Factsheet. Valincidenten bij ouderen en (problematisch) alcoholgebruik

Transcriptie

1 Factsheet Valincidenten bij ouderen en (problematisch) alcoholgebruik

2 Disclaimer Bij de samenstelling van deze publicatie is de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht genomen. VeiligheidNL aanvaardt echter geen verantwoordelijkheid voor eventuele, in deze uitgave voorkomende, onjuistheden of onvolkomenheden. Overname van tekst of gedeelten van tekst is toegestaan, mits met de juiste bronvermelding. Indien tekst gebruikt wordt voor commerciële doelstellingen dient altijd vooraf schriftelijke toestemming verkregen te zijn.

3 Valincidenten bij ouderen en (problematisch) alcoholgebruik Rozan van der Veen Judith Kuiper Marloes Martens (ResCon) Arlette Hesselink (ResCon) Uitgegeven door VeiligheidNL Postbus AD Amsterdam Herziene versie: november 2017 Eerste versie: april 2014

4 Valincidenten bij ouderen en (problematisch) alcoholgebruik 1 Inleiding Vallen is de meest voorkomende oorzaak van letsel door een ongeval bij ouderen. Jaarlijks worden in Nederland plussers na een val behandeld op een afdeling voor Spoedeisende Hulp van een ziekenhuis: ofwel elke 5 minuten valt één 65-plusser waarvoor er een behandeling noodzakelijk is 1. Er wordt vaak aangenomen dat alcohol een belangrijke risicofactor is voor vallen bij ouderen. In deze factsheet wordt op basis van de meest recente literatuur inzicht gegeven in de stand van zaken met betrekking tot valincidenten ten gevolge van (problematisch) alcoholgebruik. Cijfers over alcohol in relatie tot vallen Uit het Letsel Informatie Systeem 2 blijkt dat in 2016 naar schatting mensen op de Spoedeisende Hulp behandeld zijn na een valongeval met letselschade waarbij alcohol een rol heeft gespeeld. Hiervan was 20 procent (2.500) 65 jaar of ouder. Uit onderzoek 3 blijkt dat dit een onderschatting is. Er wordt geschat dat van alle ongevallen 7 tot 11 procent (mogelijk) is gerelateerd aan alcoholgebruik. Dit komt jaarlijks neer op ongeveer valongevallen bij ouderen van 65 jaar of ouder waarbij alcohol betrokken was. In de hiervoor beschreven gevallen is bekend dat men alcohol had genuttigd maar het is niet met zekerheid te zeggen of dat de reden was van het ontstaan van het ongeval. Alcohol en ouderen, Het alcoholgebruik onder ouderen is fors 4,5. In Nederland drinkt ongeveer 70% van de 75-plussers alcohol 4. Ouderen tussen de 65 en 75 jaar drinken gemiddeld het meest; 1,6 glazen per dag. Van deze groep is 6,7% een zware ( 6 glazen per dag) en 10,3% een overmatige drinker (>21 glazen per dag). Ook lijkt de alcohol-problematiek onder 55- plussers toe te nemen. Dit blijkt onder andere uit de stijging van het aantal 55-plusses dat hulp vraagt vanwege alcohol-problemen. Tussen 2004 en 2013 is het aantal hulpvragen met 61% gestegen 6,7. Daar komt bij dat de lichaamssamenstelling van mensen verandert met de leeftijd waardoor ouderen kwetsbaarder zijn voor alcohol 8. Het ouderwordingsproces zorgt voor een afname van lichaamsvocht, een relatieve toename van vet en een verminderde werking van de lever en nieren. Hierdoor leidt dezelfde hoeveelheid alcohol bij ouderen tot hogere bloedsuikerspiegels, lagere tolerantie en snellere intoxicatie en orgaan-schade. Ouderen wordt daarom aangeraden om de algemene richtlijn van de gezondheidsraad te volgen en bij voorkeur geen alcohol, of in ieder geval niet meer dan één glas per dag te drinken 9. Directe relatie tussen (problematisch) alcoholgebruik en vallen De literatuur is tegenstrijdig over de relatie tussen (problematisch) alcoholgebruik en vallen. Omdat er in de literatuur verschillende definities van problematisch alcoholgebruik worden gehanteerd is het lastig om de studies goed te kunnen vergelijken 10. Bij de interpretatie van de onderzoeksresultaten dient hiermee rekening gehouden te worden. In diverse studies is gevonden dat er een verhoogd risico is op vallen en letsel als gevolg van vallen wanneer er dagelijks alcohol wordt gebruikt of wanneer er gemiddeld 21 glazen per week worden genuttigd 11,12. Daarnaast blijkt uit een onderzoek naar de invloed van alcohol op obstakel vermijdingsreacties dat zelfs lage concentraties alcohol een negatief effect hebben op de snelheid waarmee men kan reageren op een obstakel 13. Het niet adequaat kunnen reageren op een obstakel brengt vermoedelijk een verhoogd valrisico met zich mee. Er zijn echter ook studies die vonden dat er geen relatie is tussen (problematisch) alcoholgebruik en het valrisico 11,14 of dat alcohol zelfs een beschermend effect heeft op vallen 15,16. Zo blijkt uit een longitudinaal onderzoek uit Spanje, dat het valrisico kleiner is wanneer men matig drinkt (niet meer dan 9 glazen per week voor vrouwen en 12 glazen voor mannen) 15. Voor zover bij ons bekend zijn er geen

5 Valincidenten bij ouderen en (problematisch) alcoholgebruik 2 onderzoeken uitgevoerd om te bestuderen of het verminderen van alcohol bij ouderen leidt tot een afname van het aantal valincidenten. Indirecte relatie tussen (problematisch) alcoholgebruik en vallen Naast een directe relatie kan alcohol ook indirect van invloed zijn op vallen. Zo is bekend dat er een relatie is tussen (problematisch) alcoholgebruik en depressie, de kwaliteit van spier- en bindweefsel, orthostatische hypotensie (sterke bloeddrukverlaging bij het opstaan) en andere aandoeningen die de kwaliteit van de hersenen of het beweegapparaat verminderen 8,17. Uit onderzoek blijkt dat deze aandoeningen geassocieerd zijn met vallen 18,19. Verder gebruikt een groot deel van de ouderen medicatie zoals kalmeermiddelen, slaapmiddelen en antidepressiva. In Nederland gebruikt ongeveer 45% van de 65-plussers vijf of meer medicijnen 20. Alcohol en medicatie kunnen elkaar negatief beïnvloeden. Zo kan alcohol de (bij)werking van kalmeermiddelen, slaapmiddelen en antidepressiva versterken. Voorbeelden van deze bijwerkingen die een relatie met vallen hebben, zijn minder controle over bewegingen en een verminderd coördinatievermogen. Conclusie en aanbevelingen Of (problematisch) alcoholgebruik leidt tot een verhoogd valrisico is op basis van de literatuur niet goed vast te stellen. Ook kan niet worden vastgesteld dat er valpreventie gerealiseerd kan worden door het reduceren van alcoholconsumptie bij ouderen. Omdat voor andere factoren zoals mobiliteit, spierkracht, balans en medicatie wel directe relaties en deels preventiemogelijkheden bekend zijn om het aantal valincidenten te reduceren, wordt geadviseerd om daar de focus op te leggen Bronnen 1 Draisma C. Factsheet vallen 65 jaar en ouder. VeiligheidNL. Oktober Letsel Informatie Systeem 2016, VeiligheidNL. 3 Vitale S. A trip to the emergency room: Substance abuse among the emergency patients in The Netherlands: prevalence rates and methodological considerations Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam. 4 Laar MW van, Ooyen-Houben MMJ van, Cruts AAN, Meijer RF, Croes EA, Ketelaars APM, Pol PM van der, Dijk JJ van. Nationale Drug monitor. Jaarbericht Trimbos- Instituut, Utrecht.. 5 Volksgezondheidenzorg.info. Alcoholgebruik Geraadpleegd in augustus Bovens R, Weingart S, Heuving M, Wisselink J, Mol T. Alcohol en ouderen in de verslavingszorg in Nederland ( ). Trimbos Insitituut. Factsheet oktober Wisselink DJ, Kuijpers WGT, Mol A. Kerncijfers Verslavingszorg 2015: Landelijk alcohol en Drugs Informatie Systeem (LADIS) Houten: Stichting Informatie Voorziening Zorg. 8 Noteborn W, Sanderson R, Zwanikken H, Deckers K, Alphen B van. Alcoholproblematiek bij ouderen. Huisarts & Wetenschap. 2013; 56(5): Gezondheidsraad. Richtlijn goede voeding Den Haag, Baarsen C van. Ouderen, alcohol en valincidenten: Literatuurstudie Zeist: Nederlands Kenniscentrum Ouderenpsychiatrie. 11 Reid MC, Boutros NN, O Conner PG, Cadariu A, en Concato J. The Health-Related Effects of Alcohol Use in Older Persons: A Systematic review. Substance Abuse. 2002; 23 (3), Mukamal KJ, Mittleman MA, Longstreth WT, Newman AB, Fried LP, en Siscovick DS. Self-Reported Alcohol Consumption and Falls in Older Adults: Cross-Sectional and

6 Valincidenten bij ouderen en (problematisch) alcoholgebruik 3 Longitudinal Analyses of the Cardiovascular Health Study. Journal of the American Geriatrics Society. 2004; 52, Hegeman J, Weerdesteyn V, Bemt BJF van den, Nienhuis B, Limbeek J van, Duysens J. Even low alcohol concentrations affect obstacle avoidance reactions in healthy senior individuals. BMC Research Notes. 2010; 3: Stel VS, Pluijm SMF, Deeg DJH, Smit JH, Bouter LM, en Lips P. A Classification Tree for Predicting Recurrent Falling in Community-Dwelling Older Persons. Journal of the American Geriatrics Society. 2003; 51, Ortolá R, García-Esquinas E, Galán I, Guallar-Castillón P, López-García E, Banegas JR, Rodríguez-Artalejo F. Patterns of alcohol consumption and risk of falls in older adults: a prospective cohort study. Osteoporosis International. 2017; 28(11): Tait RJ, French DJ, Burns RA,,Byles JE, en Anstey KJ. Alcohol, hospital admissions, and falls in older adults: a longitudinal evaluation. International Psychogeriatrics. 2013; 25:6, Blow FC. Late-life depression and alcoholism. Current Psychiatry Reports. 2007; 9, Coutinho E, Fletcher A, Bloch K, en Rodrigues L. Risk factors for falls with severe fracture in elderly people living in a middle-income country: a case control study. BMC Geriatrics. 2008; 8, Pluijm SMF, Smit JH, Tromp EAM, Stel VS, Deeg DJH, Bouter LM, Lips P. A risk profile for identifying community-dwelling elderly with a high risk of recurrent falling: results of a 3-year prospective study. Osteoporosis International. 2006; 17(3): Dijk C van, Verheij R, Schellevis F. Huisartsenzorg in cijfers: polyfarmacie bij ouderen. Huisarts en Wetenschap: 2009, 52(7): 315. VeiligheidNL wil Dr. Vivian Weerdesteyn bedanken voor het verstrekken van inhoudelijke input bij het opstellen van deze factsheet.

7 Over VeiligheidNL VeiligheidNL is een onafhankelijk expertisecentrum met de missie om ongevallen te voorkomen door veilig gedrag te stimuleren. We helpen mensen hun veiligheid te vergroten in en om het huis, maar ook op straat, op school en op het werk. We monitoren en signaleren ongevallen en letsel en onderzoeken welke vorm van preventie effectief is. Voor de monitoring is het Letsel Informatie Systeem (LIS) de basis, een registratiesysteem bij een representatieve steekproef van Spoedeisende Hulpafdelingen (SEH's) in Nederland, maar we rapporteren ook dodelijke ongevallen en ziekenhuisopnamen door letsels. We ontwikkelen effectieve gedragsinterventies die praktisch, oplossingsgericht en op maat zijn en voeren deze ook deels uit. Ten slotte delen wij onze kennis en kunde direct met onze doelgroepen of via professionals, samenwerkingspartners en ambassadeurs. We werken voor en met overheden, bedrijven, zorgverleners en particulieren.