbaan - Kleuterschool. Het is niet vanzelfsprekend om de taalontwikkeling van een kleuter met hard cijfermateriaal te ondersteunen. Kleuteronderwijzers zitten daarom best met leraren van het eerste leerjaar rond de tafel om afspraken te maken over de observatie van de taalontwikkeling van leerlingen. De leraren van de kleuter- en lagere school zouden dezelfde observatiewijzer kunnen inzetten om zicht te krijgen op de taalcompetenties van de leerlingen. De observatielijst taalvaardigheid op basis van het Referentiekader vroege tweede taalverwerving 4, die kijkt naar de mondelinge taalvaardigheid, kan daarbij een hulp zijn. Het beeld dat een leerkracht van een leerling opgebouwd heeft, kan hij vergelijken met de informatie van de collega van het vorige klasje. Leraren kunnen de bevindingen eventueel nog onderling bespreken. Zo n observatie hoeft het team niet voor elke leerling te doen. In principe volstaat het om die leerlingen te volgen waarbij in de kleuterschool vastgesteld is dat ze voor taal specifieke onderwijsbehoeften hebben. - Overgang van het kleuter- naar het lager onderwijs. De overgang naar het lager onderwijs is een uitgelezen kans om te kijken hoe ver een leerling in zijn taalontwikkeling staat. De leraar van het eerste (leer)jaar kijkt daarvoor naar alle aspecten van de taalontwikkeling van de nieuwe leerlingen. Hij heeft daarvoor voldoende bronnen ter beschikking: in de eerste plaats eigen observaties en toetsen, maar ook de leerling zelf, de ouders, de leraar van het vorige jaar, allerlei opdrachten, toetsen en taken, leerlingvolgsystemen, portfolio s, rapporten Die zaken kunnen in een overgangsgesprek aan bod komen. Dat verloopt uiteraard gemakkelijker als de leerling op dezelfde school blijft of als er goede overgangsprocedures zijn tussen autonome kleuterscholen en lagere scholen. Voor sommige leerlingen is een goede informatieoverdracht uitermate belangrijk. Dat gebeurt uiteraard in samenspraak met de ouders en waar mogelijk samen met de leerling. Veel scholen doen daarvoor al lovenswaardige inspanningen: klassenraad, overleg, intakegesprek, duidelijke rapportering, ouderavond Bij leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften zal ook het CLB een rol spelen. - Overgang van basis naar secundair onderwijs. Ook de overgang naar het secundair onderwijs is een uitgelezen kans om een stand van zaken op te maken van de taalontwikkeling van een leerling. Het bezit van een getuigschrift basisonderwijs en een goed gedocumenteerd overgangsdossier kan de leraren veel informatie verschaffen over de kennis van het Nederlands bij de leerlingen die starten in het secundair onderwijs. Ook daar is er een schat aan gegevens over de taalontwikkeling voor handen vanuit het basisonderwijs of vanuit het onthaalonderwijs: rapporten, toetsen en eindtoetsen, leerlingvolgsystemen en leerlingendossiers, basofiches, portfolio en ook observaties, werkwijzen, aanpak van individuele leerlingen Voor Katholiek Onderwijs Vlaanderen gebeurt de overdracht van die gegevens vanuit het basisonderwijs liefst via de leerling zelf of worden die met de ouders besproken bij een intake of oudercontact of kan een overleg met het basisonderwijs geregeld worden. Bij die infoverzameling staat het belang van de leerling centraal. Sommige leerlingen, zo niet alle leerlingen, zouden gebaat zijn bij een overdracht van hun taalprofiel om onderwijs op maat te kunnen aanbieden. Die werkwijze wordt op veel scholen toegepast via de basowerking. Sinds vorig schooljaar is er een nieuwe regelgeving (BaO/2014/05). Bij een schoolverandering, ook van basis- naar secundair onderwijs, zijn scholen verplicht om gegevens die betrekking hebben op de onderwijsloopbaan van leerlingen door te geven. De overdracht gebeurt dus niet enkel meer via de leerling. De school bepaalt zelf wat en hoe. Ouders kunnen zich onder bepaalde omstandigheden verzetten. Informatie via toetsen en taken in het secundair onderwijs De leraar secundair onderwijs krijgt al snel via een zelfstandige leesopdracht, een schrijftaak, een toets taalbeschouwing, een spreek- en luisteropdracht een zicht op de taalprestaties van de leerlingen. Ook andere leraren geven in hun vakken opdrachten waarbij de leerlingen taalvaardigheden inzetten: een leesopdracht geschiedenis, een schema maken bij natuurwetenschappen, vertellen over de stad of streek waarin hij woont bij aardrijkskunde, een spel uitleggen tijdens de les lichamelijke opvoeding Informatie via observaties en reflectiegesprek in het secundair onderwijs De opdrachten die de leraren Nederlands en de vakleraren de eerste weken organiseren, bieden kansen om bij (enkele) leerlingen gericht te observeren hoe ze de verschillende (taal)opdrachten aanpakken. Leraren kunnen daarvoor een observatiewijzer gebruiken en kunnen tijdens een klassenraad gegevens over de minder toetsbare doelen via een uniforme observatiewijzer met elkaar delen. Als ook de leraren van het zesde leerjaar in de naburige scholen hetzelfde observatieinstrument gebruiken voor bijvoorbeeld leerlingen die voor taal meer ondersteuning nodig hebben, dan geeft dit extra mogelijkheden bij een eventueel overleg tussen basis- en secundair onderwijs. Sommige delen van de observatie worden maar duidelijk als de leerling zijn werkwijze kan toelichten in een nagesprek. 7

3 Informatie via de leerling in het secundair onderwijs De gemotiveerde leerling kan zelf, soms met ondersteuning, heel wat informatie verstrekken over zijn taalontwikkeling, over zijn liefde voor de taal, over zijn attitudes bij taalopdrachten De meeste leerlingen kunnen op die leeftijd in een veilige en positieve omgeving aangeven wat ze wel en minder goed kunnen, wat ze wel en minder graag doen, waarvoor ze meer of minder gemotiveerd zijn. Dat kan tijdens een intakegesprek, maar even goed tijdens een onthaalweek of eerste persoonlijk gesprek met de leraar Nederlands of de klassenleraar. De school kan dat gesprek ondersteunen door met de leerling een taalcompetentieprofiel op te stellen dat zaken in kaart brengt die je niet terugvindt in rapporten of observaties of toetsen bijvoorbeeld. Dat profiel kan ook gebruikt worden in het nagesprek na de observatie. Aanvullende informatie via niveauoverstijgend overleg op basis van evaluatiegegevens Als uit de overdracht van de gegevens, de observatie, de eigen beginsituatieanalyse en de taalscreening blijkt dat de secundaire school nog meer informatie nodig heeft, kan ze wanneer het haalbaar is, samen met of in samenspraak met de ouders, in gesprek gaan met de basisschool over een specifieke leerling. In dat overleg kan men bijkomende leerlingengegevens uitwisselen of kan men de aanpak van de lagere school bespreken. Informatie uit het onthaalonderwijs: overstap van OKAN naar het reguliere onderwijs Secundaire scholen die een onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers organiseren, maken voor elke leerling een individueel leertraject op en geven aan de vervolgschool een doorstroomdossier door. Dat dossier bundelt de beginsituatie, waarbij o.a. melding wordt gemaakt van de schoolse achtergrond en de vorderingen op het vlak van taalvaardigheid van het Nederlands tijdens het verblijf in OKAN 5. Taalscreening in Sint-Paulus Wevelgem (secundair onderwijs) Hoe is de afname van de taalscreening verlopen? De afname verliep vlot. Alles kon binnen een lesuur afgenomen worden. De instructies waren voor alle leerlingen, op een paar uitzonderingen na, duidelijk. Ook het verbeterwerk viel uiteindelijk mee. De leraar Nederlands nam dat voor zijn rekening. De resultaten van alle klasgroepen werden op schoolniveau gegroepeerd en geanalyseerd. Daarmee kwam de school tot een lijst van taalzwakke leerlingen. Heeft de school voor de screening en de opvolging een beroep gedaan op externe expertise? Zo ja, wie ondersteunt/ ondersteunde? En voor welke aspecten? Wij riepen geen externe hulp in, ook al zaten we met enkele vragen, net zoals zo veel collega s in Vlaanderen. De collega s (van andere scholen) waarmee we daarover in gesprek gingen, konden ons (of mij althans) geen eenduidige of verhelderende antwoorden geven. Wat na de taalscreening? (foto: Laura) Met welk instrument is de screening gebeurd? Screende de school voor het eerst of hoeveel jaren werkt de school al met een screening? Onze school screende al drie jaar leerlingen op taal met Signaaltoets begrijpend lezen, waarbij we de leerlingen in vier delen toetsten: woorden in context, synoniemen, schooltaalwoorden, instructietaal. Zo kregen we telkens een globaal beeld van hoe onze leerlingen zich verhouden tegenover elkaar. Toch misten we een ruimere kijk (bv. Waar staan onze leerlingen tegenover een ruimere groep leeftijdsgenoten?). Op het niveau van de scholengemeenschap werd achteraf een vergadering belegd met de betrokken collega s Nederlands, de pedagogisch begeleider Nederlands en de coördinator taalbeleid van het VVKSO. Zo verkregen we toch duidelijkheid wat betreft de in ijltempo wettelijk opgelegde taalscreening. Dat item wordt in de loop van dit schooljaar verder opgevolgd op het niveau van de scholengemeenschap, wellicht met verdere inbreng van externen. Hoe past de taalscreening binnen het huidige taalbeleid en hoe hangt ze samen met andere beginsituatieanalyses? Volgens mij zijn we vanuit het vak Nederlands zeer goed geplaatst om de analyse van de (school)taal en de (voor)kennis van de diverse taalvaardigheden te doen. Die vormen in elk vak een essentieel deel voor het begrijpen en degelijk 8

4 De ontwikkelingsdoelen voor de onthaalklas focussen sterk op taalvaardigheid, op de beheersing van het Nederlands zowel in de schoolse context als in de maatschappelijke context. Vaak nemen OKAN-scholen ook de TASAN af (Taalvaardigheidstoets Aanvang Secundair voor Anderstalige Nieuwkomers) of andere tests. Die resultaten vormen eveneens een deel van het individueel leertraject van de leerling. Als de leerling tijdens het onthaaljaar ging snuffelen voor bepaalde vakken of in een studierichting van zijn keuze, dan staan de bevindingen van de leraren waarbij de OKAN-leerling in de klas kwam in het doorstroomdossier vermeld. Dat kan voor de vervolgschool nuttige informatie zijn over de interesse en inzet van de leerling voor die bepaalde studierichting of voor bepaalde delen ervan. Daarin worden ook de werkpunten vermeld, zodat de vervolgschool ermee aan de slag kan om de leerling verder te ondersteunen of te remediëren. De vervolgcoach geeft, als dat gewenst of nodig is, extra informatie over de leerling in het eerste jaar na OKAN om zo de warme overdracht te garanderen en de kansen op succes in het vervolgonderwijs voor de nieuwkomers te vergroten 6. Aan het einde van het onthaaljaar spreekt de klassenraad van OKAN een advies uit. Dat advies is niet bindend, maar verdient sterke aanbeveling omdat alle elementen die hebben bijgedragen tot de uitspraak in overweging genomen worden: interesse, inzet, hiaten, talige vaardigheden, andere vaardigheden, snuffelmomenten, schoolse bagage De toelatingsklassenraad van de vervolgschool moet bij de beslissing rekening houden met het advies van de klassenraad van het onthaaljaar. Elke beslissing die afwijkt van het advies moet worden gemotiveerd. kunnen volgen van de lessen. De resultaten van de taalscreening werden bij ons gekoppeld aan de gekregen informatie van de basisscholen (via de basofiche). Die koppeling leidde in de meeste gevallen tot een bevestiging van de taalzwakheid van leerlingen. Ook vorige schooljaren werkten wij met een taaltest bij de start van het 1e leerjaar A en B. Die taaltest paste binnen ons taalbeleid. Nu wordt een screening opgelegd en volgt wellicht ook een verantwoordingsplicht ten opzichte van de inspectie. Resultaten werden niet verzameld op schoolniveau en er werd ook weinig of niet onderling over gecommuniceerd. Wat heeft de taalscreening bijgedragen aan het huidige taalbeleid? Als vakgroep Nederlands proberen we die (beperkte) groep leerlingen die merkbaar zwakker scoort te remediëren met een oefenbundel. Ook op het gebied van instructie- en schooltaal worden die leerlingen specifiek bijgewerkt. Op ruimere schaal proberen we alle leerlingen attent te maken op de essentiële schooltaalwoorden die meer dan frequent op school gebruikt worden. De taalscreening, en de verwante acties die aangestuurd worden door de directeur, zullen vanaf dit schooljaar mee deel uitmaken van het vaste taalbeleid van de school. Welke acties zijn ondernomen op leerlingenniveau? Voor de taalzwakke leerlingen werd een oefenbundel voorzien die ze vooral op zelfstandige basis verwerken. Frequente contactmomenten met de taalleraar om de vorderingen en mogelijke problemen weg te werken zijn er ook. Vanuit het taalbeleid zijn er voor alle leerlingen, voor alle vakken, blaadjes met de belangrijkste schooltaalwoorden en woorden uit de instructietaal voorzien. Vanaf dit schooljaar worden er verplicht te volgen activiteiten voorzien die de taalzwakke leerlingen moeten bijwerken. Op een speelse wijze zullen wij de diverse vaardigheden gebruiken om het taalniveau van die leerlingen naar een hoger niveau te tillen. Die activiteiten worden niet louter uitgewerkt door de taalleraren, maar door alle leraren. Welke acties zijn ondernomen op leraarniveau? De taalzwakke leerlingen worden van nabij opgevolgd door de leraar Nederlands. Daarnaast werden alle klassenleraren en lerarengroepen concreet geïnformeerd over hun taalzwakke leerlingen via een kernklassenraad. In de loop van dit schooljaar werkt elke leraar Nederlands een taalgericht onderwerp uit voor de taalzwakkere leerlingen. In de loop van dit schooljaar werkt elke vakwerkgroep een activiteit uit gericht op vakgerichte instructietaal. Hoe staat het lerarenteam tegenover de verplichte taalscreening? Bepaalde leraren Nederlands hebben al wat tegenkantingen geuit, en de - eerder negatieve - reacties komen van andere leden van het lerarenteam. De zin, het nut ervan, de bemerking dat leerlingen sowieso een zeker niveau hebben wanneer ze bij ons instromen Op zich zijn die bemerkingen niet fout, want voor ze bij ons terechtkomen, hebben de kinderen toch al een stuk schoolloopbaan achter de rug. De reacties zijn ook een gevolg van de aanhoudende stroom en veelheid van vragen waarmee we als school en als leraar jaar na jaar geconfronteerd worden (diverse contexten, VOETen, taalbeleid, zorgbeleid, GOK-beleid, preventie). Welke acties zijn ondernomen op schoolniveau? We keken samen met de scholengemeenschap uit voor een gevalideerde test voor de taalscreening, aangestuurd door directeurs en de vakbegeleider Nederlands. Denkpiste: dit schooljaar wordt aan een leraar Nederlands een beperkte opdracht toegekend om de taalscreening door de leraren Nederlands te ondersteunen én om de uitgewerkte taalactiviteiten (zowel door de vakgroep Nederlands als door de andere vakwerkgroepen) te begeleiden op regelmatige (wekelijkse) basis. Die taalactiviteiten zullen worden opgelegd aan de taalzwakke leerlingen. Directeur en leraren Nederlands 9

5 Verzamelen van informatie: ondersteuning voor de scholen Bij het verzamelen van informatie over de taalbeheersing van leerlingen worden scholen op verschillende manieren begeleid door de pedagogische begeleidingsdiensten: - door scholen te laten nadenken over hoe ze de taalscreening een plaats kunnen geven binnen het taalbeleid van de school; - door het aanreiken en leren gebruiken van kijkwijzers om de taalbeheersing van de onderwijstaal in kaart te brengen; - bij het kiezen van een valide en betrouwbaar screeningsinstrument; - bij het leren analyseren van de resultaten van de screening of de observaties; - Daarenboven vinden scholen heel wat informatie m.b.t. het breed evalueren en het screenen van leerlingen in de Toolkit Breed Evalueren 7. Die werd ontwikkeld in opdracht van het Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming door het Centrum voor Taal en Onderwijs (KU Leuven) en het Steunpunt voor Diversiteit en Leren (UGent). De Toolkit omvat naast beschrijvende fiches van bestaande evaluatie-instrumenten ook scenario s om mee aan de slag te gaan, een raamwerk met de eindtermen Nederlands en een kader waarin die eindtermen gelinkt worden aan bestaande evaluatieinstrumenten. De toolkit reikt geen nieuwe evaluatie- of screeningsinstrumenten aan, maar kan de scholen inspireren bij het nadenken over hun evaluatiebeleid of bij de keuze van een screeningsinstrument. De taalscreening en de keuze van het instrument Bij het evaluatie van mogelijke instrumenten voor taalscreening kunnen scholen verschillende criteria gebruiken. Aansluitend bij de brede kijk op taalontwikkeling kan die verplichte taalscreening misschien zinvol worden als ze gegevens oplevert over aspecten van de taalontwikkeling die onvoldoende duidelijk zijn bij de eigen evaluatie. De screening moet met andere woorden in de eerste plaats kwaliteitsvolle gegevens bieden, en niet alleen maar het beeld van de andere evaluatiegegevens bevestigen of tegenspreken. Taalscreening met SALTO in Westdiep (lager onderwijs) Al meer dan tien jaar spelen allochtone en autochtone kinderen van alle bevolkingsklassen samen op de speelplaats van onze multiculturele school Westdiep in Oostende. Sommigen spreken altijd Nederlands, anderen doen dat enkel op school. Nog anderen zijn net in België aangekomen en moeten de taal nog leren. Welke visie heeft jullie school op taalbeleid? We hebben een sterk uitgewerkt taalbeleid. Onze visie luidt: Taal is alles, alles is taal! De aandacht voor taal is overal en altijd aanwezig. Op onze school gaan we positief om met meertaligheid. We creëren een warme, veilige en liefdevolle omgeving waarin kinderen zich aanvaard en gerespecteerd voelen, zodat ze zich optimaal kunnen ontwikkelen. Dat is de basisvoorwaarde om tot leren en tot communiceren te komen. Hoe beter je met elkaar leert communiceren, hoe beter je elkaar begrijpt, hoe minder vooroordelen en misverstanden. We hebben een uitgebreide zorgwerking. Overleg op school vinden we heel belangrijk. Zo overleggen de leerkrachten wekelijks met hun parallelcollega en met een zorgleerkracht in het daarvoor georganiseerd overleguur. Ze plannen niet alleen de volgende werkweek, maar bespreken ook welke extra ondersteuning de leerlingen krijgen, de vorderingen die de kinderen maken, de noden De bevindingen van de leerkrachten worden door de zorgleerkracht meegenomen naar het overleg van het zorgteam (zorgleerkrachten en zorgcoördinator). Zo ontstaan projecten die gezamenlijk worden uitgewerkt op klas- en schoolniveau. Het zorgteam ondersteunt de klasleerkrachten met verschillende initiatieven waar taal en lezen centraal staan. Zo wordt er bijvoorbeeld aan pre-teaching gedaan voor taalzwakke of anderstalige leerlingen, zodat ze de lessen in de reguliere klas goed kunnen volgen. Bijvoorbeeld, worden ouders betrokken door een ouderboekje waarin beschreven staat hoe ze samen met hun kind thuis kunnen lezen en hoe ze kinderen kunnen motiveren om meer te lezen. Anderstalige nieuwkomers starten hun traject in de onthaalklas. De starters worden ondergedompeld in een taalbad. Die kinderen hebben een vaste juf en een vast lokaal waar ze kennismaken met het Nederlands, waar ze zich veilig en geborgen kunnen voelen. Die manier van werken biedt het voordeel dat we de kinderen kunnen observeren en doelgericht leerstof aanbieden om een snelle en vlotte klasintegratie mogelijk te maken. De vorderingen worden aan de hand van doelstellingslijsten sterk opgevolgd. Eenmaal de kinderen in een gewone klas terechtkomen, merken we opnieuw dat ze zich moeten aanpassen aan de nieuwe omgeving. Die omgeving is niet vertrouwd, waardoor ze minder durf hebben, en het werktempo ligt er beduidend hoger. Kinderen worden op het vlak van Nederlands nog extra ondersteund. Hoe past de taalscreening binnen het huidige taalbeleid en hoe hangt het samen met andere beginsituatieanalyses? Aan de hand van beginsituatietoetsen voor woordenschat, begrijpend en technisch lezen, die afgenomen worden bij alle kinderen van het tweede tot het zesde leerjaar, bepalen we welke kinderen extra ondersteuning bij de zorgleerkracht voor de leerstof van de reguliere klas krijgen. Kinderen die totaal uitvallen op die testen worden begeleid in 10

6 De verplichte taalscreening kan nooit vóór de inschrijving van de leerling uitgevoerd worden. In de meeste gevallen zal dat dus gebeuren in de eerste maand van het schooljaar. De screening gebeurt met een valide en betrouwbaar screeningsinstrument. Het screeningsinstrument is: - valide, dat wil zeggen dat de toets daadwerkelijk meet wat hij beoogt te meten; - betrouwbaar, wat verband houdt met duidelijke criteria voor de evaluatie, de toetsafname en de scoring; - voldoende transparant t als de leerling weet wat er van hem verwacht wordt: welke vaardigheden en onderwerpen komen aan bod? Hoeveel vragen zijn er in hoeveel tijd?; - praktisch haalbaar als het binnen een redelijke tijd afgenomen en gescoord kan worden. Screeningsinstrument in het lager onderwijs Er is op dit moment maar één recent instrument in de Toolkit breed evalueren dat schoolteams kunnen inzetten om te screenen bij de start van het lager onderwijs: SALTO (Screeningsinstrument Aanvang Lager Onderwijs Taalvaardigheid). Die toets kwam er als opvolger van de TAL (Taaltoets aanvang lager onderwijs). SALTO biedt informatie over de schoolse taalvaardigheid. Het is een luistertoets die het begrip van schoolse taalvaardigheid op een integratieve en directe manier meet. Die toets is gratis te downloaden via de website van het departement Onderwijs ( > toetsen voor scholen). Ze bevat een duidelijke handleiding, een analyseformulier, een digitaal scoreblad en suggesties voor handelingsmogelijkheden. De toets wordt in september of begin oktober in het eerste leerjaar afgenomen. Sommige leerlingen stromen niet van bij de start van het lager onderwijs in een Nederlandstalige basisschool in. Het gaat dan bijna altijd om anderstalige nieuwkomers. In dat geval bekijkt de school welke instrumenten ze al voorhanden heeft. Ze bepaalt welke ze daarvan kan gebruiken om gegevens te verzamelen over de taalcompetenties van de instromende leerling. Dat kunnen bijvoorbeeld delen zijn van bepaalde kind- of leerlingvolgsystemen. Het is uiteraard niet vanzelfsprekend om een gepast instrument te vinden voor leerlingen die de onderwijstaal niet machtig zijn. Vandaar het belang van een observatieperiode. De keuze van een geschikt instrument hangt af van de mate van geletterdheid, de kennis van de thuistaal en/of de Nederlandse taal, de leeftijd Voor anderstalige nieuwkomers kan het nodig zijn om hen extra te ondersteunen, in de onthaaluren of in een zogenaamd taalbad. een apart taaltraject los van de klasdoelen. Ook hier wordt samen met de klasleerkracht, de zorgcoördinator en de taalleerkracht (tijdens MDT) bepaald welke delen aan bod komen en op welk niveau gewerkt wordt. Welke ervaringen hebben jullie met de verplichte taalscreening in het eerste leerjaar? Welke ervaringen hebben jullie met SALTO? We namen vorig schooljaar in het eerste leerjaar de SALTO-toets voor de eerste keer af. De kinderen die gevoelig zijn aan veranderingen maakten de toets in de klas, taalvlotte kinderen bij de zorgleerkracht. De toets werd in twee delen afgenomen, elk deel duurde ongeveer 40 minuten. Alles bij elkaar nam de afname heel wat tijd en zorguren in beslag. We hebben bedenkingen bij de afname van de toets. Alle opgaven tweemaal lezen is niet altijd nodig en wordt saai voor de taalvlotte leerlingen. De lange instructie maakt de leerlingen ongeduldig, want ze willen doorwerken. Bij kinderen met concentratieproblemen is de uitgebreide test een hele opgave. De afbeeldingen in het toetsboekje zijn erg groot voorgesteld waardoor het boekje veertien bladen rectoverso in beslag neemt. Kinderen hadden moeite met het draaien van de bladzijden. Welke resultaten verkrijgen jullie met die toets? Enkel de erg taalzwakke en startende anderstalige leerlingen vallen uit op de SALTO en dit is slechts een bevestiging van de bevindingen en observaties van de klas- en zorgleerkrachten in de eerste maand. We beschikken over de resultaten van de TALK- en TAL-toetsen die in de derde kleuterklas werden afgenomen. De kleuterleidsters voelen zich niet gewaardeerd aangezien hun toetsresultaten geen waarde meer lijken te hebben in de overgang van kleuter naar lager. Wij besluiten dat de SALTO-resultaten ons weinig tot geen nieuwe informatie gaven. Welke acties zijn ondernomen na de screening? We hebben verschillende gerichte acties op klas- en schoolniveau ondernomen die de taalvaardigheid van de leerlingen verhogen. We blijven die taalkrachtige omgeving verder uitbouwen. Leerlingen die zich in de risico- en probleemzone bevinden, worden in het taaltraject opgenomen. Die kinderen volgen dan gedurende korte maar dagelijkse lesmomenten het taaltraject Nederlands waar gewerkt wordt aan hun basiswoordenschat en spreekvaardigheid. Door het zeer flexibele karakter van onze taalmethode is die ook erg bruikbaar bij die groep kinderen. Alle thema s bieden zowel basis- als uitbreidingswoordenschat zodat op verschillende niveaus aan taalverwerving gewerkt wordt. Kinderen leren woorden door te luisteren, door woorden en zinnen te herhalen, maar vooral door te handelen en te ondervinden. We creëren veel spreekkansen om het Nederlands - vooral op spreekniveau - te verwerven en/of uit te breiden. De ontwikkelaars van SALTO geven aan dat de resultaten op de schooltaalvaardigheidstoets voor de school een indicatie en een motivatie kunnen vormen om gericht aandacht te besteden aan de stimulering van schooltaalvaardigheid van de leerlingen die extra aandacht op dit vlak nodig hebben, en om een reflectie op te zetten over een krachtig schooltaalbeleid. Onze ervaring leert dat slechts een beperkte groep erg taalzwakke leerlingen op de SALTO-toets uitvalt. We stellen ons dan ook de vraag hoe scholen die geen kinderen in de probleemzone hebben met die test hun taalbeleid in vraag kunnen stellen. Directeurs, taaljuf en zorgleerkracht 11

7 Screeningsinstrument in het secundair onderwijs De instrumenten die vermeld staan in de Toolkit zijn niet allemaal even valide en betrouwbaar en ook niet allemaal geschikt om een taalscreening uit te voeren met de bedoeling om zicht te krijgen op de taalvaardigheid van de individuele leerling. Slechts enkele zijn geschikt om aan de leerlingen voor te leggen bij de instroom in het secundair onderwijs, en dan nog rekening houdend met de schoolcontext, met de visie op taalbeleid, met de leerlingenprofielen. Men zou bijvoorbeeld kunnen kiezen voor de TAS-toets, voor een deel van Diataal Die screeningsinstrumenten beantwoorden aan voornoemde criteria. Trouwens, niet alle opgenomen instrumenten in de Toolkit zijn bedoeld om te screenen en om een zicht te krijgen op een of meer aspecten van taalvaardigheid. Het aanbod aan evaluatie-instrumenten is vooral beperkt tot de eerste graad. Er is weinig materiaal voorhanden voor neveninstromers in de tweede en derde graad. Voor de productieve vaardigheden is er vooral een tekort aan instrumenten om spreekvaardigheid breed te evalueren. Voor de receptieve vaardigheden situeert het tekort zich bij luistervaardigheid. Daarbij valt het op dat er vooral materiaal ter beschikking is om veelal enkel spelling/ grammatica te testen. Het aanbod evaluatiemateriaal, met name gestandaardiseerde en genormeerde toetsen en toetsdatabanken, uit Nederland blijkt groter dan dat uit Vlaanderen. Wat wil het lerarenteam nog in kaart brengen, wat kon het zelf tijdens de eerste weken nog niet of onvoldoende observeren? Als spreek- en leesopdrachten bijvoorbeeld al voldoende aan bod kwamen en het team heeft daardoor al een goed zicht op wat de leerling kan voor die vaardigheden, dan zou het voor een screeningsinstrument moeten kiezen dat over de andere vaardigheden informatie biedt. Breed kijken betekent dat de resultaten bekomen door verschillende instrumenten in te zetten, een vollediger beeld geven van wat een leerling kent en kan. In de Toolkit kunnen leraren fiches van observatie- en screeningsinstrumenten raadplegen. Al vanaf de eerste schooldag kunnen leerkrachten iets zien van de taalvaardigheid van hun leerlingen (foto: Sven Wildschut) Wat na de screening? Aangezien de taalscreening verplicht is bij de overgang van het gewoon of buitengewoon kleuter naar het gewoon lager onderwijs moeten basisscholen een overlegstructuur opzetten om alle gegevens over de taalontwikkeling bij de start van het eerste leerjaar te verzamelen, te delen, te analyseren, te bespreken, zodat ze er nadien gepast mee om kunnen gaan. Dat is een proces dat volgende stappen realiseert: gegevensverzameling screening analyseren, interpreteren en bespreken van gegevens bijkomende informatie raadplegen multidisciplinair overleg bijsturing aanpak op school-, klas- en leerlingenniveau. Ook in de klassenraad van het secundair onderwijs zetten de resultaten o.a. van de screening en de observaties aan om afspraken te maken, om als leraar en lerarenteam te reflecteren op de didactiek en de klaspraktijk, om op beleidsniveau bepaalde keuzes te maken en beslissingen te nemen. De resultaten bieden kansen om na te denken over bijvoorbeeld huiswerkbeleid, over taalgericht vakonderwijs (en taalontwikkelend lesgeven), over differentiatie, remediëring en verdieping Het werken aan taalbeleid wordt centraler geplaatst binnen het totale beleid van de school. Naast de individuele aanpak van de leraar in zijn klas kunnen alle partijen samenwerken aan taalgericht vakonderwijs, uitwisseling, observatie en dat koppelen aan andere ontwikkelingen die zich binnen de brede schoolcontext voordoen Bedoeling van dat alles is om nog beter te kunnen aansluiten bij de specifieke (taal)onderwijsbehoeften van leerlingen, in het bijzonder van die leerlingen die meer kansen nodig hebben om zich te ontwikkelen. In het basisonderwijs gebeurt dat door middel van een taaltraject. In het secundair onderwijs zijn een aantal organisatorische maatregelen voorhanden. Taaltraject in het basisonderwijs In de eerste plaats zijn (alle) leerlingen gebaat bij een brede basiszorg in een krachtige (taal)leeromgeving. Leerlingen die onvoldoende taalvaardig blijken te zijn, hebben bij uitstek vooral nood aan een positief en veilig klimaat waarin veel en rijke taal wordt aangeboden en waarin zij veel kansen krijgen om taal te gebruiken. Dat gebeurt via functionele, authentieke en motiverende taken en met in het eerste leerjaar bijzondere aandacht voor de mondelinge taalvaardigheid en de school- en instructietaal. Dat kan bijvoorbeeld door dagelijks voor te lezen, door coöperatieve taken in alle leergebieden, door interactieve taalhoeken, door bewuster om te gaan met mondelinge en schriftelijke instructies. 12

8 Vooral de minder taalvaardige leerlingen hebben daarbij onder andere nood aan extra ondersteuning in de instructie en de interactie door: veelvuldig te herhalen; zaken te visualiseren; goed te articuleren; het belangrijkste woord naar voren te schuiven (= topicaliseren); zaken net iets anders te herformuleren (= parafraseren); Differentiatie kan ook door bijvoorbeeld: taken in te korten; ondersteuning te blijven geven tijdens de taak; te werken met teksten met verdeelde informatie; leerlingen te laten werken in duo s of kleine groepen; Naarmate de verschillen tussen leerlingen op het vlak van taalvaardigheid groter zijn, kan het nodig blijken om nog verder te differentiëren onder de vorm van: langere instructietijd; het benutten van de visuele capaciteiten van de leerling; extra auditieve input door middel van liedjes, versjes en verhalen; extra leer- en oefenkansen; nog meer positieve feedback; gebruik te laten maken van hun moedertaal; een medeleerling (met misschien dezelfde thuistaal) te laten helpen; interactieve opdrachten voor het verwerven van een basiswoordenschat; Organisatorische maatregelen in het secundair onderwijs In het secundair onderwijs bestaan al verschillende reguliere mogelijkheden om ook organisatorisch tegemoet te komen aan leerlingen die extra taalondersteuning nodig hebben of onvoldoende kennishebben van de onderwijstaal. Het behoort tot de bevoegdheid van de klassenraad, waar nuttig in overleg met de betrokken personen, om te beslissen of een of meer van die mogelijkheden voor de individuele leerling benut worden. Klasgroep splitsen: een klasgroep kan gedurende enkele uren gesplitst worden om met kleinere groepen aan taalvaardigheid te werken. Twee leraren samen in de klas: een leraar taal ondersteunt de leerling tijdens een les van een zaakvak. Inhaallessen Nederlands: vaak is dit een lesuur aansluitend aan de gewone lessen of tussen de middag. Extra uren Nederlands: een school kan het keuze- of complementair gedeelte vrij invullen door bijvoorbeeld extra uren Nederlands (school- en instructietaal) aan te bieden. Flexibele leertrajecten: een school kan meer uren Nederlands ter vervanging van andere programmaonderdelen organiseren. Wij gaan ervan uit dat in de meeste gevallen een flexibel traject een deel of een volledig schooljaar duurt en dat dit volstaat. Als het schoolbestuur vooraf een principiële beslissing neemt, kan een individuele leerling vrijgesteld worden van het volgen van bepaalde delen van de vorming van een structuuronderdeel gedurende een deel of het geheel van het schooljaar. Via deze flexibele leertrajecten krijgen alle scholen de kans om aan ex-okan-leerlingen en aan andere leerlingen met een taalachterstand voor Nederlands, een aangepast programma aan te bieden. Verplichting extra taalles: vanaf 1 september 2014 kan een schoolbestuur leerlingen met onvoldoende kennis van de onderwijstaal verplichten extra taallessen Nederlands te volgen en dit met een maximum van drie uur per week bovenop de lessentabel van het structuuronderdeel waarin de betrokken leerling ingeschreven is. Na fiat van het schoolbestuur om het systeem van drie uren extra taallessen binnen de school te hanteren, beslist de klassenraad of een individuele leerling die lessen moet volgen. Naargelang van het tijdstip, bij de start dan wel in de loop van het schooljaar, is dat de toelatingsklassenraad of de begeleidende klassenraad 8. De begeleidende klassenraad beslist op basis van de evaluatie over de duur voor een leerling van de extra taallessen Nederlands. Het kan bijvoorbeeld voor een leerling volstaan om gedurende een trimester extra taallessen te volgen, een andere leerling zal dat gedurende een heel schooljaar nodig hebben. Doordat die extra taallessen bovenop het reguliere leerprogramma komen, staan die extra taallessen los van de evaluatie en de studiebekrachtiging gekoppeld aan het structuuronderdeel waarvoor de leerling ingeschreven is. Voor de organisatie van die verplichte extra taallessen Nederlands kan een school putten uit de reguliere omkadering. Scholen kunnen daarvoor ook middelen bundelen (bv. uren leraar overdragen) en leerlingen uit verschillende scholen samen extra taallessen Nederlands aanbieden. De school kan vanuit de schoolcontext, vanuit haar visie op taalbeleid en vanuit de pedagogisch-didactische aanpak die daaraan gekoppeld wordt, beslissen met welke mogelijkheden ze wil werken. De school verwacht dat de ouders van de betrokken leerlingen positief staan ten aanzien van de bijkomende inspanningen die de school levert om de taalachterstand van de leerlingen weg te werken. Die verwachting wordt daarom in het kader van de engagementsverklaring opgenomen via het schoolreglement. Er wordt zeker vermeld dat leerlingen aangemoedigd worden om Nederlands te leren, maar men kan ook andere bepalingen toevoegen mits daarover een akkoord is bereikt in het bevoegde lokaal overlegplatform (voor scholen gelegen in een gemeente waar geen lokaal overlegplatform is opgericht, is de voorwaarde dat daarover een akkoord is bereikt met ten minste twee derde van de scholen). 13

9 Meer lezen over taalvaardigheidsonderwijs? Keuze van de redactie Na de screening: ondersteuning voor de scholen Scholen worden op verschillende manieren begeleid door de pedagogische begeleidingsdiensten: - door de scholen de opvolging van de taalbeheersing van de leerlingen te leren plaatsen binnen de brede basiszorg, de verhoogde of uitgebreide zorg; - door scholen suggesties aan te bieden voor een krachtige leeromgeving binnen de reguliere klaspraktijk; - door het leren toepassen van taalgericht vakonderwijs; - door leraren te informeren over school- en instructietaal; - blog van Kris Van den Branden, professor taalkunde aan de KU Leuven en verbonden aan het Centrum voor Taal en Onderwijs CTO). Hij geeft al jaren nascholingen aan leerkrachten over taalvaardigheidsonderwijs en taalbeleid. In september 2014 schreef hij op deze blog een toegankelijk artikel Verplichte taalscreening van alle leerlingen: een goed idee? raadpleeg hier de toolkit breed evalueren basisonderwijs en toolkit breed evalueren secundair onderwijs website van het Centrum voor Taal en Onderwijs (CTO), het Vlaamse expertisecentrum voor taalonderwijs. Het CTO biedt o.a. ondersteuning rond taalvaardig- heidsonderwijs Nederlands, omgaan met meertaligheid in het onderwijs, NT2-onderwijs aan anderstaligen, taalbeleid, taal in de niet-taalvakken, taakgericht taalonderwijs en evaluatie van taalontwikkeling. Het CTO heeft ook een nieuwsbrief waarop je je kan abonneren: inspiratie om te werken aan een taalbeleid Taalscreening: een meerwaarde? Als de taalscreening door scholen wordt gezien als een aanvulling op de aanwezige, brede evaluatiecultuur die de totale taalontwikkeling van leerlingen in kaart brengt, is ze een meerwaarde bij het vaststellen van de beginsituatie. Scholen zullen de komende jaren leren hoe de screening kan bijdragen tot een betere aanpak van de onderwijsleersituatie voor alle leerlingen en in het bijzonder voor de leerlingen met specifieke taalleerbehoeften. Uiteraard zal voor sommige scholen ondersteuning nodig zijn door de pedagogische begeleidingsdiensten op het vlak van breed evalueren, analyseren van resultaten en het opzetten van een doelgerichte aanpak binnen een coherent taalbeleid. Ga na als school welke van de voorstellen al in de praktijk gebracht zijn. Na die stand van zaken kan een school via (niveauoverschrijdend) overleg nagaan welke inspanningen nog baat kunnen brengen, in het belang van de leerling. 1 Uiteindelijk kwam er vanuit het VSKO (nu Katholiek Onderwijs Vlaanderen) bij het Ontwerp van onderwijsdecreet XXIII een Protocol van akkoord, met uitzondering voor de artikelen II.3, II.21, III.32 en III De onderwijstaal is in Vlaanderen het Standaardnederlands. ( nieuws/2011/doc/talennota_2011.pdf) 3 Teunissen, F. (1992). Werken aan taalbeleid. Den Bosch: KPC-groep. 4 Coussement, K., Verhelst, M., e.a. (2004). Referentiekader voor vroege tweedetaalverwerving. Centrum voor taal en migratie en Steunpunt NT2. 5 Omzendbrief onthaalonderwijs SO75 6 De Mededeling M-VVKSO over De ex-okan-leerling in de vervolgschool kan inspireren. 7 Gevonden op toetsenvoorscholen/toolkit_breed_evalueren 8 Gezien het basisvormend karakter van het Nederlands, maar ook om te garanderen dat de kennis van het Nederlands vanuit een breder perspectief beoordeeld wordt, Nederlands én als vak én als onderwijstaal, moet de klassenraad, voor wat het onderwijzend personeel betreft, ten minste zijn samengesteld uit de leraren van de basisvorming. Die minimumvoorwaarde sluit dus niet uit dat de klassenraad kan worden uitgebreid met andere leraren of personen (CLB, leerlingenbegeleider, vervolgcoach OKAN ). 14