van de laatste NSL-monitoring. Dat moest ook in Maar hoe is de luchtkwaliteit als die

Transcriptie

1 29 De grenswaarden gehaald en nu? Op enkele punten na wordt in de Rijnmond aan de EU-grenswaarden voldaan, is de verwachting van de laatste NSL-monitoring. Dat moest ook in Maar hoe is de luchtkwaliteit als die beoordeeld wordt volgens de meetlat van de WHO? Sef van den Elshout en Michael Ameling* Inleiding Nederland heeft van de EU tot 2015 uitstel gekregen om aan de grenswaarde voor uit 2010 te voldoen. Aan de grenswaarde voor fijn stof (uit 2005) moest in 2011 zijn voldaan. De fijnstofconcentraties zijn de laatste jaren zo ver gedaald dat we daar geen verassingen meer mee verwachten. In de loop van 2016, bij de volgende monitoringsronde, zal blijken of Nederland overal aan de grenswaarde voor heeft voldaan. De laatste monitoringronde (Van Zanten e.a., 2015) wees erop dat de knelpunten (jaargemiddelde > 40 µg/ m 3 ) zo goed als verdwenen zijn. Hierbij wordt uitgegaan van de gebruikelijke schattingen zonder rekening te houden met onzekerheden of tegenvallers (warme zomer + koude winter; economische opleving met aantrekkend verkeer en toenemende files, enzovoort). Het lijkt wat optimistisch te denken dat we nu al, overal en blijvend voldoen. Nu de klus met de EU-normen zo goed als geklaard lijkt, doen zich vragen voor als: is de luchtkwaliteit nu gezond? Komt de EU mogelijk nog een keer met nieuwe normen? Als lokale overheden van de nieuwe Omgevingswet gebruik willen maken en doelen onder de wettelijke grenswaarden willen stellen, waar kunnen ze dan aan denken? In vele edities van Tijdschrift Lucht hebben auteurs gewezen op het feit dat ook bij concentraties lager dan de huidige wettelijke grenswaarden gezondheidseffecten optreden. Epidemiologische studies lijken erop te wijzen dat er geen veilige drempelconcentraties zijn waaronder geen enkel effect optreedt. Bij elk criterium is er sprake van een politieke afweging tussen haalbaarheid en aanvaardbare risico s. Bij de EU-normen (de eerste richtlijn Framework Directive stamt uit 1996) speelde de haalbaarheid een grote rol, en nog steeds voldoen veel landen niet overal aan de normen. De luchtkwaliteitsrichtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO spreken nadrukkelijk van concentraties waarbij gezondheidsschade significant gedaald is of niveaus van adequate bescherming ( aanvaardbare risico s). De WHO-richtlijnen zijn met name voor fijn stof aanzienlijk lager dan de EU-normen. In dit artikel worden de EU-normen en de WHOrichtlijnen vergeleken en toegepast op de situatie in de Rijnmond. Het Europees Milieuagentschap (EEA) presenteert al enkele jaren de luchtkwaliteit in Europa aan de hand van zowel de EU-normen als de WHO-richtlijnen. EU normen en WHO-richtlijnen In tabel 1 worden de grenswaarden en WHO-richtlijnen vergeleken. De EU-grenswaarden vormen een flinke lijst met allerlei sub-indicatoren per stof voor verschillende middelingstijden. De tabel beperkt zich tot de belangrijkste/meest knellende variant per stof en volgt de vergelijkingstabel zoals gebruikt door EEA. De tabel laat zien dat de criteria voor het jaargemiddelde van hetzelfde zijn, maar dat voor alle andere stoffen de WHOcriteria strenger zijn. Lange tijd is Stof* Grenswaarde WHO-richtwaarde 25 µg/m 3 (jaar) 10 µg/m 3 (jaar) 31,2 µg/m 3 (Nederlands jaar equivalent van de 20 µg/m 3 (jaar) dagnorm) 40 µg/m 3 (jaar) (formele jaarnorm) Ozon 120 µg/m 3 (8 uur), max 25 x per jaar. 100 µg/m 3 (8 uur) 40 µg/m 3 (jaar) 40 µg/m 3 (jaar) Benzeen 5 µg/m 3 (jaar) 1 µg/m 3 (jaar) Nederlandse streefwaarde 1,7 µg/m 3 (jaar) * Er zijn voor meer stoffen grenswaarden (zware metalen, PAK), maar daarmee worden geen problemen verwacht. Tabel 1: EU-normen zoals die nu gelden en WHO-richtlijnen.

2 30 LUCHT IN ONDERZOEK Stof EU-norm Blootstelling (%) WHO-richtlijn 25 µg/m 3 (jaar) µg/m 3 (jaar) µg/m 3 (dag) µg/m 3 (dag) Ozon 120 µg/m 3 (8-uur) µg/m 3 (8-uur) µg/m 3 (jaar) µg/m 3 (jaar) 8-12 Blootstelling (%) Tabel 2: Percentage van de stedelijke bevolking in 28 EU-landen blootgesteld aan concentraties boven de EU- en de WHO-criteria (periode ). Figuur 1: -concentratie in 2015 (boven) en 2030 (onder) op basis van het NSL 2015, waarbij alleen de groene wegen aan de WHO norm voldoen. gedacht dat vooral een indicator was voor deeltjesvormige luchtvervuiling afkomstig van verkeer en dat in studies de effecten toegeschreven aan in feite (vooral) werden veroorzaakt door fijn stof, roet of PNC. Zeer recent is onder andere in Nederlandse studies aangetoond dat op zich ook gezondheidseffecten heeft (Fischer et al, 2015). Het denken over verandert (Hoek en Brunekreef, 2015.) Of dit op termijn nog leidt tot aanpassing van de WHO-richtlijn voor is niet duidelijk. De laatste jaren is er aandacht gekomen voor roet als betere indicator voor de gezondheidskundige effecten van fijnstof. Net als de EU noemt de WHO roet een belangrijke indicator maar geen van beide noemt een concentratie criterium. Tabel 2 (EEA, 2015) laat zien dat er in vrijwel de gehele EU grote problemen zijn met de WHO-richtlijn voor. Voor circa een kwart van de EU-populatie wordt zelfs nog niet voldaan aan de huidige EU-normen voor terwijl die al enkele jaren geleden gehaald hadden moeten zijn. Snelle aanscherping van de EU-normen tot het niveau van de WHO-richtlijnen is daarom onwaarschijnlijk. De EU legt momenteel de nadruk op emissiereductiebeleid om de luchtkwaliteit te verbeteren. Emissieplafonds en emissiereductiedoelstellingen tot 2030 zijn onderwerp van studies en onderhandelingen. Volgens het PBL zou dat voor Nederland kosteneffectief beleid zijn (Smeets e.a., 2015). Volgende de EU (2013) zouden de WHO-criteria richting 2030 de ambitie moeten zijn. Luchtkwaliteit bij alternatieve normen Fijn stof: Berekeningen met de NSLmonitoringstool over 2015, 2020 en 2030 getoetst aan de EU- en WHO-criteria Voor en betekent toepassing van de WHO-richtlijn in 2015, overschrij-

3 31 Figuur 2: - concentratie in 2030 op basis van het NSL 2015, waarbij alleen de groene wegen (geen) aan de WHO-norm voldoen. dingen in nagenoeg de hele Rijnmond. In 2020 verbetert de situatie iets. Het gehele stedelijk gebied blijft echter grotendeels overschreden of in de gevarenzone. Ook in 2030 komen er in de centra van Rotterdam en Den Haag overschrijdingen voor (zie figuur 1). Voor geldt voor de huidige normen het Nederlandse uitgangspunt dat als aan de dagnorm voor wordt voldaan ook aan de -normen wordt voldaan. Bij de WHO-richtlijn is echter duidelijk de strengere component. is meer nog dan een grootschalig verschijnsel waarbij lokale maatregelen verhoudingsgewijs weinig invloed hebben op de totale concentraties. Afhankelijk van het soort maatregel is die invloed er wel op de gezondheidsrelevante componenten (roet) van. Uit de kaart in figuur 2 valt op te maken dat vrijwel alle NSL-wegen helemaal niet voldoen aan de WHOrichtlijnen in Dit geldt ook voor de eerdere jaren (niet getoond). Uit figuur 3 blijkt dat in 2030 de problematiek voor en voor verschilt. Voor leidt alleen de achtergrondconcentratie op de NSL-wegen al tot overschrijdingen. Daarvoor zijn zoals gezegd, weinig lokale maatregelen beschikbaar. Voor speelt de wegbijdrage wel een rol en dat zorgt ervoor dat de concentratie langs wegen soms net over de WHO-richtlijn heen gaat. Tegen die tijd zal een groot deel van de totale voertuiguitstoot bestaan uit nietuitlaat emissies (slijtage van banden en remvoeringen, resuspensie). Volumemaatregelen, schermen, en dergelijke zijn dan mogelijke instrumenten om de -concentratie te beïnvloeden. Figuur 3: en -achtergrondbijdrage aan NSL-wegen; situatie 2030 bij WHO-richtlijn. De resultaten laten zien dat, als de WHO-richtlijnen (op eenzelfde manier als in het verleden) wettelijke luchtkwaliteitsnormen worden, Rijnmond/

4 32 LUCHT IN ONDERZOEK Aan de WHO-richtlijn en de Nederlandse streefwaarde wordt niet overal voldaan waar mensen worden blootgesteld, zie figuur 4. De Nederlandse streefwaarde wordt ook in de bewoonde omgeving overschreden volgens deze berekeningen. Op de DCMR-meetpunten in bewoond gebied worden concentraties tussen de 0,5 en 1,5 µg/m 3 gemeten met een behoorlijke jaarlijkse variatie. Op de DCMRmeetpunten wordt wel aan de WHOrichtlijn, maar nog niet altijd (overal en elk jaar) aan de Nederlandse streefwaarde voldaan. Figuur 4: Benzeenconcentraties over 2014 (bron GCN-kaart, RIVM) (prognoses niet beschikbaar). Zuid-Holland weer grotendeels op slot zou gaan. Aan de andere kant, de resultaten laten ook zien dat, nu de EU-normen (bijna) zijn gehaald, er nog steeds een aanzienlijke blootstelling is met bijbehorende gezondheid- (en milieu-)schade die zich deels ook vertaalt in economische schade. Emissiereductiebeleid blijft nodig en zinvol, en volgens het PBL kosteneffectief onder andere door een lagere ziektelast (Smeets e.a., 2015). Maas en anderen (2015) stellen dat de nadelige gezondheidseffecten van fijn stof bij de WHO richtlijnen 30-40% lager zijn dan bij de huidige grenswaarden. De EU noemt de WHO-criteria dan ook als lange termijndoel in haar laatste Schone lucht voor Europa programma (EU 2013). Benzeen Voor benzeen geldt momenteel een grenswaarde van 5 µg/m 3, een WHOrichtlijn van 1,7 µg/m 3 en een Nederlandse streefwaarde van 1 µg/m 3. Overal waar mensen worden blootgesteld, wordt in de Rijnmond aan de grenswaarde voldaan. Op een enkele plaats in het industriegebied, waar veel productie en op- en overslag van vluchtige organische stoffen (VOS) geconcentreerd is, worden door het RIVM concentraties boven de grenswaarde berekend. Hoe goed die berekening is, is onduidelijk. Er zijn twijfels over de gebruikte uitstoothoogte in het industriegebied (dat zou mogelijk tot te hoge berekende concentraties leiden). Aan de andere kant, uit DCMR-onderzoek zijn er aanwijzingen dat gerapporteerde VOS-emissies onderschat worden. Wat dat precies voor de benzeenconcentraties betekent zoals ze hier getoond worden, is niet duidelijk (RIVM geeft aan dat de hier getoonde benzeenberekening aanzienlijk onbetrouwbaarder is dan die voor en ). Ozon trend Ozon ontstaat in de lucht uit fotochemische reacties van stikstofoxiden, VOS en zuurstof. De jaargemiddelde ozonconcentraties stijgen al jaren, vooral omdat de uitstoot van NO afneemt. NO reageert immers met ozon tot zuurstof en. Stijgende ozon jaargemiddelden zijn onder andere het gevolg van succesvol NO x -reductiebeleid. Gezondheidsschade door ozon wordt vooral veroorzaakt door kortdurende hoge concentraties. De normen richten zich op 8-uurgemiddelde concentraties. Op warme, zonnige dagen wordt uit de beschikbare luchtvervuiling ozon gevormd, het is dus zaak met name de VOS-emissies structureel te beperken. Op het moment dat er hoge ozonconcentraties zijn en er sprake is van smogvorming, zijn er amper maatregelen mogelijk. Aan de EU-normen wordt in Rijnmond inmiddels voldaan, aan de WHOrichtwaarde nog niet. Bij de EU is grenswaarde iets hoger (zie tabel 1) maar het grootste verschil zit in het feit dat die concentratie 25 keer overschreden mag worden. Figuur 5 laat zien dat de trend dalend is en dat we in de Rijnmond inmiddels ver onder de grens zitten (circa vijf overschrijdingen). De WHOrichtwaarde wordt wel nog veelvuldig overschreden. We kijken bij ozon naar de trend omdat het aantal dagen erg gevoelig is voor de aard van de zomer (warm en zonnig <> winderig en nat). Discussie en conclusie De EU-normen worden in Nederland bijna overal gehaald maar de meer gezondheid georiënteerde WHOrichtlijnen voor fijn stof bij lange na

5 33 Aantal dagen max. 8- uurgemiddelde hoger dan 120 µg/m3 Aantal dagen max. 8- uurgemiddelde hoger dan 100 µg/m Aantal dagen max. 8- uurgemiddelde hoger dan 120 µg/m Aantal dagen max. 8- uurgemiddelde hoger dan 100 µg/m niet. Ook voor benzeen en ozon zijn er nog stappen te maken. De WHOrichtlijn voor blijft tot 2030, volgens de huidige inzichten, een enorme uitdaging. Dit laat enerzijds zien dat met luchtbeleid tot de WHO-criteria 30-40% minder nadelige gezondheids- Hoogvliet Ridderkerk Statenweg Schiedam Maassluis Berghaven Hoogvliet Ridderkerk Statenweg Schiedam Maassluis Berghaven Figuur 5. Trend van het aantal dagen dat het maximum 8-uurgemiddelde van ozon hoger was dan 120 respectievelijk 100 µg/m 3 (Rijnmond meetpunten). effecten zijn, anderzijds dat het lokaal formuleren van luchtkwaliteitdoelstellingen op WHO-niveau voorlopig tot vrijwel onmogelijke opgaven leidt. Dit komt met name omdat de - problematiek een grootschalige is en baat heeft bij (internationale) emissiereductie. Maas en anderen (2015) schrijven dat de WHO-richtlijnen in 2030 vrijwel overal in Europa haalbaar zijn bij strikte uitvoering van de door de EU voorgestelde maatregelen op het gebied van klimaat en lucht. Verstandige lokale ambities helpen daarbij. Literatuur 1 Air quality in Europe EEA Report: No 5/2015. EEA (European Environment Agency) Programma Schone lucht voor Europa COM(2013) 918. EU regdoc/rep/1/2013/nl/ NL-F1-1.Pdf. 3 Fischer, Paul et al Air Pollution and Mortality in Seven Million Adults: The Dutch Environmental Longitudinal Study (DUELS). Environ. Health Perspect Jul;123(7): Hoek, Gerard en Bert Brunekreef. Stikstofdioxide schadelijker voor de gezondheid? Tijdschrift Lucht 5/ Maas, Rob, Paul Fischer, Joost Wesseling en Flemming Cassee Gezondheidswinst door betere luchtkwaliteit. Tijdschrift Lucht Smeets, Winand, Pieter Hammingh en Jan Aben Luchtkwaliteitsbeleid tot 2030 de moeite waard. Tijdschrift Lucht 2/ Zanten, Margreet van en anderen Monitoringsrapportage NSL 2015: Stand van zaken Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. RIVM Rapport * Sef van den Elshout en Michael Ameling zijn werkzaam bij DCMR.