Zorg voor monumentale kerkgebouwen

Transcriptie

1 Zorg voor monumentale kerkgebouwen Algemeen Noord-Brabant is rijk aan religieus erfgoed. Uit het aantal en de verscheidenheid van kerken, synagogen, kloosters, kapellen, abdijen, devotiekapellen en andere zichtbare uitingen van het kerkelijk leven blijkt de band met dit culturele erfgoed. Cultureel erfgoed wordt omschreven als de historische dragers van onze nationale identiteit. Cultureel erfgoed is kostbaar en moet niet alleen behouden worden, maar ook in gebruik een onderdeel van ons dagelijks leven blijven vormen. Ons rijkgeschakeerde religieus erfgoed wordt momenteel echter ernstig bedreigd. Een categorie die het erg zwaar te verduren heeft, zijn de kerken Door ontkerkelijking komen in veel steden en dorpen cultuurhistorisch waardevolle kerken in de gevarenzone. Reeds tal van kerken hebben door het teruglopend aantal kerkbezoekers hun deuren moeten sluiten en zijn vervolgens gesloopt. Alleen al in het bisdom van Den Bosch werden de afgelopen vijftien jaar zo n 50 kerken gesloopt, veelal van grote stedenbouwkundige en monumentale waarde. Een ander probleem is dat de financiële positie van veel kerkbesturen zeer te wensen over laat, zodat noodzakelijke restauratie en onderhoudswerkzaamheden niet of slechts beperkt van de grond komen. In toenemende mate komen eigenaren van deze monumentale objecten in de knel op het moment dat hun kerk gerestaureerd dient te worden. Steeds vaker is het afstoten van de kerk nog de enige oplossing. De overgang van de rijkssubsidieregeling Besluit Rijkssubsidiëring Restauratie Monumenten 1997 (Brrm 97) naar de nieuwe regeling Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten 2006 (Brim) wordt door veel kerkeigenaren als zeer problematisch ervaren, omdat er maar beperkte subsidiemiddelen voor restauratie beschikbaar zijn. Anderzijds: in toenemende mate groeit (bij oud en jong!) de publieke belangstelling voor onze geschiedenis en onze cultuur. Kerken, kloosters, pastorieën en abdijen worden gewaardeerd als essentiële beeldbepalers van een stad of dorp en als dragers van een lokale identiteit. Begraafplaatsen en kloostertuinen vormen monumentale oases van rust temidden van de dagelijkse hectiek. Kerkmeubilair, boeken, kerkorgels, klokken, beeldhouwwerken en schilderingen verhalen van de rijke traditie op het gebied van geloofsbeleving in Noord- Brabant. Daar oor en oog voor hebben is een bestuurlijke plicht naar toekomstige generaties. Ook de Haagse politiek heeft hierin zijn verantwoordelijkheid, zeker als het gaat om rijksmonumenten. Hoewel binnen de sector religieus erfgoed eigenlijk alle categorieën extra zorg behoeven, beperken we ons hier evenwel tot de kerkgebouwen. Voor deze objecten is de nood het hoogste, zowel wat betreft de restauratiebehoefte als de algemene benarde situatie waarin veel kerken verkeren. Van Brrm 1997 naar Brim 2006 Hoewel bekend is dat aan het stelsel van Brrm 97 diverse nadelen vastzaten, gaf het de monumenteigenaren vooruitzicht op het beschikbaar komen van restauratiesubsidies. Verder 1

2 gold dat aan de hoogte van de subsidiabele kosten geen maximum was verbonden, waarbij het subsidiepercentage voor de fiscaal niet-relevant monumenteigenaren (kerkbesturen vallen hieronder) 70% van de subsidiabele restauratiekosten bedroeg. Weliswaar biedt het Brim ook een grondslag voor het verlenen van subsidies om restauratieachterstanden weg te werken, het accent van het Brim is wezenlijk anders. Het nieuwe instandhoudingsbeleid beoogt een verschuiving van restauratie naar planmatig onderhoud. In bijlage 1 treft u de strekking van het Brim aan, zoals is opgenomen in de nota van toelichting bij deze algemene maatregel van bestuur (Staatsblad, Besluit van 16 januari 2006, nr. 31). Binnen het Brim geldt wat betreft de reguliere instandhoudingswerkzaamheden in de categorie kerkgebouwen een maximumbedrag van ,- aan subsidiabele kosten. Dit voor een periode van zes jaar, terwijl het subsidiepercentage is bepaald op 65% (voor de fiscaal nietrelevante monumenteigenaren). Bovendien kunnen kerkgebouwen pas vanaf 2009 voor het eerst instromen. Bijgevoegd is de Nieuwsbrief van Rijksdienst voor de Monumentenzorg (nu: RACM), waarin informatie over het Brim wordt verstrekt (Bijlage 2). Restauratiebehoefte In opdracht van het Ministerie van onderwijs, Cultuur en Wetenschap is door bureau PRC- Bouwcentrum onderzoek uitgevoerd naar de restauratieachterstand bij rijksmonumenten. Het rapport, getiteld Rapportage onderzoek naar de restauratieachterstand bij rijksmonumenten is op 24 oktober 2006 gepresenteerd (zie bijlage 3). Daarin wordt gezegd dat de totale herstelbehoefte voor de rijksmonumentenvoorraad per 2006, uitgedrukt in subsidiabele kosten, miljoen bedraagt: Van deze totale herstelbehoefte komt 31% voor rekening van de kerken (terwijl het 8% van het aantal monumenten omvat) en 46% voor rekening van woonhuizen en boerderijen (76% van het aantal). Een andere belangrijke constatering in voornoemd rapport is dat bijna tweederde van de totale herstelbehoefte zou in de komende twee jaar, om verdergaand verval tegen te gaan, moeten worden aangepakt,. Met betrekking tot de genoemde herstelbehoefte van miljoen komt PRC-Bouwcentrum tot de volgende verdeling: Omschrijving type Aantal rijksmon. Onderhoud Partieel herstel Restauratie Totaal ( * mln.) ( * mln.) ( * mln.) ( * mln.) ( * mln) 1. Kerken Woningen Boerderijen Molens Kastelen Losse objecten Overig Totaal

3 De categorie kerken heeft volgens dit onderzoek dus de grootste herstelbehoefte in absolute cijfers. Nog een andere belangrijke constatering in het rapport: De helft van het aantal kerken staat in de monumentengemeenten met 100 monumenten of minder. Dit zijn veelal de kleinere gemeenten. Wanneer de herstelbehoefte per regio wordt bekeken, valt met name de positie van de kerken in regio Zuid op. Van het bedrag van 737 miljoen dat voor kerken nodig is, komt 309,5 voor rekening van regio Zuid (Limburg, Noord-Brabant en Zeeland). In het onderzoeksrapport van PRC-Bouwcentrumworden de volgende cijfers genoemd: - herstelbehoefte Regio Noord, categorie kerken : 62,9 miljoen; - herstelbehoefte Regio Oost, categorie kerken : 106,6 miljoen; - herstelbehoefte Regio West, categorie kerken : 258,2 miljoen; - herstelbehoefte Regio Zuid, categorie kerken : 309,5 miljoen. Op basis van het bovenstaande, dat gebaseerd is op recent onderzoek van PRC-Bouwcentrum, kan worden geconcludeerd dat het uitgangspunt van de Brim-regeling -te weten een verschuiving van restauratie naar planmatig onderhoud- niet aansluit bij de actualiteit. Een herstelbehoefte van miljoen vraagt om flinke extra impulsen om de restauratieachterstand weg te werken. Een andere constatering is dat met name voor de categorie kerken extra inspanningen moeten worden geleverd. Bijzondere positie Noord-Brabant Noord-Brabant is de provincie met veruit de meeste rijksmonumentale kerkgebouwen: 808. Landelijk zijn er 4524 kerken met de status van rijksmonument.. Deze cijfers zijn gebaseerd op het monumentenregister van Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) d.d. 3 januari In bijlage 4 is per provincie hiervan een overzicht opgenomen. Nota bene, het monumentenbestand is bepaald geen statisch bestand. Ten gevolge van verlies van monumentwaarden (bijv. door brand, onoordeelkundige verbouwingen e.d.) vallen er objecten af, van de andere kant komen er ook weer nieuwe rijksmonumenten bij. Vandaar dat de hier vermelde cijfers afwijken van die van RPC-Bouwcentrum. Noord-Brabant is ook de provincie waar de restauratieachterstanden van kerken onmiskenbaar groot zijn. De hiervoor genoemde cijfers van de herstelbehoefte in Regio Zuid worden goeddeels veroorzaakt door Brabantse kerken. Het is overigens niet alleen het aantal kerkgebouwen dat in dezen van belang is, ook het type kerk i.c. de onderhouds- en restauratiegevoeligheid is een belangrijk aspect. In Noord-Brabant staan in verhouding erg veel rijksmonumentale neogotische kerken. En juist deze kerken vragen veel onderhoud en restauratie. Bij de bisschoppelijke bouwbureau s van de bisdommen van Breda en s-hertogenbosch en de bouwkundige dienst van de Protestantse Kerken in Nederland liggen talrijke restauratieplannen voor Brabantse kerken uitvoeringsgereed klaar. Het ontbreken van voldoende financiële middelen weerhoudt kerkbesturen veelal ervan met de restauratie te starten. Het gevolg ervan is dat noodzakelijke restauraties uitgesteld worden, waardoor de bouwkundige staat van het monument steeds verder achteruit gaat en allerlei vervolgschades gaan ontstaan. Hierdoor ontstaat een negatieve spiraal, die slecht is voor het monument én voor het totale kostenplaatje. 3

4 Rapport PRC-Bouwcentrum Het voornoemde rapport van PRC-Bouwcentrum speelt een cruciale rol bij de vormgeving van het rijksbeleid met betrekking tot het wegwerken van restauratieachterstanden. Het onderzoeksresultaat geeft op een aantal onderdelen aanleiding tot het maken van kritische kanttekeningen: a) Niet is te achterhalen welke berekeningen ten grondslag liggen aan het cijfer dat de herstelbehoefte van de kerken, gebaseerd op de theoretische herbouwwaarde, 8,7% is. Op pagina 9 wordt feitelijk gezegd dat de herstelbehoefte indicatief is genomen en het hier dus theoretische aannames betreft, doordat er op regionaal niveau onvoldoende opnamen per categorie zijn voor een nauwkeurige en betrouwbare uitspraak. b) De herbouwwaarde wordt gebruikt als maatstaf om de hoogte van de totale herstelbehoefte van een rijksmonument aan te relateren (zie pag. 12). Maar bij kerken is de herbouwwaarde feitelijk niet uit te drukken. Hoe kun je dan toch tot een aanname komen? Waar is die op gebaseerd? Welke harde cijfers liggen daar aan ten grondslag? Kortom, de bewering dat de herstelbehoefte van de kerken 8,7% bedraagt is boterzacht, terwijl het wel de grondslag vormde om kerken een lage prioriteit toe te kennen bij de verdeling van de extra subsidiemiddelen (140 miljoen) voor de restauratie van monumenten. De actuele cijfers met betrekking tot de restauratiebehoefte weerspreken de theoretische berekening van de behoefte cijfers op flagrante wijze. c) Verder: op pagina 19 wordt gezegd dat de totale structurele behoefte aan subsidie voor instandhouding 146 miljoen per jaar bedraagt. Daarvan is 67% nodig voor de instandhouding van de kerken. Maar zo wordt er aan toegevoegd: Dit is echter een theoretische berekening, daar niet de totale toename van herstel via subsidieregelingen wordt weggewerkt. Uit de praktijk blijkt dat dit ook regelmatig wordt opgelost via andere middelen. Deze cijfers staan wel in schril contrast met het onder a) genoemde cijfer. d) Een andere tegenstrijdigheid is dat het genoemde percentage van 8,7% zich in het geheel niet verhoudt met andere cijfers uit het rapport, namelijk dat de grootste herstelbehoefte in de categorie kerken ligt ( 737 miljoen op een totaal van miljoen). Niet minder dan 31% van de financiële herstelbehoefte wordt door kerken ingenomen. Er wordt dus een verkeerde inschatting van de reële behoefte gemaakt. e) In het rapport wordt aangegeven dat de restauratieachterstand aan het dalen is ten opzicht van de jaren en Echter, in de voorgaande jaren is een andere onderzoeksmethodiek (behoefteraming door gemeenten t.b.v. PRUP/GRUP) toegepast dan in dit rapport wordt gebruikt. Het is zeer twijfelachtig of deze twee methodieken en het cijfermateriaal wel te vergelijken zijn, alsook dat hieruit bepaalde conclusies kunnen worden getrokken. Op basis van het bovenstaande kan worden gesteld dat het onderzoek van PRC-Bouwcentrum m.b.t. het percentage rijksmonumenten met restauratieachterstand op los zand is gebaseerd, met een wel erg hoog theoretisch gehalte, terwijl het gewicht dat hier vervolgens aan is toegekend bij de vormgeving van het rijksbeleid buitensporig is en haaks staat op de daadwerkelijke restauratiebehoefte. Daardoor zijn onterechte conclusies getrokken met alle nadelige gevolgen van dien voor de kerken. 4

5 Wegwerken restauratieachterstanden Zoals gezegd is in het Brim ook een grondslag opgenomen voor het verlenen van rijkssubsidies om restauratieachterstanden weg te werken. Dit heeft geresulteerd in de Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand In totaal was voor deze regeling 32,9 miljoen beschikbaar, waarvan 14,1 miljoen voor kerken. In de regeling was bepaald dat objecten gelegen in een van rijkswege beschermd stads- of dorpsgezicht voorrang genieten. Al met al is geen enkele Brabantse kerk gehonoreerd, hetgeen direct verband houdt met het toegepaste criterium dat monumenten in een beschermd stads- of dorpsgezicht voorrang krijgen. In bijlage 5 is een overzicht opgenomen van de projecten die in het kader van de Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand 2006 zijn gehonoreerd. Bij der Najaarsnota 2006 heeft het kabinet nog eens 140 miljoen extra beschikbaar gesteld om de restauratieachterstanden in de monumentenzorg in de periode terug te brengen. Tegen het licht van de problematiek geeft dit bedrag onvoldoende soelaas; het is absoluut ontoereikend. Bij brief van 5 februari 2007 (bijlage 6) heeft de Minister de Tweede Kamer geïnformeerd over de verdeling van het bedrag van 140 miljoen. Weliswaar is nog niet bekend voor welke restauratieprojecten subsidies beschikbaar komen, maar op basis van de verdeling over categorieën en de criteria die zullen worden gehanteerd is nu al duidelijk dat maar heel weinig kerken subsidie tegemoet kunnen zien. Immers voor de restcategorie, waar behalve de kerken onder andere ook kastelen, kloosters, verdedigingswerken en fabriekscomplexen toe behoren, is voor de periode niet meer dan 83 miljoen beschikbaar. Verder is al aangegeven dat van elke provincie slechts enkele projecten zullen kunnen profiteren. Voor Noord-Brabant, waar de herstelbehoefte van kerken zo groot is, is dit een grote domper. De verdeling van de 140 miljoen euro brengt pijnlijk tot uitdrukking dat het huidige beleid faalt, daar het geen recht doet aan de werkelijke restauratiebehoefte en omvang binnen de categorie kerken en er geen sprake is van een venwichtige verdeling. Kamervragen en antwoorden De voornoemde brief van de Minister van 5 februari 2007 inzake de criteria voor het verdelen van 140 miljoen voor de het wegwerken van de restauratieachterstand gaf de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aanleiding diverse vragen te stellen. Onder meer werden vragen gesteld over de verdeling van de beschikbare middelen. In zijn beantwoording werd door de Minister gezegd: De 140 miljoen is zo verdeeld dat zo goed mogelijk kan worden gestuurd op de specifieke problemen per categorie monumenten. In het onderzoek restauratieachterstanden is aangegeven dat er een probleem ligt bij de grootschalige restauraties. Om die reden is 38 miljoen voor die grote restauraties gereserveerd. Molens en boerderijen zijn kwetsbare groepen met een relatief zeer grote achterstand. Om daar stimulerend op te kunnen treden is een bedrag gereserveerd. Orgels vormen vaak het sluitstuk van een kerkrestauratie. Door gebrek aan middelen, blijft het orgel in veel gevallen ongerestaureerd achter. Om toch alsnog de restauratie van het gehele kerkelijke monument te kunnen realiseren is voor orgels een specifiek bedrag gereserveerd. Voor andere monumenten dan hiervoor genoemd is 45 miljoen gereserveerd. De verdeelsleutel is dus niet gekozen om de restauratieachterstand per monumentencategorie weg te werken tot 10%. Als dat het uitgangspunt zou zijn geweest, 5

6 zouden voor kerken geen middelen beschikbaar moeten komen uit de 140 miljoen: immers in die categorie heeft minder dan 10% een ingrijpende restauratie nodig. De verdeling is deels gebaseerd op de gemeten achterstand, maar ook op de wens en behoefte van bijvoorbeeld gemeenten om alle soorten monumenten te faciliteren. Reactie Het antwoord van de Minister dat in de categorie Kerken minder dan 10% een ingrijpende restauratie nodig heeft, geeft aanleiding om hier kritisch bij stil te staan. 1. Uit het rapport van PRC-Bouwcentrum blijkt dat de grootste herstelbehoefte ligt in de categorie kerken, namelijk 737 miljoen op een totaal van miljoen. Oftewel 31% van de financiële herstelbehoefte wordt door kerken ingenomen. Er wordt dus een verkeerde inschatting van de reële behoefte gemaakt. 2. Een groter aandeel van de beschikbare middelen voor de categorie kerken is veel meer in overeenstemming met de daadwerkelijke restauratiebehoefte. 3. De gemiddelde herstelbehoefte van de kerken is berekend op ,-. Dit is veruit het hoogste van alle categorin!!! 4. Doordat voor de categorie kerken nu volstrekt onvoldoende middelen beschikbaar komen, ligt het in de rede dat de restauratieachterstand door kostenstijgingen en vervolgschade zal.toenemen. Verder: per provincie worden maximaal twee aanvragen voor grootschalige restauraties en drie voor restauraties met subsidiabele kosten tussen 1 miljoen en 3 miljoen gehonoreerd. Voor de provincie Noord-Brabant is dit volstrekt onbevredigend. Enerzijds vanwege de aantoonbare grotere herstelbehoefte ten opzichte van andere regio s, met name in de categorie kerken, anderzijds omdat onze provincie in voorgaande jaren amper heeft geprofiteerd van de extra subsidiegelden die beschikbaar werden gesteld. Ook het antwoord van de Minister op de vraag over het vervallen van het criterium voorrang voor het beschermde stads- of dorpsgezicht geeft aanleiding tot gemengde gevoelens. Met zijn antwoord Het criterium is vervallen omdat het onderzoek restauratie achterstanden heeft aangetoond dat er grote problemen zijn met monumenten in het landelijk gebied die over het algemeen niet in een beschermd gezicht liggen wordt feitelijk onderkend dat de regeling Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand 2006 feitelijk te kort heeft geschoten. Nota bene, in het rapport van RPC-Bouwcentrum wordt geconstateerd dat de helft van het aantal kerken (de categorie met de grootste herstelbehoefte in absolute cijfers) staat in monumentengemeenten met 100 rijksmonumenten of minder. Door het criterium voorrang voor het beschermde stads- of dorpsgezicht vielen juist deze gemeenten op voorhand af bij de Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand De gevolgen voor de provincie Noord-Brabant zijn hiervoor al gememoreerd. Regeerakkoord In het coalitieakkoord tussen de Tweede kamerfracties van CDA, PvdA en ChristenUnie is opgenomen: De overheid draagt daadwerkelijk zorg voor behoud van (religieus-)cultureel erfgoed. De uitwerking van de BRIM-regeling (Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten) wordt in dit licht geëvalueerd. 6

7 Tegen het licht van de hierboven geschetste problematiek vraagt deze passage uit het regeerakkoord om een actieve betrokkenheid. Dit dient zich te vertalen in extra financiële inspanningen voor de monumentensector, in het bijzonder voor de categorie kerken. Artikel 43 van het Brim biedt het kader om hierin te voorzien. 2008, Jaar van het Religieus Erfgoed. De problematiek van het religieus erfgoed, zoals beschreven in de inleiding, is een belangrijk maatschappelijk item. Niet alleen kerkelijke leiders, maar ook bestuurlijke overheden hebben een grote verantwoordelijkheid en taak voor het behoud van het religieus erfgoed. We merken dat er vanuit de samenleving grote aandacht is voor het religieus erfgoed. Het is dan ook niet voor niets dat 2008 is uitgeroepen tot het Jaar van het Religieus Erfgoed. Een landelijke organisatie, met daarin onder meer vertegenwoordigers van het landelijke steunpuntennetwerk voor de monumentenzorg alsook vertegenwoordigers van kerkgenootschappen, is druk bezig de voorbereidingen hiervoor te treffen. Die betrokkenheid verdient ook de Haagse politiek aan de dag te leggen. De passage in het regeerakkoord over de zorg voor het behoud van (religieus-)cultureel erfgoed is zonder meer een positief signaal. Nu gaat het er om dat het daadwerkelijk inhoud krijgt!!! Conclusie Gelet op: - het belang van het behoud van het religieus erfgoed; - de zeer grote herstelbehoefte van kerken ( 737 miljoen op een totaalbedrag van miljoen), zoals is aangetoond in het onderzoeksrapport van RPC-Bouwcentrum; - de achterstandspositie van kerken in Regio Zuid (herstelbehoefte 309,5 miljoen); - de bijzondere positie van Noord-Brabant met betrekking tot restauratieachterstanden (Noord-Brabant telt het grootste aantal rijksmonumentale kerkgebouwen en heeft blijkens gegevens van kerkelijke organisaties een zeer grote restauratiebehoefte); - de achterstelling van Noord-Brabant bij de Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand 2006 ; - de onevenwichtige verdeling van de extra gelden die beschikbaar komen in het kader van de Regeling rijkssubsidiëring wegwerken restauratieachterstand 2007, in het bijzonder voor de categorie Kerken wordt verzocht te bepleiten dat in de Najaarsnota 2007 van het kabinet extra middelen voor kerken beschikbaar worden gesteld, waarbij een substantieel bedrag beschikbaar komt voor Brabantse kerken. Drs. H.H.V.M. Maas, directeur Monumentenhuis Brabant Drs. M.J.H. van de Ven, voormalig burgemeester van Etten-Leur 25 juni