Inspectierapport Betonmortelindustrie A471 1 maart - 31 augustus 2001

Transcriptie

1 Inspectierapport Betonmortelindustrie A471 1 maart - 31 augustus 2001 Onderzoek naar de blootstelling aan kwarts en gebruik gehoorbescherming en naar de arbeidstijden in de betonmortelindustrie Versie 4 maart 2001 Arbeidsinspectie Postbus LV Den Haag Contactpersoon: Mw. drs. M.M. Esselink tel:

2 Samenvatting In 2001 is door de Arbeidsinspectie een inspectieproject uitgevoerd in de betonmortelsector. De looptijd van het project was van 1 maart tot en met 31 augustus In het kader van het project zijn in totaal 127 inspecties uitgevoerd. Doelstellingen en feitelijk aangetroffen situatie In het onderstaande is volgend op iedere doelstelling weergegeven wat de feitelijk aangetroffen situatie in de bedrijven was. De doelstelling geeft weer waar bedrijven na hercontrole bij eventueel geconstateerde overtredingen aan zullen voldoen. 1. Ieder bedrijf is aangesloten bij een gecertificeerde arbodienst en beschikt over een Risicoinventarisatie en -evaluatie. Alle bedrijven zijn aangesloten bij een gecertificeerde arbodienst. Bij 11 bedrijven ontbrak een Risico-inventarisatie en -evaluatie. 2. Kwarts: ieder bedrijf beschikt over een beoordeling van de kwartsblootstelling en indien nodig over een plan van aanpak. 75% van de bedrijven beschikten niet over een beoordeling van de blootstelling aan respirabel kwarts. Dit betekent dat slechts een vierde van de bedrijven inzicht had in de eigen situatie rond kwarts. In 23 gevallen moesten direct concrete maatregelen getroffen worden om de concentratie kwartsstof beneden de grenswaarde te brengen. 3. Geluid: Waar nodig worden persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt en zijn pictogrammen aangebracht. In totaal zijn er 21 waarschuwingen gegeven op het onderwerp geluid, met name op het ontbreken van pictogrammen. 4. Werktijden: De bedrijven die geïnspecteerd worden leven de arbeidstijdenwet na, met name daar waar het overwerk en rusttijden betreft. Bij de 76 bedrijven die zijn geïnspecteerd op de Arbeidstijdenwet (ATW) zijn bij 26 bedrijven (=34%)overtredingen aangetroffen. 80% van de betonmortelbedrijven valt onder de CAO Betonmortel. De normen van de CAO (minder ruim dan de normen van de wet) worden onvoldoende nageleefd. Met name het onderwerp structurele arbeidstijd (teveel gewerkte uren per dienst/per 4 weken) scoort slecht; dit wordt slechts nageleefd door 50% van de productievestigingen. Structurele arbeidstijden vormen overigens tevens de grootste bottleneck bij naleving van de normen van de wet zelf. 2

3 Conclusies 1. De Arbeidsomstandigheden in de betonmortelsector zijn aangaande de kwartsproblematiek onvoldoende. Het ontbrak in het overgrote deel van de bedrijven met name inzicht in de kwartsblootstelling van werknemers in het eigen bedrijf. De blootstellingsbeoordeling vormt de basis om aan de problematiek van kwarts te kunnen werken. 2. Bij een minderheidsdeel van de bedrijven schort het aan de naleving van de wettelijke arbeids- en rusttijden. De problematiek concentreert zich op de structurele arbeidstijden: overschrijding van het aantal arbeidsuren per dienst dan wel per maand. 3. De inspectieresultaten, met name op het gebied van kwarts, rechtvaardigen dat er blijvende aandacht besteed wordt aan de sector. In het brede inspectieproject in de sector bouwmaterialen en grondstoffenwinning voor 2002 zal steekproefsgewijs naar de voortgang in de sector worden gekeken. 3

4 Inhoudsopgave SAMENVATTING 2 CONCLUSIES 3 1. AANLEIDING EN DOEL VAN HET INSPECTIEPROJECT BETONMORTELINDUSTRIE AANLEIDING INSPECTIEPROJECT DOELSTELLING VAN HET PROJECT EERDER INSPECTIEPROJECT: BETONPRODUCTEN 7 2. OMVANG VAN HET PROJECT WERKTERREIN EN BIK LOOPTIJD EN AANTALLEN BEZOEKEN 8 3. OPZET VAN HET PROJECT GLOBALE OPZET INSPECTIEPUNTEN PUBLICITEIT INSPECTIERESULTATEN TOTAAL OVERZICHT RESULTATEN RESULTATEN PER INSPECTIEPUNT ONGEVALLEN CONCLUSIES HOOFDCONCLUSIES CONCLUSIES PER ONDERWERP 20 4

5 1. Aanleiding en doel van het inspectieproject Betonmortelindustrie 1.1 Aanleiding inspectieproject In de afgelopen jaren zijn inspectieprojecten uitgevoerd in de bedrijfstak van de bouwmaterialen en in het bijzonder de betonindustrie. Deze valt onder te onderscheiden in een tweetal deelsectoren: de betonmortelbranche en de betonproductenbranche. Bij de betonmortelsector of -branche gaat het uitsluitend om de productie van betonmortel (zie verder par. 2.1). De betonproductenindustrie is breder: het gaat hier om de vervaardiging van stoeptegels tot en met heipalen. Uit de resultaten van deze inspecties, ondersteund door signalen vanuit de vakbeweging bleek dat blijvende aandacht nodig is waar het gaat om de structurele aanpak van een aantal in het oog springende onderwerpen op het gebied van de arbeidsomstandigheden. De brancheorganisatie is zich bewust van het feit dat deze aandacht noodzakelijk is. Een goede invalshoek die de branche hierbij koos is om onderwerpgerichte publicaties en handleidingen te ontwikkelen voor de eigen leden, teneinde de leden aan te zetten tot een efficiënte aanpak en maatregelen. De Arbeidsinspectie heeft tot taak om op gezondheidsbedreigende onderwerpen te inspecteren en de branche in deze ontwikkelingen te volgen. Daarbij is het uitgangspunt dat bedrijven moeten komen tot een structurele aanpak van deze probleemgebieden. Het is de verantwoordelijkheid van de individuele bedrijven om - vanuit de wetgeving - invulling te geven aan deze aanpak. De branchevereniging speelt hierin een stimulerende rol. Kwantitatief onderbouwde schatting kwartsblootstelling Bij de bedrijven in de betonmortelbranche heeft respirabel kwarts 1 als arboprobleem lange tijd niet in het centrum van de belangstelling gestaan. In een meerjarentraject heeft de branchevereniging in de betonmortel, de VOBN, mede onder druk vanuit de Arbeidsinspectie een traject uitgezet tot het ontwikkelen van een zogenaamde kwantitatief onderbouwde schatting naar de blootstelling van kwarts, toepasbaar door de individuele bedrijven. Hiertoe werd een plan van aanpak ontwikkeld, zodanig dat de blootstelling aan kwarts tot onder 10% van de grenswaarde 2 uitkomt. Het model en de aanpak is door de VOBN aan de achterban gepresenteerd in februari De wettelijke verplichting om de blootstelling inzake kwarts in kaart te brengen bestaat al sinds vele jaren. De leden van de VOBN hebben echter veelal gewacht met het opnemen van een blootstellingsbeoordeling in de RI&E en het - indien nodig - treffen van maatregelen op het model en plan van aanpak van de VOBN, om op deze manier dure metingen per functie te voorkomen en tot een gestructureerde aanpak te komen. De verwachting was dan ook dat het model een dynamiserende werking zou hebben in de branche: direct na presentatie van het model zouden betonmortelbedrijven actie te ondernemen tot het waar nodig aanpassen van de RI&E, het plan van aanpak en het treffen van maatregelen tot verbetering van de arbeidsomstandigheden binnen de wettelijke grenzen. 1 Waar kwarts wordt gebruikt wordt bedoeld respirabel kwarts. Respirabel is dat deel van het inhaleerbare stof dat kan doordringen tot in de longblaasjes. 2 Voor kwarts geldt dat de grenswaarde tevens de wettelijke grenswaarde is. Naast wettelijke grenswaarden zijn bestaan er ook bestuurlijke grenswaarden. 5

6 Inspectieonderwerpen Naast het onderwerp kwarts, richtte het inspectieproject zich op een nog twee onderwerpen:geluid en arbeidstijden. Kwartsblootstelling en geluid zijn als prioritair aangemerkt als resultaat van eerder in de betonbranche uitgevoerde inspecties en de politieke aandacht voor deze onderwerpen in de branche naar aanleiding van eerder gepubliceerde beoordelinsrapporten en daaraan gerelateerde kamervragen. De inspectie op kwarts richtte zich op inzicht in de blootstelling en zo nodig het treffen van maatregelen om deze blootstelling te reduceren. Geluid kreeg vooral een plaats waar het gaat om de markering van zones met een geluidsniveau boven de grenswaarde en het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen. Daarmee werd direct geïntervenieerd op het gebied van lawaaidoofheid en wordt aangesloten op eerder aan de Tweede Kamer gedane toezeggingen. Het laatste inspectieonderwerp betrof de arbeidstijden. Er werden signalen vanuit de pers en de vakbonden afgegeven over mogelijke overschrijdingen van de toegestane werktijden in de branche, met name waar het chauffeurs betrof. Arbeidstijden - en daar nauw mee verbonden werkdruk - is een item dat sterk in de belangstelling staat van de politiek en sociale partners. In een deel van de geïnspecteerde bedrijven is daarom gekeken naar de situatie rond arbeids- en rusttijden. 1.2 Doelstelling van het project Het project kende per onderwerp een aantal gerichte doelstellingen voor bedrijven waar een inspectie zou worden uitgevoerd. I Arbodienst en RI&E Ieder bedrijf is aangesloten bij een gecertificeerde Arbodienst en beschikt over een door de Arbodienst getoetste Risico-inventarisatie en -evaluatie. II Kwarts 1. Beoordeling blootstelling kwarts in RI&E Elk bedrijf beschikt in het kader van de RI&E over een beoordeling naar de aard, mate en duur van de blootstelling aan kwartsstof, teneinde de gevaren voor de veiligheid en de gezondheid van de werknemers te kunnen bepalen. De beoordeling kan plaatsvinden door middel van eigen metingen dan wel door een kwantitatief onderbouwde schatting. Het model zoals ontwikkeld door de VOBN wordt door de Arbeidsinpsectie geaccepteerd als een onderbouwde schatting. 2. Plan van aanpak en termijnen Indien er sprake is van blootstelling aan respirabel kwartsstof boven de grenswaarde, beschikt een bedrijf over een plan van aanpak, met daarin de technische en organisatorische voorzieningen ter verlaging van de blootstelling aan kwarts tot onder de grenswaarde. In het plan van aanpak staan termijnen genoemd waarbinnen de voorzieningen geïmplementeerd zullen worden. 6

7 3. Persoonlijke beschermingsmiddelen Daar waar overschrijding is van de wettelijke grenswaarde in de inademingslucht worden direct tijdelijke maatregelen getroffen in de vorm van persoonlijke beschermingsmiddelen. 4. Noodzakelijke (hygiënische) voorzieningen Ieder bedrijf heeft de noodzakelijke hygiënische voorzieningen getroffen die verplicht zijn bij blootstelling aan respirabel kwartsstof III Geluid Persoonlijke beschermingsmiddelen en pictogrammen Bij overschrijding van het equivalente geluidsniveau van 85 db(a) worden persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt en is de plaats voldoende afgebakend en gemarkeerd met de voorgeschreven pictogrammen IV Werktijden De bedrijven die geïnspecteerd worden leven de arbeidstijdenwet na, met name daar waar het overwerk en rusttijden betreft Eerder inspectieproject: Betonproducten In het jaar 2000 heeft een inspectieproject gelopen in de betonproductenindustrie (verspreid over de BIK-codes ) voor wat betreft de problematiek van de kwartsblootstelling. Dit is een verwante sector aan de betonmortelindustrie, hoewel de deelbranches niet één op één te vergelijken zijn. De resultaten en conclusies naar aanleiding van dit inspectieproject zijn in een apart verslag neergelegd. Waar mogelijk en relevant zijn de inspectieresultaten uit het project in de betonproductenindustrie gezet worden naast de beschrijving van de resultaten uit het onderhavig project in de betonmortelindustrie (hst. 4). 3 Met uitzondering van de truckmixerchauffeurs. In het project A456 "ATB-vervoer 2001" zijn de chauffeurs van vrijwel alle betonmortelcentrales waar vanuit het beton met "eigen vervoer" bij de klanten worden bezorgd geïnspecteerd op de naleving van het Arbeidstijdenbesluit vervoer. Het betreft circa 100 vestigingen. Verschillende bedrijven zijn dus twee maal bezocht voor een inspectiebezoek door de Arbeidsinspectie. Dit is van te voren gecommuniceerd aan de leden van de VOBN op de voorlichtingsdag die in februari 2001 is gehouden. Over de resultaten uit dit project wordt apart verslag gedaan. 7

8 2. Omvang van het project 2.1 Werkterrein en BIK De te bezoeken bedrijven zijn de bedrijven die bekend staan als betonmortelindustrie. Zij komen voor in de volgende BIK subcodes: Bik-aanduiding: 266 Subcode: 2663 stortklare beton 2664 mortel Het project beperkt zich tot de betonmortelindustrie. Binnen deze doelgroep opereert de Vereniging van Ondernemingen van Betonmortelfabrikanten in Nederland, de VOBN. De VOBN is de brancheorganisatie voor de betonmortelindustrie in Nederland en kent anno 2001 ruim 85 aangesloten leden met ca.140 productievestigingen. In totaal telt Nederland zo n 180 productievestigingen. Ongeveer 10 à 15 % van het totale bedrijvenbestand is niet georganiseerd. 2.2 Looptijd en aantallen bezoeken Het project is uitgevoerd in de periode maart tot en met augustus In het kader van het project zijn in totaal 127 inspecties uitgevoerd. Dit betekent dat 71% procent van de productievestigingen is bezocht. Hiermee wordt derhalve - voor zover het de inspectieonderwerpen betreft - een representatief beeld verkregen van de situatie in de betonmortelbranche. 8

9 3. Opzet van het project 3.1 Globale opzet Binnen het project zijn de productievestigingen van betonmortel (betonmortelcentrales) bezocht. 3.2 Inspectiepunten Het project richtte zich op een drietal hoofdonderwerpen: beoordeling van blootstelling aan kwartsstof - inclusief plan van aanpak bij blootstelling boven de grenswaarde -, geluid en arbeids- en rusttijden Arbodienst en RI&E Ieder bedrijf is aangesloten bij een gecertificeerde Arbodienst en beschikt over een door de Arbodienst getoetste Risico-inventarisatie en -evaluatie. Het ontbreken van de risico-inventarisatie was aanleiding tot het direct opmaken van een boeterapport. Dat zelfde gold indien een bedrijf nog niet was aangesloten bij een gecertificeerde Arbo-dienst. Indien er wel een RI&E was maar deze was (nog) niet getoetst door een gecertificeerde arbodienst dan w een boete aangezegd. De inspectie richtte zich niet op de inhoud en kwaliteit van de risico-inventarisatie, uitgezonderd het onderdeel meting of beoordeling blootstelling kwarts Kwarts Beoordeling blootstelling kwarts in RI&E Elk bedrijf beschikt in het kader van de RI&E over een beoordeling naar de aard, mate en duur van de blootstelling aan kwartsstof, teneinde de gevaren voor de veiligheid en de gezondheid van de werknemers te kunnen bepalen. De beoordeling vond plaatsvinden door middel van metingen dan wel door een kwantitatief onderbouwde schatting. Het model zoals ontwikkeld door de VOBN is door de Arbeidsinspectie geaccepteerd als een dergelijke schatting. Ontbrak de voorgeschreven meting of beoordeling aan de blootstelling aan kwarts als onderdeel van de risico-inventarisatie dan werd hierop een waarschuwing gegeven. De meting/beoordeling kwartsblootstelling werd op inhoud beoordeeld Plan van aanpak en termijnen Indien er sprake is van blootstelling aan respirabel kwartsstof boven de grenswaarde, beschikt een bedrijf over een plan van aanpak, met daarin de technische en organisatorische voorzieningen ter verlaging van de blootstelling aan kwarts onder de grenswaarde. In het plan van aanpak staan termijnen genoemd waarbinnen de voorzieningen geïmplementeerd zullen worden. 9

10 Ontbrak de voorgeschreven plan van aanpak (bij blootstelling boven de grenswaarde) als onderdeel van de risico-inventarisatie dan werd hierop een waarschuwing gegeven. Het plan van aanpak werd op inhoud beoordeeld Persoonlijke beschermingsmiddelen Daar waar overschrijding is van de wettelijke grenswaarde in de inademingslucht worden persoonlijke beschermingsmiddelen verstrekt en gebruikt. Persoonlijke beschermingsmiddelen moeten bovendien juist gebruikt, gecontroleerd en bewaard worden. Indien het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen een wettelijke verplichting was, werd naast de werkgever ook de werknemer aangesproken als bleek dat deze middelen niet of onvoldoende werden gebruikt. Met name op het gebruik van adembescherming in zones waar blootstelling aan kwarts te verwachten was en waar nog geen technische of organisatorische maatregelen waren getroffen, is nauwlettend geïnspecteerd, Noodzakelijke (hygiënische) voorzieningen Ieder bedrijf heeft de noodzakelijke (hygiënische) voorzieningen getroffen die verplicht zijn bij blootstelling aan respirabel kwartsstof. Het gaat hierbij om zaken als de aanwezigheid van douches, werknemers in de gelegenheid stellen om een arbeidsgezondheidskundig onderzoek te ondergaan bij blootstelling aan kwarts, ter beschikking stellen en dragen van werkkleding, aanwezigheid kantine en het gescheiden opbergen van werk- en overige kleding. Ook moesten werknemers voldoende ervaren en deskundig zijn inzake de gevaren van en te treffen voorzieningen bij blootstelling aan kwarts. Bij niet-naleving is een waarschuwing gegeven Geluid Bij overschrijding van het equivalente geluidsniveau van 85 db(a) worden persoonlijke beschermingsmiddelen gebruikt en is de plaats voldoende afgebakend en gemarkeerd met de voorgeschreven pictogrammen. Daar waar het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen een wettelijke verplichting is, werd naast de werkgever ook de werknemer aangesproken in het geval deze middelen niet of onvoldoende werden gebruikt in de daarvoor in aanmerking komende zones. Bij niet naleving is een waarschuwing gegeven Arbeidstijden Bedrijven leven de Arbeidstijdenwet na, met name daar waar het overwerk en rusttijden betreft. De Arbeidstijdenwet voorziet niet zoals de Arbowet in de mogelijkheid tot het geven van een bestuurlijke boete. In plaats van een boete werd daarom een Proces-Verbaal opgemaakt bij (voldoende ernstige) overtredingen. De inspecties hadden enerzijds het uitgangspunt te bezien in welke mate er gebruik werd gemaakt van de overlegruimte in de Arbeidstijdenwet en anderzijds werd er geïnspecteerd op naleving van de strafrechtelijk normen, zoals vastgelegd in de Inspectiemodule Arbeidstijdenwet. Bij niet naleving werd een waarschuwing gegeven of een Proces-verbaal opgemaakt. 10

11 Er is ervoor gekozen dat slechts een deel van de bedrijven gecontroleerd werd op naleving van de arbeidstijdenwet. In totaal is bij 60% van de geïnspecteerde betonmortelvestigingen de arbeidstijdenwet gecontroleerd. Inspectielijst Arbeidstijdenwet Als hulpmiddel bij de inspectie is een vragenlijst samengesteld en zijn de geldende normen van de CAO Betonmortel en van de Arbeidstijdenwet daarin, samengebracht in een hand-out. De inspectievragen diende in Gisai (als bij een monitor) te worden ingevoerd. Enerzijds heeft de vragenlijst gediend als ondersteuning van de inspecteur en anderzijds zijn hierdoor gestructureerd alle inspectiepunten inzake arbeids- en rusttijden langsgelopen. Hierdoor zijn ook aspecten met betrekking tot het gebruik van de overlegruimte voor het verslag ter beschikking gekomen. 3.3 Publiciteit De leden van de VOBN zijn voor de aanvang van het project op de hoogte gesteld van de inhoud d.m.v. een presentatie door de Arbeidsinspectie op een door de VOBN georganiseerde voorlichtingsdag op 15 februari De vakbonden zijn eveneens geïnformeerd over de inhoud van dit project. Voorts heeft voorafgaande aan het inspectieproject een mailing plaatsgevonden naar de gehele branche (leden VOBN en niet-leden). Tenslotte is ook aandacht besteed aan publiciteit rond het project. Met name door publicaties in het vakblad van de brancheorganisatie. Ook na afloop van het project zal publiciteit gezocht worden, teneinde de resultaten aan werkgevers en werknemers bekend te maken. Op deze wijze is en wordt de aandacht van de bedrijven en hun werknemers vanuit verschillende invalshoeken gevestigd op de wettelijke verplichtingen inzake de inspectieonderwerpen (kwarts, geluid, arbeidstijden) en de inspectieactiviteiten van de Arbeidsinspectie. 11

12 4. Inspectieresultaten In dit hoofdstuk zijn de resultaten weergegeven van de inspecties. Waar mogelijk zijn vergelijkingen getrokken met de resultaten van het inspectieproject dat in 2000 heeft plaatsgevonden in de betonproductenbranche. 4.1 Totaal overzicht resultaten In totaal zijn in het kader van dit project 127 inspecties op vestigingen van betonmortelcentrales uitgevoerd. Bij acht van de in totaal 127 bedrijven bleken alle aspecten waarop de Arbeidsinspectie in het kader van het project heeft gecontroleerd, geheel in orde. Bij 94% van de bezoeken zijn overtredingen zijn geconstateerd. Ter vergelijking: in de betonproductensector werden in 97% van de bezoeken overtredingen geconstateerd. In deze branche is geïnspecteerd op de onderwerpen RI&E en kwarts, niet op de onderwerpen geluid en werktijden. Bij de analyse van de gegevens is het van belang om onderscheid te maken tussen enerzijds de arbeidsomstandighedenwet (bij alle inspecties relevant) en de arbeidstijdenwet (bij 76 van de in totaal 127 bedrijven op geïnspecteerd - 60%). Figuur 1 Kengetallen inspectieproject betonmortel Landelijke bezoekgegevens 6% In orde 94% Niet In orde 127 Bedrijven geïnspecteerd 8 Bedrijven In orde 119 Bedrijven niet In orde Tijdens een inspectie kunnen meerdere overtredingen geconstateerd worden. Van de 119 bedrijven met overtredingen zijn in totaal 428 overtredingen geconstateerd. Bij 114 bedrijven (90%) betrof het overtreding van de arbeidsomstandighedenwet (Arbo) met een totaal van 381 overtredingen (3,3 per bedrijf) 4. Als het onderwerp geluid hier uit wordt gehaald is een vergelijking mogelijk met de betonproductensector. In de betonmortel bedraagt het aantal overtredingen per bedrijf dan 3,2; bij de betonproductensector ging het om 3 overtredingen per bedrijf. 4 In één waarschuwingsbrief aan een bedrijf kunnen meerdere overtredingen geconstateerd worden waarop de waarschuwing van toepassing is. Hetzelfde geldt voor boetes die worden aangezegd. 12

13 Bij 26 bedrijven (34%) van de 76 bedrijven die op werktijden zijn gecontroleerd, zijn overtredingen van de arbeidstijdenwet (ATW) geconstateerd, met een totaal van 47 overtredingen (1,8 per bedrijf). In figuur 1 is alleen weergegeven of het wel of niet in orde was bij een bedrijf. In figuur 2 zijn alle ingezette instrumenten te zien, waarbij door de dubbeltellingen de getallen dus hoger uitkomen dan in figuur 1. In totaal zijn er 114 waarschuwingen Arbo uitgegaan en zijn er drie boetes opgemaakt. Bij één bedrijf betrof dit een boete aan zowel de werkgever als aan twee werknemers. De drie boetes omhelsden in totaal 5 verschillende overtredingen. Daarnaast zijn 26 waarschuwingen ATW gegeven en is er één Proces-verbaal opgemaakt. Figuur 2 Resultaten totaaloverzicht voor het inspectieproject Handhavingsinstrumenten 8x In Orde 3x Boete 1x Proces Verbaal 26 x ATW Waarschuwing 114x Waarschuwing Arbo 8x In Orde 114x Waarschuwing Arbo 26x Waarschuwing ATW 2x Boete Rapport 1x Proces Verbaal Het inspectieproject is van start gegaan vlak nadat de VOBN de kwalitatieve schatting van de kwartsblootstelling en het bijbehorende plan van aanpak had gepresenteerd en overhandigd aan de leden. De verwachting was daarom dat bij de inspecties aan het begin van het project er meer overtredingen Arbo geconstateerd zouden worden, omdat bedrijven nog met blootstellingsbeoordeling al dan niet op basis van het VOBN-model van start zou gaan. Dit zou met name weerspiegeld moeten worden in het aantal overtredingen gerelateerd aan het onderwerp kwarts (zie par 4.2.2). Deze verwachting wordt niet ondersteund door de cijfers. In juni is een tussenbalans opgemaakt. Tabel 1 Overtredingen arbo/kwarts in relatie tot geïnspecteerde bedrijven Juni 2001 Oktober 2001 Aantal geïnspecteerde bedrijven Overtredingen Arbo 80% 89% Overtredingen kwarts 67% 75% 13

14 Het project kent een viertal speerpunten. De handhaving op deze speerpunten levert onderstaand beeld op, zoals weergegeven in tabel 2. Tabel 2 Weergave meest voorkomende overtredingen Belangrijkste overtredingen RI&E 11 Kwarts 319 Geluid 21 ATW 47 Overige inspectiepunten 30 Totaal 428 Opvallend is het hoge aantal overtredingen inzake kwarts ten opzichte van de andere inspectiepunten. Hierbij moet de kanttekening geplaatst worden dat er een aantal dubbeltellingen inzitten voor wat betreft het plan van aanpak (zie voor verdere toelichting par ). 4.2 Resultaten per inspectiepunt Arbodienst en RI&E Positief is om te vermelden dat alle bedrijven die zijn bezocht, waren aangesloten bij een gecertificeerde arbodienst. Van de 127 bedrijven waren er 11 die geen (getoetste) risicoinventarisatie en - evaluatie (RI&E) hadden. In 10 gevallen gaf dit aanleiding tot het geven van een waarschuwing. In één geval is een boete aangezegd Kwarts Zoals uit het totaaloverzicht bleek, zijn op dit onderwerp de meeste overtredingen geconstateerd. De inspectie op het onderwerp kwarts richtte zich op verschillende deelaspecten. De aandacht ging in de eerste plaats uit in hoeverre de bedrijven de eigen situatie aan kwartsblootstelling in beeld hadden gebracht door een beoordeling. Als deze beoordeling er niet was, volgde een waarschuwing. Was de beoordeling er wel, dan werd vervolgens gekeken in hoeverre de grenswaarde voor kwarts overschreden werd en in hoeverre er op dat moment adequate tijdelijke maatregelen waren getroffen om de werknemers die daaraan werden blootgesteld te beschermen door middel van adembescherming en het bedrijf bezig maatregelen aan het nemen was om deze blootstelling aan respirabel kwarts beneden de grenswaarde te brengen. Tenslotte is gekeken naar een aantal arbeidshygiënische maatregelen die een bedrijf moet hebben getroffen indien er sprake is van blootstelling aan kwarts. Hierbij moet gedacht worden aan het beschikbaar stellen van werkkleding, doelmatige wasgelegenheid en doucheruimten, zones voor eten en drinken zonder kans op blootstelling, gescheiden opbergen van werkkleding en tenslotte controle en bewaren van persoonlijke beschermingsmiddelen. Als laatste aandachtspunt is bij de inspectie gekeken naar het geven van de gelegenheid tot een arbeidsgezondheidskundig onderzoek aan werknemers met een blootstellingsniveau boven de grenswaarde. 14

15 De deelaspecten zijn in onderstaand figuur in beeld gebracht, met daarachter het aantal overtredingen op elk van deze onderwerpen. Figuur 3 Overzicht overtredingen kwarts Deelaspecten Kwarts Aantal overtredingen Geen beoordeling RI&E kwartsblootstelling (95x) 2. Plan van aanpak inzake kwarts (59x) 3. Termijnen plan van aanpak (22x) 4. PBM (adembescherming) (23x) 5. Arbeidshygiënische maatregelen kwarts (92x) 6. Arbeidsgezondheidskundig onderzoek (19x) 7. Ervaring en deskundigheid werknemers (9x) Van de 127 bedrijven die in totaal zijn bezocht waren er 95 (75%) die niet beschikten over een beoordeling van de blootstelling aan respirabel kwarts. Dit betekent dat eenvierde van de bedrijven wel inzicht had in de eigen situatie rond kwarts. In de betonproductenbranche beschikte 68% niet over een beoordeling van de kwartsblootstelling. Voorts beschikten 59 bedrijven niet over een plan van aanpak. Dit cijfer valt niet eenduidig te interpreteren. Deels om bedrijven die wel beschikten over een blootstellingsbeoordeling, en op grond van die beoordeling een plan van aanpak hadden moeten hebben vanwege blootstelling aan kwarts boven de grenswaarde van 0,075% mg/m3. Anderzijds zit bij dit aantal van 59 tevens een deel van de 95 bedrijven die nog niet beschikten over een blootstellingsbeoordeling, waarvan op voorhand dus niet duidelijk was of er sprake is van blootstellingsniveaus boven de grenswaarde. Van de plannen van aanpak die er noodzakelijkerwijs wel waren, waren in 22 gevallen geen termijnen genoemd waarbinnen de maatregelen uit het plan geïmplementeerd zouden worden. Tot zover de analyse van de bedrijfssituatie van kwarts en de opgestelde plannen voor het nemen van maatregelen. Naast deze overtredingen, werd in 23 gevallen (18%) concreet geconstateerd dat de werkgever direct maatregelen diende te treffen om de blootstelling aan kwarts tot beneden de grenswaarde terug te brengen. In alle gevallen ging het om het niet of onjuist gebruik van de geschikte adembeschermingsmiddelen. In de betonproductenbranche bedroeg dit percentage 22%. Bij de arbeidshygiënische voorzieningen ging het met name om het gescheiden opbergen van kleding (in 53 van de in totaal 92 overtredingen). Het ter beschikking stellen van werkkleding was het minst problematisch (7 waarschuwingen). Tenslotte, ervaring met het werken bij kwartsblootstelling van en voorlichting met betrekking tot kwarts aan werknemers was in 9 gevallen onvoldoende Geluid 15

16 In totaal zijn er 21 waarschuwingen bij de 127 bezochte vestigingen gegeven op het onderwerp geluid: 4 maal op het niet dragen van gehoorbescherming in ruimten waar pictogrammen waren aangegeven en 17 keer op het niet aanwezig zijn van pictogrammen gehoorbescherming in ruimten waar dit wel zou moeten. Handhaving op dit onderwerp was alleen aan de orde als werknemers daadwerkelijk in ruimten werden aangetroffen waar gehoorbescherming conform pictogrammen gedragen moest worden. Overigens is tijdens de inspecties door de Arbeidsinspectie vastgesteld dat het veelal binnen de bedrijven niet ontbrak aan de beschikbaarheid van gehoorbescherming op de arbeidsplaats Arbeidstijden Bij de 76 bedrijven die zijn geïnspecteerd op de Arbeidstijdenwet (ATW) zijn bij 26 bedrijven (=34%)overtredingen aangetroffen. In totaal zijn er 48 overtredingen geconstateerd. Dit leidde in één geval tot het opmaken van een Proces-Verbaal. Het Proces-Verbaal omvatte een viertal overtredingen: de rusttijden waren te kort, er werd overgewerkt gedurende dag en nachtdienst (maximaal aantal uren per dagdienst en per nachtdienst, als ook per week overschreden). In 13 van de 26 handhavingstrajecten zijn gecombineerde overtredingen aangetroffen op zowel ATW als de Arbeidsomstandighedenwet (ARBO-wet). Bij de resterende 13 bedrijven zijn alleen overtredingen op de ATW geconstateerd. De collectieve regeling 5. In deze sector vallen 80 % van de bedrijven onder de CAO Betonmortel. Deze CAO is (als collectieve regeling in de zin van de ATW) dan ook leidend geweest als het ging om te bepalen of deze werd overschreden. Van dit aantal heeft 4% aanvullende afspraken gemaakt met de ondernemingsraad c.q. de personeelsvertegenwoordiging. De 20% andere bedrijven vallen hetzij onder een andere CAO (zoals bijvoorbeeld voor de Betonproductenindustrie of het Beroepsgoederenvervoer), hetzij er is geen CAO van toepassing. De arbeidstijdnormen van de CAO Betonmortel worden in de hieronder genoemde mate nageleefd: 5 Deze gegevens zijn gebaseerd op de speciale inspectielijst Arbeidstijden. Per vraag is in wisselend aantal bij een klein deel van de bedrijven geen antwoord ingevuld. 16

17 Tabel 3 Naleving arbeidstijdennormen CAO Betonmortel Onderwerp CAO wordt nageleefd CAO wordt niet nageleefd, doch geen overtreding ATW Structurele arbeidstijden: 49% 18% Incidenteel overwerk 69% 22% Dagelijkse rusttijd 88% 2% Wekelijkse rusttijd 93% 0% De overtredingen Deugdelijke registratie van arbeids- en rusttijden In 24% van de bedrijven is geconstateerd dat er geen deugdelijke registratie is. In 2/3 hiervan kon desondanks wel de toepassing van de wet worden getoetst. Bij 6 bedrijven vormde dit aanleiding voor een waarschuwing. Structurele arbeidstijden In 25% van de bedrijven werd meer gewerkt dan 10 uur arbeid per dienst en/of 200 uur in 4 weken. Dit leidde tot 16 waarschuwingen ten aanzien van de norm per dienst en 9 ten aanzien van de norm per 4 weken. Nachtdiensten Er wordt in de bedrijven nauwelijks, en alleen in incidentele gevallen in nachtdiensten gewerkt. Ten aanzien van de normen voor de arbeid in nachtdienst en de rusttijden na de nachtdienst werden in totaal 4 waarschuwingen gegeven. Overwerk Hoewel het incidentele overwerk als bedoeld in de ATW werd geconstateerd in 69% van de bedrijven was er slechts één bedrijf dat boven de wettelijke normen uitging. Dit was wel in zodanige mate dat daarvoor een proces-verbaal is opgemaakt. Knelpunten op het gebied van arbeids- en rusttijden in de RI&E De aandacht voor dit onderwerp daar waar arbeids- en/of rusttijden een probleem vormden, ontbrak bij 6 bedrijven in het geheel. Voorts is het mogelijk dat bij de waarschuwingen op het onderwerp aanpassen van de RI&E op grond van de Arbowet ook de arbeids- en rusttijden zijn begrepen. Tabel 4 Overtredingen arbeidstijden Overtreding Aantal Te veel uren per dienst 16 (33%) Te veel uren per 4 weken 9 (19%) Geen aandacht aan arbeids/rusttijden in RI&E 6 Geen deugdelijke registratie 6 Overtredingen inzake nachtdienst Overige inspectiepunten 17

18 Naast de speerpunten uit het project zoals hierboven behandeld zijn op verschillende andere onderwerpen overtredingen geconstateerd. Bij 8 bedrijven zijn overtredingen geconstateerd inzake valgevaar op de werkplek, waarvan één dusdanig ernstig dat er een boete is aangezegd. Opvallend was verder de beveiligingsinrichting en afscherming van arbeidsmiddelen. In vier gevallen waren bewegende delen van arbeidsmiddelen onvoldoende afgeschermd dan wel beveiligd, en in nog eens drie gevallen was de aanwezige afscherming c.q. beveiliging onvoldoende stevig. Daarnaast is zijn onder meer waarschuwingen gegeven op onder meer onderhoud van arbeidsmiddelen, veilige verbindingswegen voor voetgangers en voertuigen en op onvoldoende signalering van vluchtwegen. 4.3 Ongevallen Hoewel ongevallen binnen de Arbeidsinspectie strikt gescheiden zijn van het project is het toch goed om in dit rapport ook hiervan melding te maken. In tabel 5 is de ontwikkeling van het aantal ongevallen in de BIK-codes 2663 en gemeld bij de Arbeidsinspectie, te zien. Tabel 5 Ongevallenoverzicht BIK-codes 2663 en 2664 Jaar Niet Ernstig Dodelijk Totaal Ernstig Totaal Het totale aantal ongevallen in de periode 1997 tot en met 2001 bedroeg 28. Hiervan is het merendeel ernstig en zijn er 3 dodelijke ongevallen voorgekomen met in totaal 4 doden. De oorzaken zijn divers. Wel zijn meerder ongevallen voorgekomen door het schoonmaken van de betonmolen, verstoppingen van slangen en achteruitrijdende voertuigen. 6 De betonmortelbedrijven vallen onder de genoemde BIK-codes, maar voor een deel betreft het hier ook andere bedrijven, bijv. de betonproductensector. 18

19 5. Conclusies 5.1 Hoofdconclusies In dit hoofdstuk worden de conclusies weergegeven van het project op basis van de hiervoor beschreven resultaten. 1. Het totaalbeeld van de inspectieresultaten geven aan dat rond de specifieke arbeidsomstandigheden waarop is geïnspecteerd binnen de betonmortelbranche - RI&E, kwarts, geluid en werktijden - de situatie niet als acceptabel aangemerkt kan worden. Bij 94% van de bedrijven zijn overtredingen geconstateerd. Deze concentreerden zich in sterke mate op het onderwerp kwarts: 75% van de overtredingen waren aan dit onderwerp gerelateerd. Na kwarts bleken de arbeids- en rusttijden het grootste knelpunt, met 11% van de overtredingen. Hierbij moet aangetekend worden dat 60% van de bedrijven op arbeidstijden zijn geïnspecteerd in dit project. 2. De Arbeidsinspectie heeft het als positief ervaren dat de branche zich ingezet heeft om een kwantitatief analysemodel heeft ontwikkeld voor de blootstellingsbeoordeling inzake kwarts. Echter, bij het eerste bezoek beschikte 75% van de bedrijven niet over een blootstellingsbeoordeling, en had dus (nog) geen gebruik gemaakt van het model. 3. Het ontbrak in het overgrote deel van de bedrijven met name inzicht in de kwartsblootstelling van werknemers in het eigen bedrijf. De blootstellingsbeoordeling vormt de basis om aan de problematiek van kwarts te kunnen werken. Driekwart van de bedrijven beschikte niet over blootstellingsbeoordeling. In dat opzicht verschillen de inspectieresultaten rond de problematiek van respirabel kwarts in de betonmortelbranche in vergelijking met de betonproductenbranche fractioneel. In beide sectoren was het inzicht in de blootstellingssituatie van werknemers slecht. De twee inspectieprojecten tezamen met de brancheactiviteiten hebben gezorgd voor een bredere onderkenning van dit probleem in de branches en tot aanpak bij de individuele bedrijven. 4. Alle bedrijven in de betonmortelbranche die zijn geïnspecteerd waren aangesloten bij een geregistreerde arbodienst. 9% van de bedrijven die niet beschikten over een getoetste risicoevaluatie en -inventarisatie. 5. De arbeids- en rusttijden zijn geïnspecteerd bij een deel van de bedrijven (60%). De geconstateerde knelpunten concentreerden zich rond structurele arbeidstijden: overschrijding van het aantal arbeidsuren per dienst dan wel per maand. Er wordt dus niet zozeer (incidenteel) overgewerkt, het probleem zit vooral in het feit dat de structurele arbeidstijden te lang zijn. Dit naast de verwachte bottleneck in de sector rond de werktijden van de truckmixerchauffeurs die in een apart project zijn meegenomen en waarover apart wordt gerapporteerd. 19

20 6. De inspectieresultaten rechtvaardigen een voortzetting van de aandacht van de Arbeidsinspectie in de betonmortelbranche. Niet alleen om de in gang gezette dynamiek rond kwarts te ondersteunen en te stimuleren, maar tevens om met herhalingsinspecties te kunnen onderzoeken in hoeverre de blootstellingsbeoordelingen en de eventuele plannen van aanpak op dit punt hebben geleid tot daadwerkelijke implementatie van maatregelen. Deze maatregelen moeten in ieder geval leiden tot een blootstellingsniveau onder de toegestane grenswaarde. Inzet van de VOBN als brancheorganisatie is evenwel een blootstelling onder 10% van de grenswaarde, zodat de bedrijven zijn gevrijwaard van kostbare periodieke herhalingsmetingen. Het is de bedoeling om in het jaar 2002 een breed inspectieprogramma op te zetten in de sector van de bouwmaterialen en grondstoffenwinning, waar de betonmortel- en betonproductenbranche onderdeel van uitmaken. Dit project zal mede gericht zijn op het onderwerp kwarts en geluid. In de betonmortelbranche - evenals in de betonproductensector - betekent dit dat er steekproefsgewijs gekeken zal worden naar de voortgang in de branche op het gebied van kwartsblootstelling en de blootstelling aan lawaai. 5.2 Conclusies per onderwerp In paragraaf 1.2 zijn de doelstellingen voor dit project weergegeven. In de volgende paragrafen worden de conclusies per speerpunt op een rijtje gezet RI&E Alle bedrijven in de betonmortelbranche die zijn geïnspecteerd waren aangesloten bij een geregistreerde arbodienst. 9% van de bedrijven die niet beschikten over een getoetste risicoevaluatie en -inventarisatie Kwarts Kwarts vormde verreweg het grootste knelpunt in de sector. Driekwart van de overtredingen hadden betrekking op dit onderwerp. De Arbeidsinspectie heeft het als positief ervaren dat de branche zich ingezet heeft om een kwantitatief analysemodel heeft ontwikkeld voor de blootstellingsbeoordeling inzake kwarts. Voor zover bekend is dit de eerste keer dat op dit onderwerp een dergelijke onderbouwde schatting is gemaakt. Het ontbrak in het overgrote deel van de bedrijven met name inzicht in de kwartsblootstelling van werknemers in het eigen bedrijf. De blootstellingsbeoordeling vormt de basis om aan de problematiek van kwarts te kunnen werken. Driekwart van de bedrijven beschikte niet over blootstellingsbeoordeling Dit valt deels te verklaren uit het feit dat veel bedrijven in de betonmortelsector hebben gewacht met het inventariseren van de eigen situatie en het nemen van maatregelen totdat de branche-organisatie VOBN een kwantitatief onderbouwde schatting van de kwartsblootstelling had ontwikkeld, met daarbij maatregelpakketten per functie om de blootstelling te reduceren 20

21 tot onder de 10% van de toegestane grenswaarde voor respirabel kwarts. De inspectieresultaten rond de problematiek van respirabel kwarts in de betonmortelbranche in vergelijking met de betonproductenbranche verschilt fractioneel. Meer bedrijven hadden een blootstellingsbeoordeling in de betonproductenbranche (32% versus 25%), en het aantal overtredingen per bedrijf lag ook iets lager bij de betonproducten (3 versus 3,2). Geconcludeerd kan worden dat inzicht in de situatie naar de blootstelling van werknemers aan kwarts in beide sectoren slecht was. Het inspectieproject tezamen met de brancheactiviteiten hebben gezorgd voor een bredere onderkenning van dit probleem in de branche en tot aanpak bij de individuele bedrijven. Daarnaast kan inzake dit project geconcludeerd worden dat de meeste bedrijven in de betonmortelbranche niet direct aan de slag zijn gegaan met de blootstellingsbeoordeling in het eigen bedrijf nadat de VOBN het analysemodel en maatregelpakketten heeft ontwikkeld. Bezoeken van de Arbeidsinspectie hebben bij veel bedrijven deze beoordeling in gang gezet. Aan de andere kant heeft een aantal bedrijven gewacht met de aanpak van de problematiek totdat de beoordelingsmetingen rond de maatregelpakketten van het VOBN-model geheel rond waren (najaar 2001). Het is aan te bevelen de VOBN te adviseren participatief ledenonderzoek te doen binnen de eigen branche naar het succes en nut van het model. Enerzijds door te kijken naar het gebruik van het model (niet, gedeeltelijk, volledig). Anderzijds naar de bruikbaarheid en het realiteitsgehalte van de maatregelen. Hierdoor kan binnen de branche een stap verder voorwaarts gezet worden. De resultaten hiervan kunnen teruggekoppeld worden naar de Arbeidsinspectie. Naast het ontbreken van een beoordeling van de aard, mate en duur van de blootstelling aan kwarts, beschikte bijna de helft van de bedrijven niet over een plan van aanpak. Dit cijfer valt niet eenduidig te verklaren. Het gaat deels om bedrijven die op grond van de beoordeling (blootstelling boven de grenswaarde) een plan van aanpak hadden moeten hebben, deels gaat het om bedrijven die nog niet beschikten over een blootstellingsbeoordeling. Van de bedrijven die wel beschikten over een plan van aanpak, ontbrak in een groot aantal hiervan termijnen waarbinnen de maatregelen uit het plan geïmplementeerd zouden worden. Naast deze overtredingen, werd in een twintigtal gevallen geconstateerd dat de werkgever direct maatregelen diende te treffen om de blootstelling aan kwarts tot beneden de grenswaarde terug te brengen. In alle gevallen ging het om het niet of onjuist gebruik van de geschikte adembeschermingsmiddelen. Ongeveer eenderde van de overtredingen inzake betrof voorlichting aan en ervaring en deskundigheid van werknemers die blootstaan aan kwarts alsmede arbeidshygiënische voorzieningen (met name het gescheiden opbergen van kleding). Het ter beschikking stellen van werkkleding was nog het minst problematisch (7 waarschuwingen) Geluid De aanpak in onderhavig project gaf onvoldoende duidelijkheid over de mate waarin geluid al dan niet een probleem vormt in de sector. Er is weliswaar een twintigtal overtredingen geconstateerd in verschillende bedrijven, voornamelijk op het niet aanwezig zijn van pictogrammen in ruimten waar gehoorbescherming gedragen moest worden. Echter, voor het gebruik van gehoorbescherming was handhaving alleen aan de orde als werknemers 21

22 daadwerkelijk in ruimten werden aangetroffen waar gehoorbescherming conform pictogrammen noodzakelijk was. De inspectiebezoeken hebben echter wel het beeld opgeleverd dat de beschikbaarheid van gehoorbescherming op de arbeidsplaats geen knelpunt vormt Arbeidstijden De arbeids- en rusttijden zijn geïnspecteerd bij een deel van de bedrijven (60%). De geconstateerde knelpunten concentreerden zich met name rond de structurele arbeidstijden: overschrijding van het aantal arbeidsuren per dienst dan wel per maand. Er wordt dus niet zozeer (incidenteel) overgewerkt, het probleem zit vooral in het feit dat de structurele arbeidstijden te lang zijn. In slechts één geval waren de overschrijdingen dusdanig ernstig dat er een Proces-Verbaal is opgemaakt. Het beeld vooraf van de sector was dat er vooral een arbeidstijdenprobleem zou zijn bij de truckmixerchauffeurs, een doelgroep die in een apart inspectieproject is meegenomen. Het probleem lijkt derhalve in een deel van de sector iets breder te liggen. Er zijn ook bij andere functies - niet verwachte probleemgebieden - toch nogal wat overtredingen aangetroffen inzake de (structurele) arbeidstijden. Verder zijn er enkele overtredingen geconstateerd rond nachtarbeid. Duidelijk mag zijn dat nachtwerk in deze sector alleen incidenteel aan de orde is. Slechts bij enkele grote werken wordt ploegenarbeid noodzakelijk. 22